Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 7, 14 February 1885 — Page 1

Page PDF (1.95 MB)

This text was transcribed by:  Loretta Ching
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE XXIV, HELU 7. HONOLULU, POAONO, FEBERUARI 14, 1885  NA HELU A PAU 2011

HE MOOLELO KAAO NO

Ka-Mahina

Malamalama

Ke Keiki Alii o ka welau anu o ke aupuni

O Hinedu, ka Hiapaiole o na waoalua

Kanaka ole o Puricalia, a o ka nai

ta ho: nana i ulupa na lua huna o na powa.

(Ka@ania no ke KUOKOA.)

 

MA keia wahi e wehewehe iki au i kea no o keia mau kuu mabala.  O ko lakou mau kino he mabala, a o na mea e uhi ana mawaho he gula me ke daimana, a ua hele no hoi a luluu in a nani a ko ianei makuakane in a-i ai a puni puka la e kau ana he mau huaolelo nunui moakaka ma kea no poai puni, a e hoakaka ana hoi ia mau huaolelo penei:  O na mea ola a pau e ku ana ko lakou mau kapuai maluna iho o keia pani, e lilo no ko lakou mau ola i moepuu na ka make mau loa, aole loa lakou e ike hou i ko lakou mau ki no.  A liuliu ko laua ku ana malaila, pane mai la ka naita kiai o ua pani puka nei, Auhea oe, he alii au maluna o keia pani a me keia mau wahi a ko makuakane i hoonoho mai ai ia’u, a pela au e noho mana nei maluna o na tausani he kanaono naita malao aku nei o keia pani:  Eia hoi ma na leo like ole o keia mau ulili he 12, e nalo aku ai keia pani mai ia kaua aku i ka Manawa pokole loa, a me he imo ana la hoi na ka maka, wahi a ka naita kiai.

I ka pau ana o keia mau olelo a ka naita, alakai loa aku la oia i ke koa opio ma kekahi ke ena o koa, a ia laua i hiki aku ai malaila, ike aku la ke koa opio in a mea nani a pau o loko, @ o ka oi loa aku o na mea nani ana i ike aku ai oia no na hoku he 12 e kau ana ma ka piko waena o ua keena la, a ma ka papahele hoi e hamama ana kekahi puka nui me he lina poepoe la ke ano, a iaia i kiei iho ai ilalo o ua lua nei, ike aku la oia i na waiwai a pau o lalo, na mea nani okela me keia ano, e waiho mokaki ana mao a maanei, a na ko lakou nani i hoolele ae i ka malamalama i na hoku e kau pono ana maluna o ua lua nei.  A ma ka hoomaopopo iho a ke koa opio, he kohu umu ahi ka pipii ae o ka ula wena o ka lalapa ahi, a me he uwila hoi ka anaanapu mai o ka malamalama iloko o na hoku.

Ua hoohalaia e ke koa opio he hapaha hora ma keia makaikai ana ia lalo o ka lua, alawa hou ae la oia makahi o na hoku e kau ana, a iaia e nanea ana i ka nana i ka nani o na hoku, ike hou aku la oia i kekahi hua palapala e kau ana maluna o ua mau hoku nei, a ia wa i haka pono aku ai kona mau maka a penei na mea i kakauia mawaho o ua mau noku nei:  He mau alii makou e kiai ana i ko makou waiwai a kau aku i makou mau mamo.  I keia wa i pane aku ai ke kiai i ke koa opio e hoi laua, no ka mea ke kokoke mai nei ka wa e lani ai ka o-le a ka haku puuku, nolaila, ua ae koke aku la keia a huli hoi mai la laua nei me ka hakalia ole.

I ke koa opio a me ke kiai e hoi nei ma kea la e hiki aku ai ma kahi kiai o ka naiata, ua pane aku la ua aiwaiwa la i ka naita opio me ka leo ano kaumaha i ka pane ana aku, E ka naiata opio lua ole o ka ikaika a me ka wiwo ole, ka haku hoi maluna o makou, ina i oluolu ia e kou ihiihi ke kala ana ma ii kau kauwa nei; eia ka’u kauoha ia oe, ina oe e hiki aku ana imur o kou makua, mai hoike aku i kekahi mau mea au i ike iho new, he oiaio e make no makou a pau ke makili iki aku kauwahi lono i ona la, no ka mea, he kanwai paaia no makou e kau nei, a nolaila, ina he manao aloha kou i kau kauwa nei alaila, e omau iho i keia mau manao kaumaha iloki o kou umauma a e kakia hoi i ke aloha io iloko o kou puuwai, a in a wa a pau ou e makemake ai e iho mai ilalo nei, ua makaukau mau makou no na kokua ana nou, a e hoolohe mai oe in a kanwai i kau palena ia maluna o makou, a penei no ia:

1         Ina e huna ana kekahi o makou a pau i kekahi kanaka a loaa a i ole lohe ia paha eka Moi, aole he luahi e ae o ka make, aka, o makou no a pau loa.

2          Ina e kani mai ka pu a ka haku puuku a panai ole aku makou me ke leo o ka ulili, alaila ua hoowahawaha makou i ka hana, a o ka meke no ka hoo pai.  Ina na kekahi i hana ka hewa, alaila he make no ka hoopai maluna o makou a pau, a he nui wale aku na kanwai paakiki i kauia mai maluna iho o makou, a oia iho la i lohe oe.

I keia wa i pane aku ai ke koa opio, E ka naita, e hoolana i kou manao, a e  ku maanei me ka hauoli in a Manawa a pau, a mai lelel hoi kou oili no ka make e kau ia mai ana, no ka mea, owau pu me oukou: nolaila, e ke kiai, e hoopau ae in a mano hakumkuma o ke kaumaha, a e lei iho hoi in a hiona o ka hauoli, a i loaa ia’u ka pomaikai nui e papahi auanei oukou pakahi i ka hanohano maluna o kuu au puni, a e kala ia auanei na pilihua o ke kaumaha maluna o oukou.  E ke kiai, e ku oe me ka hoomanawanui.

Na keia mau olelo hoolana a ka naita opio i hookau aku in a hiona o ka hauoli maluna o ke kiai, a nolaila, lele koke mai la oia a paa i ka lima o ke koa opio a lulu lima pu iho la, a kaha aku la no ka kakou koa hoi ana no ke kakela, a iaia i hiki aku ai ma ka rumi o kona makuakane kiei aku la ia, aia hoi e onioni ae ana kea lii e ala, a oia nohoi ka wa a ka haku puuku i kuupau ai ai i ke kani o kana pu a hoene ana i ka pahukani o ua Moi nei, a puana ae la ioa i keia mau hua olelo kaena, Owai no la hoi kou mea nana e hoopapa ma ka leo hone o ka ole a puni ka honua nei, ke hoi iho no hoi oe ma ke kaka pahi, aole ou mea nana e hoohoka, koe wale mai no au kou alii.

I ka lohe ana o ke koa opio in a olelo kaena a kona makuakane, min aka iki iho la ia a hoi loa aku la no kona run@i, a haule aku la hiolani, a oiai o na hora kakahiaka nui keia, nolaila ala loa ae la ka Moi a puka aku la iwaho no ka holoholo ana iloko o kona mala pua a e hanu hoi in a ea oluolu o kona home kuahiwi, oiai kea he kehau e ko mai ana i ke onaona like ole o na pua o ka wao, a e kuwiliwili pu mai ana hoi kea la lauae o na lau nahele, a na keia mau hiona i kukuni paa i ke aloha iloko o kona puuwai no kona home.

I ke alii e nanea ana ma kona mala pua, oili malie ae la na kukuna nani o ka la a kiei mai la maluna o na kuahiwi, a e uiuiki mai an aka malamalama o ka la maloko o na ululaau a hoa iki mai la hoi maluna o na puu no ke kakela anoano a na aiwaiwa in oho ai, a oiai hoi ka la e pii ae ana me ke nani nui, kani mai la ka bele aina kakahiaka a hoi aku la ke alii e hoomakaukau nona iho no ka papaaina, a o ka naita hoi aia no ke hiolani la, a no keia hiamoe loa o ke koa opio, hele aku la kona makuakane e hoala.

Iaia i ala ae ai, haka pono aku la ka Moi maluna o kana keiki, a me he la ua paumi ia iho kona nan ii ko ka la, a ua haule hope hoi ka nani o ka mahina konane, oiai aia ma kona mau papalina e hoike mai ana no ia i kona ula ohelohelo, kona mau maka hoi i ka uliuli poniponi, oiai kona lihilihi e ooooi mai ana, a e luhe ana hoi kona mau maawa lauoho lipolipo ma kona mau papalina, a e hoike mai ana hoi kona kulana hiehie he nani oi kelakela no kea o holookoa, aole he lua e kohu ai me ia.

E ka nani, e lalelale no ka paina kakahiaka, no ka mea e hele aku ana kaua maloko o ka ululaau no ka hoolanalana, a aia hoi malaila kekahi mea nana e hoohauoli i ko kaua mau noonoo, wahi a ka Moi i kana keiki.  No ia mea, hoomakaukau koke iho la ka naaita opio, a uhaele aku la e paina.  I ka pau ana o ka paina, kauoha aku la ka Moi i kona haku puuku e kahea aku i kona lio kaua a me ko ke koa opio, a he manawa ole ia i ka haku puuku ku ana na lio me ka makaukau a e paa ia ana e na kahu lio, oili mai la ka haku puuku me kona aahu hahai holoholona a ku iho la ma kahi o na lio e kali ana no ka Moi a me koa opio, a aole no i liuliu puka like mai la laua, kau ae la lakou new maluna o na lio a holo nui aku la no ka ululaau.

Holo aku la lakou ma kea la mauna e pii ana in a kualapa, e iho ana ma na oawa, e nihi ana ma na kae pali, a e kikaha ana hoi ma na kula palahalaha, a pela lakou i hoomau ai i ka hele a hiki aku la lakou m kahi i maa mau i ka Moi no ka noho ana, a o ua wahi la @e ana no ia.  Hiki pono aku la lakou nei ma ka waha o ua ana nei, a lele like iho la ilalo, hoomaha nui iho la, a liuliu pane mai la ka Moi e hele lakou no ka hahai holoholona, a ua pono ae ia ia laua nei;  alo nui aku la no lakou nei a make no na io holoholona, hoi nui mai la, hoomoa, a noho nui iho la e ai, oiai ke iho aku la ka la e napoo.

Hppmau ih la lakou i ka haupa ana in a io, a e kamau wale aku ana no hoi in a kipona ehaeha a ka houpo lewalewa, a mahope iho o ka pau ana o ka paina, lualai nui iho la a hala loa aku la iloko o nahora aumoe, a ia wa no i haule aku ai ka Moi a me kona puuku iloko o ka hiamoe kulipolipo me ka nanea, a o ke koa opio hoi hilinai ae la ia ma kekahi laau a hoolai malie iho la a e nanea ana hoi ike kololio mai a na ahe lau makani o ke kuahiwi.

Iaia e hoohiaalaai ia ana e kela mau anuhea huihui o ka wao, hihio iki iho la e moe, a he mea hikilele loa ia non aka lohe ana i kekahi halulu ano e, a ia wa i hoolana iki ae ai keia, a emoole lohe aku la keia i ka nalulu mai o na kapuai o ko lakou nei mau lio; halo aku la keia iloko o ka pouli aaki a ike aku la in a lio e holoke ana i o a ianei, e kani ana na ihu, e kope anana manea wawae, a e pii ana hoi ka e’a o ka lepo iluna.  Na keia mau leo o na lio i hoopaiakuli ae i ka lewa ma kea no hoi he hoailona ehoike ana i ko lakou poe haku eia ka enemi a hiki mai.  A oiai ua maopopo i ke koa opio ma o na kona ao ia ana e kona makua no kea no o na hoailona a pau a ka lio ina he wa kaua a kaua ole, a nolaila, ua hoomaopopo koke iho oa oia i keia mau hoailona, he enemi ke hanu mai ne ii ko lakou meheu, no laila, haka pono aku la oia ma kahi a an lio e noke ne ii ka piena, a kali malie iho la no ka ike ana aku in a hiona o ka enemi.

 

KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki,

Ke keiki alii o ke aupuni o Italia

Ka Olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuokaa na lua

Huna o na Powa

 

Imua o oukou e na tausani hoa heluhelu o keia nane, ma ka helu o kela pule i hala iho nei, ua ike kakou, ua komo aku kea nu hui maeele o ka weli ma na kihi a pau o ke kulanakauhale alii o ka Ui Pua Rosse, oiai hoi na keiki Palani e hookuu pau loa ana i ka lakou mau mea make me ko lakou ikaika a pau, aka nae, aia no he mau wahi kokua kakaikahi nana e hoopakele ae i ua Ui la a me kona kulanakauhale alii, a me kona mau tausani makaainana:  no laila, e hoopau kakou in a kualehelehe an no lakou, a e huli ae hoi kakou no ko lakou mau hoopakele nana i luku aku in a enemi, a no ka kakou koa hoi, e maeele auanei paha ko oukou mau puuwai e na hoa hooipo o keia nanea, a e holo auauei ppppppaha ka li-a in a pepeiao, ke hoomaikeike mua aku ka mea kakau, i ka holo mahuka ana o ke keiki alii Puliana imua o ke koa opio, a me kona paa pio ana iloko o na lima wikani o Kahanuopaineki, a me kea lii powa o na kua hiwi o Palani, ua liko laua he mau manu punua iloko o ka lima o ke koa opio non aka inoa i kau ia ka weli e na aupuni a pau o ka honua.

Oiai ke koa opio e hoomau ana i ka nana ana i kona mau naita, ua ike aku la ia i ka holo pono o kana mau hoonohonoho ana a ua  ike pu aku la no hoi oia i ka makaukau piha o kona mau naita oiai lakou iloko o ka enaena o na mea kaua a ka enemi;  nolaila, hoohuli koke ae la oia i kona mau lena ike a kaulona pono aku la ma kahi e paapu ana na enemi me ka haawi ana i ka lakou mau mea make maluna o na makaainana o ka Ui Pua Rose, auwe!  he mea eka ehaeha o ka naau ke ike aku i ko lakou mau koko e kahe awai ana maluna o ka ili honua.  Pii ae la ke aloha iloko o ka puuwai o ke koa opio no na makainana o kana aloha, aka ua oi aku nae ka pii mahuahua ana o ka inaina wela iloko o kona puuwai, a iloko o ia Manawa ua hoohuli koke ae la ua opio ne ii kona lio a holo aku la me ka puahi nui, a emoole, komo aku la ia iloko o na enemi, e luku ana hoi me ka mainoino nui; ke holo nei ke koa opio iwaenakonu o na keiki Palani me ke kilakila nui, oiai oia e haawi pau ana i ka ikaika o kona mau io uala, a noka manwa pokole loa keia ulpa ana a ua opio ne ii na enemi, ua auhee aku la lakou mai ke alo aku o ka opio.  Ike aku la ua opio nei ua auhee aku kona mau enemi, nolaila, alawa hou ae la oia i kona mau ukali, a ike aku la ia in a enemi e auhee ana imua o lakou, e holo ana hoi i pakele i ka make weliweli mai na kae’ae’a aku o na mauna hui.

No keia mea, ua pau ae la ke Kahanuopaineki hoomaopopo ana i Kona mau ukali, e kaua no lakou elike me ka ikaika i loaa ia lakou, a na @@oooou no hoi e imi i ko lakou wahi e pakele ai, aka, he mea hiki no paha i ka i@ea helnhelu ke koho iho, aole no he mea nana e hoohoka keia mau naita n aka oi o na mea kaua.  Nolaila, hoohuli ae la ua opio ne ii kona lio a hahai aku la mahope o na enemi e au hee la me ka puahi nui.  He Manawa pokole loa keia  holo ana o ka opio, ua hoea aku la ia ma kekahi kiekiena, aia hoi, ike aku lia i ke kaua me kekahi o kona mau ukali, nolaila, ua komo poo aku la ia iloko o ka enaena o na ihe wela a ka enemi, a hoomaka aku la ia e luku ia lakou me ka mainoino nui, a  aole hoi he hookah o lakou i pakele aku i ka umii ana a kona mau lima.  No ia mea, ua hoopuiwa koke ia ka haku Makuisa i ka pau loa ana o na enemi i ka make iloko o ka Manawa pokole loa, oiai he hoookahi wale iho no ia e kaua nei me na enemi ma keia awawa, aka, alaalawa ae la kona mau maka ma o a maanei, a ike aku la i kona haku alii opio, a hele aku la ia a haawi aku la in a hoomaikai ana imua ona, a ia wa no laua i hoohuli like ae ai i ko laua mau lio a holo aku la ilalo o ke awaea.  Ano, e na hoa hooipo o keia nanea, he mea hoohauoli i ko oukou mau puuwai ka ike ana iho i ka hopu ia ana o Puliana, a me kona alii powa.

Oiai laua nei i hiki aku ai ilalo o ke awawa, kahi hoi a ke keiki alii Puliana a me kona mau tausani naita e luku ana in a kamaaina o ia wahi me ka menemene ole, ua hoomaka koke aku la ia eu nei a me ka haku Makuisa e @@@@ ina enemi me ka hala ole o ka laua mau hauna pahi, a e haawi mau mai ana hoi na enemi i na mea make maluna o laua nei, aka, heaha la ia mau mea make imua o ua mau eueu nei.  E holo ana hoi laua iloko  o ka enemi me ka haawi ana i ka make weliweli maluna o lakou a pau, e hookahe ana hoi i ke koko o ka poe haakei i ka ili o ka honua me ka mainoino nui, a no ka hapalua hora keia kaua ana, ua pau loa i ka make a pakele aku hookai.  A ma o ka pakele ana aku o keia naita, ua holo aku la a hai aku la i kona haku alii Puliana,  pane aku la ia:  E kuu haku Puliana, ano ka wa pono no kakou e holo ai kakou i pakele, oiaia o ko kakou mau tausani naiata, ua pau loa lakou i ka make, ano ka wa e holo ai, oiai ua kokoke mai na enemi!  Me ka puuwai o ka haakei, ua hoouna aku la ia i kona mau ukali ponoi, a ua kaena pu iho la no hoi ua Puliana nei, “na kona mau ukali ponoi auanei e hopu pio i ke koa opio o na mauna hui, a na kona mau lima ponoi hoi e kau i ka make maluna ona;” wahi ana i pane ae ai me ka hilinai maluna o kona mau ukali.  He mea oiaio no paha kana mea i upu ai ina hoi he u-a loa hoi ke koa opio; aole hoi i moeuhane mau ua Puliana nei oia ke paa ana in a umii a na lima hao o Kahanuopaineki, a o kona kino hoi ke kau ana iluna o ka amana li kanaka o Arabia; a nolaila, ke kokoke mai  nei ka wa a me ka hora e hookoia ai ka kea lii opio mea e kau nui nei, a e hoomaka hoi kakou e nee aku imua, a e hoonanea ia auanei kakou e na kuhinia walohia o keia nane kaili puuwai.

I ka wa i hiki aku ai ka makamua o na ukali o ke keiki alii Puliana i kahi a ke koa opio a me ka haku Makuisa e ku ana i ke kahua hakaka, ua haawi ae la ko lakou alakai i ke kauoha i kona mau hoa naita e lele like aku lakou maluna o ua opio nei a me kona kokeolua, a e hopu pio aku hoi ia laua e like me ka olelo kauoha a ko lakou alii, he nakeke ana no na mea kaua ka mea i loheia, halawai ae la ka lakou mau pahikaua a ike ia aku la na hunahuna ahi e helelei iho ana i ka honua;  no ka Manawa pokole loa keia hooili kaua ana, aia hoi na keiki o na mauna hui e hehi ai a e holo ai.  Iloko o keia kaua i hooukaia, aole he hookahi o na enemi i pakele aku i ka laua nei mau makakila, a no keia mea, hoohuli koke ae la ka opio puuwai ahi i kona lio a holo pololei aku la ma kahi a na enemi e hoolulu ana.  I kona hiki ana aku, ua hoomaka aku la ia e luku in a enemi, a me he uno ana n aka maka, aia he mau heana  o na kino o na enemi e waiho ana he luahi n aka make mainoino.  Ua hoomau aku la no ua opio nei i ka holo ana ma ia kulana hookah, a i kona hiki ana aku ma kekahi aoao, ua ike koke aku la ia i ka hae alii o Puliana, me kekahi heluna nui o kona mau naita e hoopuni ana i kona maluhia.  Pu-ki mai la ke koa opio i ke kaulawaha o kona lio, a huli aku la ia e nana i kona ukali, aka, hauoli loa iho la ia i ka ike ana aku i kona mau ukali e uhai mai ana ma kona meheu.  No ia mea, hoohuli hou ae la ia i kona lio a holo aku la me he makani puahiohio la, he Manawa ole, ua komo pono aku la ua koa opio nei iloko o na enemi, a hoopuehu aku la ia lakou;  ua holo aku la keia ma kela a me keia aoao o na enemi me ka luku ana me ka mai noino nui; a i kona huli hou ana mai, ike aku la ia aohe ka hae alii o Puliana, nolaila noonoo iho la o Kahanuopaineki, ua holo mahuka aku oia no ka imi ana i wahi nona e pakele ai, nolaila ua holo loa aku la ia ma kahi i ku ai o kona hae.  I kona hiki ana aku  malaila, he ole ka ike ia aku;  i kona kiei ana aku ma kekahi aoao, ike aku la ia i ua keiki alii Puliana nei e kuu pau ana ia i ka holo o kona lio, a e ahai an aka pupuhi i kau-a mea o ka makau i ka make.  Ka ha ha!  Ao no i ke koa, ao pu no i ka holo.

Ia Manawa, ua hoomaka aku la ia e uhai mahope o us Piana nei, a he imo ana n aka maka, pili ana keia mahope, a hoomaka iho la keia e lalau i ua keiki alii Puliana nei me ka manao e kamailio laua me ka oluolu, a e haawi mai no i kona mihi ana imua o Kahanuopaineki, aka , okalakala e mai la nae ua Puliana nei, a hoomoe mai la i kana pahikaua maluna o ke koa opio, aka nae, mamua o kona hoao ana e hooko i kona inaina, ua paa e aku la kona puana-i in a lima wikani o Kahanuopaineki, a lewalewa ana ke alelo o ua kalohe la;  i oni ae ka hie, he ole ka mea a pahemo aku, pela na paahana i hoomanao ae ai i keia mau wahi lalani mele:

 

“Akahi oe a ike pono,

I ka hana a nei eueu;

Kaulana ma na aupuni,

Ka Naita Kahanuopaineki;

Iaia e ka eha lokuloku,

Na lima wikani hao sila;

Nana i umii paa loa,

Lewalewa ko alelo e Puliana.”

 

Oiai ua opio nei e paa hele mai ana i kana pio, ua hoea koke aku la kona mau ukali oia hoi kana aikane aloha a me kona haku Makuisa, a haawi aku la ia i ke pio ma ka lima o kana aikane, a e hoihoi aku hoi a hoopaa aku iloko o ka halepaahao, a e kauoha aku hoi in a kiai o ka hale alii e kiai lahou me ka makaala loa i ke pio a hiki i ko na wa e hoi aku ai.  Kunou mai la kana aikane me ka hoihoi nui a huli hoi aku la ia.  I ka hala ana aku o kahi aikane me kana ukana nui, huli ae la kea lii opio a ike aku la ia i kona makuakane a me na ukali e kaua ana me na enemi, a i ko laua nana aku me he la ua like a like na aoao a elua ma ka ike hookelakela ina na mea kaua, nolaila, i mea e hoopokole ia ai ke kaua ana, ua hoohuli like ae la laua nei i ko laua mau lio a holo aku la me ka awiwi nui no ke kahua kaua.  Aole i emo, halulu ana laua nei, a hoomaka aku la no hoi e iuku in a enemi me ka mainoino nui.  I ka wa i ike mai ai kea lii powa o Palani i ka pau loa i ka make i keia naita, ua kau e aku la ka weli o ka makau iloko ona, aka, alole nae oia i holo, ua hilinai iho la no ia ma kona ikaika iho, nolaila, ua ala mai la oia a me kona mau tausani naita a hoouka me ke koa opio puuwai ahi, ka mea hoi nana e ulupa aku nei kona mau naita.

 

HEMOOLELO KAAO NO

KEAOMELEMELE,

KA  PUA NANI IUIU O

Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me

Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia

Konahuanui a kaawale o Waolani

Ka aina o ka poe eepa a pau i

noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana

Mose Manu no ke Kuokoa

Ma keia ike ana o Keaomelemele ua ko ka makemake o kona hanau mua, nolaila, ua pane aku oia i ko laua kaikunane me ka oluolu:  “No kau mau hana pono ole e ke kaikunane o maua, nolaila, ua hoohilahila ia oe i keia la, a mai manao nui aku hoi i ko kaikuahine wahine e hoi hou mai ana me oe, aole oe e ike hou ana me kona mau helehelena ma keia mua aku a hiki i kou hopena, aka, ina oe e manao ana i wahine nau, alaila na’u e haawi ia oe i hana nau,” ae mai la ko laua kaikunane;  a pane hou mai o Keaomelemele: “E ao aku no au ia oe i ka oihana kahuna a me ka ike kilokilo, ma ia oihana oe e ao ai ike, alaila e ike no oe  i na mea pohihihi a pau loa.”  A holo keia mau olelo an a laua, ua hoihoi ia o Kahanaiakekua iloko o ka hale hula e noho ai me ka hoolohe pono in a olelo a kona muli pokii.  A hala ke anahulu hookah oka hula ana, ua pau ae la na, lealea ana ma Kahuwailanawai, a hoi ‘ku la na mea a pau loa, a hoi aku la o Paliuli me Hiilawe a me kana mau aikane ma kona wahi mau ma Hawaii, ma  kahi a kona kahu hanai Waka e noho ana me kana aikane mua me Paleie, a o na poe olohe kumu hula kekahi i hele pu ma ia huakai hookah, a hele lakou e makaikai ia Hawaii a puni;  nolaila, ua hiki paha ia kakou ke hoomanao ae i kekahi moolelo’o kekahi kanaka i haaleleia e kana wahine, oia hoi o Napuaihalemano.

MAMAULI o kona ao ana i ka hula i hoi mai ai kana wahine, aia nae, aaole i ao ua kanaka ne ii ka hula, aole he wahi mea a maliu ia mai, no ka mea, ua hilinai aku kona manao i ke kanaka hou aku;  no keia kumu i huli ai o Napuaihelemano i kumu e hoi mai ai kona hoa pili o na la i hala.  A hala he mau mahina loihi o kona ao ana i ka hula, ua kukui mai la ka lohe a hiki imua o kana wahine nei  i hele aku ai e ike maka i kana kane.  He mea oiaio ka mea ana i lohe ai, no ka mea, iaia i nana aku ai i kana kane e hula ana me ka maikai launa ole mai, a he makaena walae ua mea he wahine e aumeume ana i kana kane,nolaila, ua kupu koke kona manao e ku hou ia Napuaihelemano.  Iaia mae i hele aku ai a hiki imua o kana kane, ua huki koke ia aku la nae kela e kekahi mau wahine a paa loa aku la iloko o ka hale me ka ike hou ole ia mai, a me he mea la e puana ia mai ana keia mau hua mele malalo iho:

“E koekoe aku kikaku—ka,

Ka wahine i ka i—kikili—ka,

Ua pau ka manao kikao—ka,

Ua hala ka palena kikena—ka.”

 

Elike me ko Kahanaiakekua hoohoka ia ana e kona mau kaikuahine, pela no hoi keia wahine e hoohoka ia nei e Napuaihelemano, a he hana keia ua maa i keia lahui mai ka wa kahiko loa mai a hiki wale no i keia au hou, a he ike maka ko ka mea nana e hoopuka nei  i keia moolelo i kea no o ia mea he hula, O Keaomelemele a me Paliuli, na laua i hoomaka mua kea no o ia mea he hula, a ua “ka i ka ai” keia hana i keia lahui.  Pela no hoi i hai ai na Ulu o Lele ma Lahaina, i ka nui o na kanaka e nana ana i kekahi mau kanaka e hula ana imua o na ‘Lii i ke au o ko Liholiho, oia o Kamehameha II e noho Moi ana ma ka Paeaina Hawaii nei.  O na kanaka keia nana i hoohiki, aole e ao i ka hula mahope iho o keia wa, aia a puka mai ka la ma Kauai mai.  O keia iho la na hoakaka ana no keia mea he hula.

Mahope iho o ko Paliuli ma hoi ana i Hawaii, ua hoomaka koke o Keaomelemele e ao i ka oihana kahuna a me ke kilokilo ia Kahanaiakekua maluna o Waolani, aolei loihi loan a anahulu o ko laua ao ana, aia hoi, ua  loaa koke i kona kaikunane na ike ma ia mau oihana, a ua hiki iaia ke ike i na mea ua hai aku oia ia Keaomelemele, a i kona huli ana aku a nana in a ouli o na hoku o ke lani, a me na opua e hoononoho mai ana ma ka lewa, nolaila, ua oiaio ka ike a kona kaikunane, nolaila, ua hai aku oia ia mea ia Kane ma, a ua olelo aku la hoi e.  Kane ma in a kanaka eepa a pau e noho ana maluna o Waolani, e hana koke i mau waa kaulua e holo ai i Kuaihelani e kii ai ia Kaumaililua.  I ka lohe ana o ua poe kanaka eepa nei i keia olelo kauoha, aia hoi, meka awiwi nui a me ka eleu, hookah wale no po, ua ppapu na waa ii a hanaia a paa, a ua makaukau hoi in a lako a pau.  A ike o Kane ma ua hooko ia ko laua makemake, nolaila, ua hooholo iho la ko laua manao o Kahanaiakekua ka mea nana e kau maluna o ua mau waa nei a me na poe e holo pu ana me ia.  A holo pono keia mea a me Keaomelemele, ua hai aku ka mea nona keia moolelo i kona kaikunane, ina oia e makaukau i ka holo ana, alaila aole e huli mai a nana i hope nei a hiki wale i ka wa e pae aku ai i na kapakai o ka aina o Kuaihelani, a ua ae o Kahanaiakekua i keia olelo.

I ka pau ana o keia mau kamailio ana, ua kau ae la o Kahanaiakekua iluna o ua mau waa nei me ka poe e holo pu ana me ia he 25 ko lakou nui.  Eia no keia i uka o Waolani e kau nei lakou nei, a pau na olelo ana, o ke kena koke iho la no ia o Kane ma i ka poe menhune a pau e hapai.  I loa no a pau na olelo ana, o ka ikuwa koke ae la noia o ka leo ou a poe menehune nei, aole o kanamai o ka wawalo o na leo no ekolu manawa, a o ka lalau like iho la no ia o na lima o ua poe nei in a waa a ua Kahanaiakekua e kau nei me kona poe hoa hele, he manawa pokole loa hele ana na waa i kai nei o Puunui, alaila hoomaka hou e uwa ka pihe elike m kela hana mua ana iuka o Waolani.  Ma ia wahi mai hele i ke alanui Kauka a hiki ma-nae iho o ka hale o Rev. N. H. Paleka e ku nei, ka ona hoi nona keia pepa.

Hoomaka e iho mai na Niupaipai, malaila ka iho ana mai a hiki ma Waikahalulu, a malaila mai a Peleula a me Kaumakapili, a hiki ma ka wai o Kikihale, aia malaila kahi i lana mua ai ua mau waa nei a hoomaka e holo aku no ka moana kai uli kai hohonu. A ma keia wahi i hoi aku ai ua poe menehune nei no uka o ko lakou home mau Waolani, a no keia lahui ka olelo kaulana : “He pupukahi wale no.” Aia no hoi na hana nui a keia poe waiho nei ma Waimea i Kauai, ka “auwai o ka menehune, oia hoi o Kikiaola; aia mai kekahi mai kekahi ma ka muliwai o Huleia ma Niumalu, he “kuapao alakoko” ka inoa; pela no hoi ma Oahu nei a me kuu aina hanau ma Kipahulu i Maui; a pela no me na mokupuni e ae o keia Paeaina, a oia na hoakaka ana no keia ano kanaka pahaohao. Ma keia wahi, he pono e olelo pokole aku au imua ou e ka mea heluhelu no ka lawe houia ana mai o kekahi waa.

I ka wa i lana ai na waa ma ka wai o Kikihale, oiai o Kahanaiakekua a me kona mau hoa hele e kau ana iluna o ua mau waa nei, ua huli hoi mai la ua poe menehune nei a hiki ma Kaopuana, lohe hou mai la lakou nei a hiki ma Waikahalulu, halawai mai la lakou me ka poe Name Nawa ma e hapai mai ana i ka lakou waa, aka, i ko lakou halawai ana mai nae me ka poe menehune, ua hai aku la lakou i ua poe Namu Nawa nei, ua hala ke alu me na waa kaulua, a no keia mea ua waihoia keia waa malaila a hiki i keia la, ua pau loa i ka popopo ka nui a ua laweia kekahi mau apana o ua waa nei;aia mahope iho o ka hale noho o A. F. Judd, ma Kaalaa, alanui Nuuanu, e ninau ia Kahiwailani k. e noho la malaila, na lakou e kuhikuhi mai i ka poe e hele ana e ike maka i ua waa la w waiho nei; a ua kapaia ka inoa o ua waa la, “O ka waa a ke kupua,” oia na kuhikuhi ana o keia moolelo, elike me na inoa o na aina i hoikeia keia moolelo mai Hawaii a Kauai, he mau mea oiaio wale no.

O ka poe nana i kalai keia waa e waiho nei malaila, o ka lua ia o na lahui kanaka eepa e noho ana ma Waolani, a o Kekupua, oia ko lakou---me ke kiekie, a o keia mau ano kanaka a pau i oleloia ae la, me he la mai a Kane ma aku no ua; pela e maopopo ai ke ano o keia moolelo i ka poe a pau e heuhelu ana l a e waiho loa i ka olelo ana no lakou mai keia waho, a e hoomaka kakou e kamailio no Kahanaiakekua holo ana a hiki i Kuahelani.

I ka wa i lana aku ai na waa ma ka wai o Kikihale me na kanaka a pau maluna, aia hoi, ua pii mai ke kai no ka wa pokole e emi aku la, ma keia wa i kahea ae ai o Kahanaiakekua ma ka inoa o Kane ma, a pau kana olelo ana, he manawa ole, iho pono mai la ka makani ma ke awawa no Nuuanu me na kikiao makani e hao ana in a lau laau o luna o Waolani a me Konahunanui a ke ulupaia la na hale o Honolulu nei i kau a mea he ikaika launa ole o ka makano, a ua kupono paha keia mau lalani mele ka panai aku ma keia waho:

“Hao la-e-hao,

Hao ka Inuwai maloo ka lau laau.” A ina hoi ma Nuuanu mai ka makani, alaila, he onoi mai hoi ko laila makani, me he mea la he inoa hou ko keia makani no keia au hou

(Aole i pau.)