Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 6, 7 February 1885 — Aha Kiekie O ko Hawaii Paeaina; Kau O lanuari M. H. 1885. IMUA O NA LUNAKANAWAI JUDD, McCULLY, a me AUSTIN. Olelo Mooholo o ka Aha, hakuia e Mc.Cully J. [ARTICLE]

Aha Kiekie O ko Hawaii Paeaina; Kau O lanuari M. H. 1885. IMUA O NA LUNAKANAWAI JUDD, McCULLY, a me AUSTIN. Olelo Mooholo o ka Aha, hakuia e Mc.Cully J.

Ma ka hana o ]. W. Keliikoa a me J. H. Barenaba. O na mea no laua na inoa mahina ae nej, he mau loio laua i laikiniia malalo o kc kanawai no ka ae ana e lawelawe i ka oihana loio iloko o ha Aha Hoomalu a me Apana wale no, no na makahiki elua. (Nana ina Kanawai i Hoonohonohoia aoao 314.). Na ka Loio | Kuhina ka hoopii e koi ana e pane mai laūa no ko laua hana i na hana kue ma ke ano he mau loio i laikiniia. Ma ka olelo ike a na hoike ua ike ia 0 Kaulahea, a maanei e kapa kakou iaia oia 110 ka mea hoopii ma keia hihia, ua hopuia oia mamuli o ka hoopii a kana wa'nine no ka hewa haalele iaia, a hoopaaia iloko o ka Halewai a hiki i ka wa e hookolokolo ai. Olelo o Kaulahea he 18 kona mau makahiki, aole mea ma kona hiohiona e ikeia ai aole oia i pololei ma kana olelo ana pela, Oiai oia maloko o kekahi keena o ua Halewai la, hele mai la 0 Keliikoa ma 'ea puka-makani a nonoi ia Kaulahea e hooliioia oia i loio no ke pale ana iaia, aka nae hoole mai la kela. I ke ku hoike ana mai o Keliikoa olelo oia ua ae oia, a ua kauoha aku ia Kaulahea, a

ua ae e uku mai oia i $25, ina oia e hookuuia. 0 Frank Metcalf kekahi malaila, a ua like kana olelo ike me ka Keliikoa.

I ka Poakahi la 8 o Dekemaba iawe ia mai o Kaulahea imua o ka Aha Hoomalu, a lawe hou ia mai ika Poakolu la 10 o Dekemaba mahope o ka hoo-

paneeia ana, a mawaena o la manawa e (»aa ana ko oia maloko o ka Halewai. Hai mai ka Lunakanawal Hoomalu i kona ku hoike ana mai aole i kakauia maloko o kana moolelo o ka hihia ka hele ana mai o kekahi mea ma ke ano he loio, a ma kana hoomanao iho aole no he mea i hele mai ma ia ano, hoomanao oia e noho ana no o Keliikoa a me Barenaba iloko o ka rumi hookolokolo e iike me ka mea i maa mau la laua, aka nae aole kekahi o laua 1 hoike mai he mau loio laua ma keia hihia. Ku hoike mai o Barenaba ua komo oia i'oko o ka hana o ia hihia mamali o ke noi a Keliikoa e kokua īaia me ka hai o Keliikoa e loaa ana no iaia kekahi uku. Olelo o Barenaba aole ia t hui pu me Kaulahea mamua ae o kona hookolokoloia ana. Eia hou kekahi olelo a Barenaba e pili ana i kona wa e noho ana maloko o ka Aha Heomalu : 45 Ike aku la wau i ko Kaulahea hupo, nolaila ku wau a hai aku i ka Aha i ka'u mea i ike e piU ana i ko Kaulahea hupo. Aole ona mau hoike, a aole no

hoi hoike no ka aoao hoopii. Aole a Keliikoa hana irnaa o ka Aha koe wale no kona hoomaka ae e ku a noho a nonoi mai īaia e kamailio." Ma ka nana ana iho iki moolelo oka Lunakanawai Hoomalu aole i kakauia ko Barenaba ku hoike ana mai, a aole no oia i olelo ma ia hihia.

Heaha la ka hihia 1 hoopaa ia ai 0 Kaulahea a laweia mai imua o ka Aha ? Ma ke Kanawai o lune 17, 1862, me kona mau hoololi, elike me ia e ku nei i keia wa malalo o ka Mokuna 61 o ke Kanawai Karaima, ua loaa ka mana i ke kane a i ole i ka wahine paha e waiho mai i kana palapala nonoi i hoohikiia e noi ana e hoopuka ia ka palapala hopu no ka mea i haalele wale, a e huli ka lunakanawai i ke kumu 0 ka haalele ana, a ina he mea hiki iaia e hoolaulea aku i na ku-e-e niawaena 0 ke kane me ka wahine, a hoi a noho pu hou laua, me ka hoopai ole ina e ae laua pela. Ua hahai no ka Lunakanawai Hoomalu mahope 0 keia kanawai. Aole mau hoike 1 kahea ia. Hoomaopopo iho la ka iunakanawai, o ke kumu o keia ku-e-e oia no ka ike ana īho o ka wahine a me kona makuakane, aohe a ke kane loaa, a aole loahoi ana dala ihaawiakuialaua. Hoomaopopo hou no ka Lunakanawai Hoomalu, he wahi hoa'loha ka ka wahine, he Pake, a ua hele pu no laua. Malia paha aole no i haaleleke kanei kana wahine, a ina ua haalele oia, ua ae no oia imua oka lunakanawai e hoi hou a e noho pu me ka wahine. Nolaila, malalo o ua kanawai la, he hookahi wale no hana, oka hookuu aku iaia (no ka hewa mua) aua hookuuia no oia, me ke ao pu aku 0 ka lunakanawai elike me ka mea i haiia ma ke kanawai, e huli oia a loaa kekahi hana.

Alaila, ua maopopo aole keia he hihia i manaoia e kokua mai kekahi loio, a aole no i kokua keia niau loio imua o ka Aha a mawaho ae paha, no ka mea, o ka Barenaba mea i olelo ai imua oka Aha Hoomalu, ina ua ku io oia a olelo, aole ia o ka hana a ka loio, aka, he ha na no ka hoolauna, a aole no i makemake ka Lunakanawai Hoomalu e hai ta aku ia he kanaka hupo ka mea i hoopiiia, no ka mea, ua ike mua ia no ia mea ma kona ano; aole no o makou hilinai i ka Keliikoa olelo ana penei : Mamuli wale no o kana ao-ao ana ke kumu o ka ae ana o ka mea i hoopiiia e hoi hou me kana wahine, oiai aole i hoike ia he loio o Keliikoa nona, a aole !oa no i hoike ia mai, ua kokua oia ma keia hihia no ka hewa o ka mea i hoopiiia. Me he mea la i ka wa i hookuuia ai o Kaulahea, apakau koke ia ae la oia e Keliikoa ame Barenaba. Ua kamailio aku o Keliikna me ia ma kekahi keena malu. I kona ku hoike ana mai, hai mai la o Kauiahea ua olelo aku o Keliikoa iaia penei : "Ea, e pono 'e kepū' oe," oia hoi, e hoolilo iaia iho i limahana malalo o ka palapala aelike; a ina aole oia e kepa, hoopuka ia ka palapala hopu no Kaulahea no kona aeahaukae, a hoopaahao ia paha no na makahiki elima. Hoole o Keliikōa me ka olelo mai aole oia i oielo pela, nolaila aia no mawaena o laua ka oiaio a oiaio ole paha oia olelo ana. Alaila lawe aku la o Barenaba ia Kaulahea mamuli o ke kauoha a Keliikoa imua o kekahi luna kanaka Hawaii nona ka inoa J K Spalding (Kapolena) a o lakou no a pau, o Keliikoa pu a me kekahi mea e ae, ka l hele aku i ke keena hana o na agena o ka hui mahiko o ma - - - - kahi o Kaulahea i "kepa" ai malalo o ka aelike no na makahiki elua, a ua loaa mua mai na dala he kanaono. (Ma ke kanawai o 1882 Mokuna 33, e ikeia maka aoao 459 o na Kanawai i Hoonohonohoia, aole e ae ia ka hoopii e hooko ma kekahi palapala aelike no ka hana i oi ae mamua o ka makahiki hookahi ina ua oi mamua 0 ka $35 ka uku mua 1 ohiia.) Me ka wehewehe hou ole aku i ka moolelo o ka hihia, e hiki no paha ke olelo ia maanei, o keia wahi kanaka

ano hupo io no, ua paa oia i ka poai puni mau ia e kona mau hoolauna a poe a-o-a-o, a hiki i kona wa i uku ai ia Keliikoa he $25, a ia Barenaba he $10 (olelo mai nae o Barenaba he $5 wale no) no ko laua kokua ana, a "waiho" aku he $10 me ka luna Spalding i mea e hooko ai o Kaulahea i kona kepa ana a i makaukau hoi e kau iluna o ka mokuahi no Kauai, a $5 1 ka luna ma ke ano he makana, koe iho la he $ro wale no iaia i mea e hoolako ai iaia iho me ka hoomama pu aku i ke kaumaha mawaena ona a me kana wahine, no ka mea oia no ke kumu o keia pilikia, a oiai he $15 ka uku no ka mahma hookahi ua loaa mua iaia ka pomaikai o na mahina eha, nolaila mamuli 0 ke kokua a keia mau loio iaia mawaho ae o ka aba, ua j\ loa aku kona hookupilikii ia mamua ae o kona pilikia mua i kona wa e paa ana iloko oka halewai. Ina hoi maloko o ka Hale hookolokolo aole he kokua kupono i ioaa ia Kaulahea mai keia mau loio mai, no ka mea, aole no a laua hana imūa o ua aha la, nolaila mawaho ae ua hoopoino loa ia 'ku Ia oia mamuli o ka laua alakai ana.

Ua hai mai o Keliikoa ia makou maloko ae o kona uku $25, ua hoolawe ae oia he $5 i wahi uku no Kauhane, ka luna makai iaia ka malama ana 0 ka halewai, ka mea nana i hai aku ia Ke-

liikoa ua makeuiake o Kaulahea i loio nona, a nana no oia i ae e komo aku a hiki i ka puka o ke keena kahi o Kaulahea i hoopaaia'i. 0 keia lono ua hoike aku no makou i ka Uainuku. Aole e ae ia ana keia m«?a, ka hooolilo ana o na luna makai ia lakou iho i mau hoi hui iloko o ka hana a na loio me ka loaa aku o kekahi uku.

Mamuli no o ka laua olelo, ke ku' nei o Keliikoa a me Barenaba maluna oke kahua hilinai o!e ia. Ake lawe ia mai hoi ka olel%j Kaulahea, i hoike uuku ia ae la e makou, he oi loa aku no ke ino oka laua hana. Mamuli o ka mana i loaa ia laua ma o ko laua mau laikini, ua hoopoinoia ka mea hoopii. A mamuli hoi oka laua mau hana a pau ma ia mea, aole loa wahi hunahuna p&maikai i loaa iki iaia, aka he hapuku wale ae no i ke dala mailoko ae o ka poho o kona lima no laua iho.

Aole i manao ke kanawai, mamuli o ka laikiniia ana o na loio, ua loaa ia lakou ka mana e hao wale i ko ka mea ike ole a makau wale paha. Aka un haawiia 'ku ka laikini o ka loio me ka manao ua makaukau oia e haawi i kona ike kanawai a me kona kokua i na haku hoohana iaia, a me na aha hookolokolo pu, a e hana oia i ka pono ma & ano kanaka maikai. Aole e hiki ke waiho ia i mau palena hoohalike penei ae a penei aku e lawelawe ai na loio i ka lakou mau hana. Aka ma ke ano o kela a me keia hihia e ike ai no lakou i ka lakou hana. Ua ku ka hewa ina mea i hoopii ia mamuli o ka laua hana kue 1 ka pono i loaa ia laua ma ke ano he mau loio. Aole no nae i kulike loa lCa hewa ia laua pakahi. Ua oi loa aku ko Keliikoa hewa, oiai oia ka mua ma keia hana epa, Ke hooholo nei makou e hoopau ia kona laikini, a e uku mai oia i ka Aha i na dala $25 i loaa ai iaia, a e*paa ia īa mau dala no Kaulahea a hiki i ka wa e hooponopono ai tne ka mea i kepa ai oia, ke ike ia ua hoopau ia kona palapala kepa no kona 00 ole, a i ole no ka haawi nui loa ia 0 ke dala uku mua. A o Barenaba e hookapae ia oia mai kona lawelawe oihana ana no na mahi na ekolu, a e uku mai oia i na dala eli rna 1 mea e hooponopono ia ai e like ae la maluna. Kakau inoa ia A. F. Judd, L. Mc.Cully B. H. Austin. Antone Rosa no ka aoao hoopii. Holokahiki & Poepoe no ka aoao pale. lanuan 20, 1885. I