Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 6, 7 February 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE, [ARTICLE]

HE MOOIELO KAAO NO KEAOMELEMELE,

KA PUA NANI IUIU O Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i nono ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu no ke Kuokoa. IKA wa e liuliu nei o Keanuenue i na mea a pau, me ka hoomau no o Keaomelemele i koha leo hula, a na ia leo hula no i Jtii aku a loaa aku ko Uua kaikunane ma ka piko o Maunakea, a hiuia mai la oia me Poliahu ma-

luna 0 na ale ahiu 0 ka moana, la laua i hiki mai ai raa ka lae o Kalaau, aia hoi ua oi loa aku la ka leo o Keaomelemele; a hala ka lae o Kalaau, kahi a kela kaikamahine i olelo ai : "A hala ka lae 0 Kalaau, Pau ka pono a Kakina." Ia laua nei i aneane mai ai e hiki ma Kawaihoa ae nei, ke hoomaka mai la na manao ano e o Kahanaiakekua e poina ia Poliahu. Ma keia wahi i olelo aku ai o Poliahu i kana aliikane e hoi hou laua i Hawaii, no ka mea, ua maopopo iaia e ano e ana ko laua noho ana, a no ka ae ole 0 kana kane, ua hai hou mat kana wahine. "Pono hoi kau paakiki ana eke kane a e nana mai ana oe ia'u." Wahi hot ake kane, 4< aole kaua e hoi a ike maka au i ka mea nona ka leo a kaua e lohe nei." I ka lohe ana o Poliahu i keia mau olelo a kana kane, ua lilo ae la ia he mea pono ole i kona mau noonoo ana; a ia laua i hele mai ai a hiki maluna 0 Kaimuki, a hala ia wahi la laua, hiki mai la ma Kanewai, hele mai la a hiki rna Kapunahou a me Makiki, hiki mai la mauka iho o Puowaina ae nei, iho! mai la no Pauoa, a hoea laua nei ma ke kualapa e nana iho ai ia Alekoki, ke kiowai nona keia mau lalani mele a ka Moi Kalakaua i haku ai : . u Aole i manao ia, Kahi wai o Alekoki; Hookohu ka ua iuka, Noho mai la i Nuuanu; Anuanu makehewa wau, Ke kali ana ilaila."

Ma keia kualapa laua nei 1 pii ai a hiki i Kuula, aia keia wahi maluna pono ae o Puiwa; a ia laua e noho ana malaila, oiai hoi na kanaka e piha pono ana ma Hanaiakamalama, ua pani paa la ena kanaka mai Maemae aku a hiki ma kahi nona ae la ka inoa mua. Aole i upuupu iho, lohe aku la laua nei i ka leo o Keaomelemele e kaulele mai ana maluna o na lau laau, a o keia ka wa mua loa o na kanaka i olowalu ae ai na eo uwa o ka pihe a haalele wale, elike me ka mea maa mau o kela lahui i ka wa kahiko. Eka poe e heluhelu ana i keia moolelo, ano, ua hiki mai nei kakou i kahi e naha ai ke kuahiwi o Konahuanui ia Keaomelemele ma kona leo hula wale no f aole me kekahi mau hana ikaika e ae "a kona mau lima, aka, elike paha me kona ano mana kupua, a me Kane ma na mea ia laua na mea mana nui, a pela paha i naha ai o Konahuanui a kaawale o Waolani, a lilo o Nuuanu i awawa; nolaila, he pono kakou ke olelo no ka naha ana o ua kuahiwi nei a me ka haule ino ana o ko laua kaikunane a me Foliahu, a me ko Hiilawe hiki ana mai ma Oahu nei; a pela no hoi ko Kaumailiula hiki ana mai me kona kaikuahine, me Kaulanaikipokii ma keia paeaina mai Kuaihelani mai.

I keia la a Kahanaiakeakua ma e noho nei maluna o Kuula, iho mai la laua a noho ma Laimi me ka ike ole ia mai ena kanaka. A hala na la ekolu, aia no hoi na leo hula ke ulele mau la ikapoa me ke ao, aole he wahi mea a loaa iki he wahi hoonfaha no ua Keaomelemele nei ame kona mau hoa hula ame na hoopaa. O keia loihi o ka hula ana i ka ao a me ka po, oia ke kuloa ana a me ka pupuweuweu ana o ka hula. 0 keia Keaomelemele no ka mea nana 1 hoomaka mua ke ano o ke kuloa ana, he la okoa ia e nana ia ai ke akamai i ka hula a iik ka paa pono o ke mele mai ka mua a hiki i ka pau ana o na mea i ao ia, a nia kekahi la okoa aku, oia ka hoorcaka ana e uniki, a oia ka ike ana o ka lehulehu.

I ka lima o na la o ka hula ana, aia hoi, hoomaka ae la ka mokupuni o Oahu nei e naueue me he olai la, a ke halulu mai la na nalu o na kuaau ae nei, a ke omamalu mai la na ao ma ka lewa, a ke nee paa iho la ka ohu maluna o na kuahiwi a me na awawa, a kili* hune iho la ka kulu paka ua maluna o Konahuanui. A hala na la elima, ua oi loa ae ka naueue ana o ka aina nei, a ua meha mai la na leo hula maloko o Kahuwailanawai, oiai ua hookuu aku la ua Keaomelemele nei e hooluolu iki iaia a me kona mau hoa hula no ka manawa pokole loa.

I ka hiku oka la, ua hookuuia mai la e Kap.e ma na mea nani a pau. la Keaomelemele i olioli mai ai roe kona leo nahenahe, oia kona hoomaka ana e uniki, ua hiki aku kona leo imua o Kaumailiula a me ko lakou mau makua ma Kuaihelani, a ke hoopuni la ia Kealohilani, aia no hoi i keia wa i lehe h aku ai na leo o na uianu a me na kanaka eepa a pau e ikuwa mai ana iluna o

Waolani, a ua hiki ole ke hoomAopopo ia. O keia ka manawa ioi loa aku ai ka haalulu ana o keia ainaa ine ka ikaika o ka naueue ana oke kuahiwi o Konahuanni, a kanikani pihe ae la na mea a pau, a ua hiki ole ke hoomaopopoia ka manao o na kanaka.

Elike me ka leo o ka hekili e papaaina ana iloko o ka lewa, a e nakolo ana i ka honua, pela no i uneuneia ae ai ke kuahiwi a na-ha ae la ia he elua kuahiwi, a kakou hoi e ike aku nei, a ike ia aku la o Keaomelemele e kikaha mti ana iluna o kona kahua hula ma Kahuwailanawai, me kona mau hoa hula; a ke hookeke aku nei hoi na kanaka a pan i o a ianei. I Weia la aua eueu nei e uniki nei, ua lele ae la oia a kau iluna o ka wekiu o ka laau Kou eku ana, aia hoi na anuenue e pipio pono ana maluna iho ona; ake halakau la kona mau wawaemaluna o na lau a me na lala o ua Kou nei me he lo la, aohe lala kau ole. ī keia manawa no hoi i ikeia aku ai o Paliuli, Hiilaniwai, Maluaka a me Maunahina, e hele like mai ana me ko lakou kahiko hula a pau me ka like loa oko lakou mau kaina wawae a me ke kuhi ana 0 ko lakou mau lima ma keano 0 ka hula Kielei o Kauai, a i hoopaaia mai hoi e na poe kumu olohe, a na lakou hoi i puana mai i na mele inoa 0 Keaoinelemele, a penei ke ano o ua mau mele nei i hakuia e Hiilaniwai, a me na kaikamahine hoi o Kauai mai, a oia iho keia malalo iho e hoopue ae la :

"O oe ia e ka wahine , £ ka ula ])oni i ki maka o ka la, Ka maka o ka anohī ula i ka bni, Okooko no i ke kihi o ka malama, Nana i pii aku ke anuenue, He pua he liko no Kealohilani Mai ka aina i Kuaihelani, Ka wahine i ke kualono la e—e ala, E ala e Kaanohiula, E ala e ka pae opua, E ala ka hekili, ka maka o ka uila. [e ala—e." I ka pau ana o keia mele i Paliuli m* e hula nei me ka poe olohe, ua kailiia aku la na manao a me na noonoo iuai : kai a pau o ka lehulehu a pau e naaa aku nei, 9 ke hookokoke aku nei hoi o Kahanaiakekua iinua o kahi e hula ia mai nei, me kona manao nui e kii aku i kona kaikuahine wahine; a iaia nae i hele aku ai a hiki imua o Paliuli ma e huhi nei, oiai aia lakou la ke haalele pau la i na ai a Hinakahua, ake niniu la hoi na pa u. Ika ike ana mai o Paiiuli i kona kaikukane kane e hele aku ana, oia no kona manawa i hai ae ai i kona mau hoa hula o kana kane ia, ka inea ana i hele naauauwa i ke aloha nona. A i keia wa ana e hai nei i kana mau aikane, lohe kokeia aku la ka leo o Keaomelemele i ka pane ana mai imua oko laua kaikunane kane : t4 K ke kanaka i helu pu ole ia me maua, e hookaawale koke ia oe raa kahi e, a hiki i kou wa e ike maka ai i kou hooho ka ia ana imua o Paliuli, nolaila, e hoolohe oe i ka'u olelo, o halawai oe me na pilikia maluna o kou kino."

I Ma keia olelo aka mea nana i wa-hi 0 Konahuanui, ua niii kona hUahil?, oiai na maka o na kanaka e nana pono mai ana iaia. Mahope Jho o keia wa, uwa ae la ka pihe a haalele \rale. Ileko o keia manawa i kuu pau ia mai ai na lealea he nui wale e ua Keaomelemele nei, a na ia leo no T kii aku i ke keiki kaulana o Hamakua, Hawaii, oia hoi o Hiilawe, a no ka manawa {>okole (oa ua hiki mai la oia ma kahi e hula nei; a iaia i hiki mai ai a ku imua o ke kahua hula, a oia no ka manawa o Prliuli i haawi mai ai iaia iho īmua o Hi> , lawe, a hoi aku la laua iloko o ka hale, a oia ko laua hoomaka ana e hoa-o, a 1 liio ae la ia he mea hou i na kanaka. Ma keia hui ana o Paliuli me Hiiiawe, a o ka hookoia ana ia o kana olelo mamua. Ano keia manawa hoi, ua ho-a ia ka huhu a me ka inaina wela ia Kahanaiakekua, a ke ialama wale aku la no oia ia Hiilaniwai ma, a ke aumeuire wale aku la no ia Maunahma ma. Ma keia mea e ike ai ka mea e heiuheiu ana i keia mooleio, ua hoka loa o Ka hanaiakekua, a ke ho-a-a mai la hoi o Poliahu me ka huhu nui i na Iwaiwa o Kauai e noke mai la i ka hula me he makani puahiohio la e hao ana i ka lau laau; a no keia kumu, ua hiki o)e ia Poliahu ke hoomanawanui iho i kotu manao inaina, nolaila, ua hoi aku ia i kona home noho mauna me ka u~pe a me ka waimaka, a o ka pau loa ia o kc> oa hiki ana ma Oahu neL f Avte i P<m.)