Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 10, 7 March 1885 — Page 1

Page PDF (1.94 MB)

This text was transcribed by:  Ruth Iwata
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XXIV, HELU 1a.       HONOLULU, POAONO, MARAKI 7, 1885          NA HELU A PAU, 2014

 

HE MOOLELO KAAO NO

 

Ka-Mahina

 

Malamalama

 

Ke Keiki Alii o ka weiau anu o ke aupuni

            o Hinedu, ka Hiapaiole o na waoakua

                        kanaka ole o Puricalia, a o ka nai-

ta hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

 

(Kakauia no ke KUOKOA.)

 

            EUIHA auanei paha na hoa hooipo o keia nanea ke hele wale @@nua me ka loaa ole o na hoaiai ana @@ke alii e waiho mauleule la iloko o k@na oiai kona haku puuku e noho k@a i na apu laau e oluolu ai, a ma ka wehe'na kaiao o kekahi la ae, he mea hauoli loa i ua haku puuku la ka ike ana iho ua pohala kona haku alii, a i malamalama loa ana ae, ua ikaika pono ae la ua Moi nei, a o ka mea i puka mua mai kona waha mai, oia no kona ninau ana i kahi i nalo ai o kana keiki i kona puuku, aka, ua hoole aku la ka puuku aole i ike i kona wahi i nalo ai, a o ka manao i hookahuaia iloko o ko laua mau puuwai, eia ko laua manao paa ana ua lilo pio ka naita opio ma ka lima o na pilikua, a i ole hoi ua make.

            Ma keia wahi, e kamailio iki kakou ka hoi ana o ka Moi me kona puuku i ke kakela, a e waiho iki ae hoi kakou i ke koa opio e hanuhele ana i ka meheu o na enemi.  Kau ae la laua nei maluna o na lio a hoi aku la no ka home, a la laua i hoea aku ai, ua kukala koke ae la ke alii e noho kona aupuni iloko o ke kanikau kumakena no kana keiki, a emoole no hoi, welo ae la na lepa o ke kanikau ma na wahi a pau o kona aupuni i noho mana ai, a ua uhi paa ia ke kakela me ia haawina hookahi.  Oiai he mau la loihi keia nalo ana o ka naila opio iwaena o na enemi.  (Maanei i manao ai ka mea kakau moolelo ua lawa ae la paha na hoakaka ana no ke alii, a e waiho hou kakou iaia e noho me ka walohia no kana miliinili i make, a e nana hou aku kakou i ke ala hele o ke kua opio e hookolo la i ka nui o na pilikua noho waokele o ia lua huna.)

            I ka wa o ke poo nui puhuluhulu o ke alii o na pilikua i lele ae ai mai ka apahu kino ae, o ka wa no ia a ka naita kiai i holo aku ai a puliki ae la i na wawae o ke koa opio, a pane aku la oia me na huaolelo mahalo no kona lanakila ana maluna o ka mea ana i paulele ai oia ka oi ma ka lua ole o ka ikaika a puni ka honua, a waiho pu aku la oia i kana hoohiki e hle oia mahope o ke koa opio i na wa a pau, a ma kona wahi e make ai, malaila pu me ia.  Pau ae la keia mau papa leo ana, a hoomaka aku la laua e hele, a aole nae i hala he mau kauna kai'na wawae, lohe aku la laua i ka nakeke a me ka halulu o na pani puka mamua pono mai o laua, a ia wa i pane ae ai ke kiai i ka kakou koa, eia ae ke alii pilikua lima muumuu Lotila, a o ka muli ponoi o ke alii Do Palado i make aku nei ia oe.  O keia naita a hoea mai wahi hou ana, he naita paakiki loa keia, he hiki iaia ke hakaka i ka enemi me kona mau naita a hiki i ke koe ana aku oia wale no imua o ka enemi, aole loa oia e ne aku ana e haawi pio iaia iho a o ka-make kona hopena; he hiki no iaia ke paio hookahi me ka wiwo ole a hiki i kona wa e haule ai i ka honua, a o keia no ka naita muumuu nana i kaili ae i ke ola o ka naita Laehaokela o na lalani mauna o Europa bolookoa.  A aole nae ia he mau mea nana e kono mai ana i ko'u manao e holo mahope ona, aka, o ka'u hoohiki, e paa ia a mau aku, wahi hou no a ke kiai me ka leo kuoo.

            He'oiaio na hoakaka ana a ka pili kua kiai imua o ke koa opio, oiai oia kekahi o na koa i hele pu me keia alii muumuu ma ke kaua a ua ikeia kona hopo ole, aka, ua muumuu nae, a pehea la i loaa ai iaia ka lanakila me kona apahu kino wale no, a he mea haohao paha ia i o'u mau hoa hoohialaai o keia nanea.  Ae, he muumuu oia, aia ma na apahu o kona mau lima a elua ua hoopaaia he mau pahi a puni, a ua hiki no ke hoomohala ae a wanao-a, a upoi ae hoi e like me ka makemake; a aia hoi mamua pono o ka apahu o kona lima akau ua hoopaaia kekahi poka nui nona na paona he kanalima, a ua hoopaaia no hoi kekahi mau mea nana e ume hou i keia poka i hope i ka wa e hoolele ia ai imua, a o ka loihi o kahi e lele ai he hapaha mile.

            Ninau aku la ke koa opio i ke kiai i ka manawa e hoea mai ai ua muumuu la me kona mau koa?  Pane mai la ke kiai he hapalua hora.  No ia mea, lalau iho la ke koa opio i ke koi kaua a ke alii Do Palado a me kana pahikaua a paa ae la ma kona lima; hoouna aku la oia i ke kiai e holo a hai aku i ka puali naita a me ko lakou alii muumuu a hoike aku e haawi pio mai mamua o ka lele kaua ana mai maluna ona, a he mea emoole hoi ia i ke kiai a  nalo aku la iloko o ka naele o ua lua huna nei.  Emoole, ku ana keia imua o na laina pilikua a me ke alii, a hoike mua aku la i ka lono kaumaha no ka make ana o ko lakou alii a me na mea i hanaia e ke koa opio maluna o kona kino, a mahope iho hoike aku la oia i ke kauoha a ka naita opio ma o na la, a wahi ana, e haawi pio aku malalo o kona ihiihi, a i ole pela e lilo no kakou i heana na ka make e like me ko kakou mau mua e waiho la he lepo o na lepo.

            I ka wa i lohe ai ke alii muumuu i keia mau olelo a ka elele, ia wa no i pii paumi ae ai kona huhu, a o ka wa no hoi ia i mohala ae ai na pahi i hoopaaia ma kona mau apahu lima awanao-a ana iwaho, a emoole no hoi ua niniu ae la ua mau pahi nei e like me ke kaa ana o ka huila, a owaowaka mai la ka hulali o na pahi me he anapu ana la na ka uwila, lele mai la oia imua o ka elele a pane mai la, I keia hora ano, e ike ai oe i kou hopena awahia a e hoonele ia ai kou lua uhane i ke ola, i keia wa no hoi aole oe he naita i helu ia no ko'u mau puali naita, a i paa hoi malalo o ka inoa laahia o ko'u kupunakane kuakahi - o ka make kou alii, a o ka lua kupapau kou home e luakaha ai, a he ulia ke ola nou a me kou haku hou.  Ia wa no ka muumuu i kena ae ai i kona mau koa e lawe koke ae i ke ola o ka elele, a anehe aku la lakou e hooko, aka, hao e aku la ka elele i ka holo a moe a make ana ana imua o ka naita opio, oiai na koa o ke alii muumuu e uhai ana mahope o ka lakou pio me ka mama.

            Heaha keia?  wahi a ka naita opio.  He mau enemi, ina aku a hoea mai, iaia i pane ae ai me ka leo paupauaho.  Aole no hoi i upu iho, ku ana ua poe nei me na maka hulili, a me ka pane leo ole, hahau mai la lakou i ke koa opio e ku ana, aka, me he olapa ana na ka uwila haule aku la lakou a pau he luahi na ka make a koe aku ekolu o lakou e ahai ana ka pupuhi imua o ko lakou alii, aka, me ka eleu ke koa opio i unuhi ae ai i kana pahi poomuku pepehi holoholona a wala aku la mahope o la kou a haule a make aku la kekahi o lakou i ka honua.

 

            KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki,

 

Ke keiki alii o ke aupuni o Italia

Ka olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuokaa ua lua

huna o na Powa.

 

                        I KAnohoana ihooka Moi ilalo, ua ku maila kealii opio a heluhelu mailaika palapala kuahaua i na aupuni a pau o ke ao nei e hele aku i Arabia, a penei no ia a  I na poo aupuni kalaunu o ka honua nei e noho Moi ana maluna o kona aupuni iho, ke kauoha ia aku nei oukou e hele mai ma ke aupuni o Arabia nei no ka hoohanohano ana i ka la e mare ia ai na alii opio o ia aupuni, mai ka mea e noho ana i ke kalaunu a hiki i ka poe maka hanohano, a me ka poe pu kekahi o ka papa haahaa loa, ua hiki i ke aupuni o Arabia ke malama a hookipa hoi i na malihini. - A ia oukou hoi e na naita puuwai ahi o na aupuni a pau, ke kauoha pu ia aku nei oukou e hele mai.  E ala e na liona o na ululaau o Denemaka, e kakua i ka oukou mau mea kaua; e ala e na Bea o Sedotia, na naita hoi o Irelani, e kakua i ka oukou mau mea kaua a e hele mai i ke aupuni o Arabia nei.  E ala e na tausani o na Tiga omo koko o na aupuni a pau o ke ao nei, e lielie, a e makaukau hoi no ka hele ana mai i ke aupuni o Arabia nei, a o ka mea o oukou e lanakila maluna o ko'u mau ukali ekahi, na naita hoi i kauia ke anu maeele o ka weli e na aupuni a pau o ka honua nei.  A i lanakila oukou maluna ka'ae'a o na mauna hui o ko'u aupuni nei, alaila, e haawi no au i na makana hoohanohano he miliona dala gula, @e koa daimana i kinohinohiia me na mea gula a me pohaku kumuku ai nui, a me 20 hoku daimana alii, a e loaa iaia he inoa alii mai kona la aku e lilo ai ka hanohano o ke kahua hakaka ma ka hookuku ana ma na mea kaua a hiki i kona elemakule ana ma ka inoa "ke Keiki Alii o ke Aupuni Ahi," a e loaa no hoi iaia he uku makahiki mai ke aupuni aku o Arabia.  He hookahi mahina mai keia la aku, alaila, e hooko pono ia keia mau mea. - Me ka mahalo, Ke Alii Opio puuwai ahi o Arabia, a hooilina hoi o ke kalunu.

            I ka paa ana o ua mau palapala kuahaua alii nei, ua hoouna ia aku la ma na aupuni a pau o ka honua; a ma na kihi no hoi a puni o Europa holookoa.  Aole i liuliu, ua lohe aku la na aupuni a pau i keia olelo kuahaua alii, a ua lilo ia i mea kamailio nui ia iwaena o na kanaka a me na alii a hoea loa aku i na poo kalaunu.  A o na naita hoi a pau i lohe i keia kuahaua alii, ua uleu like mai la lakou a pau no ka liuliu ana i ko lakou mau puali, me ka manao nui e loaa ia lakou ka papahi ana o ka lei o ka lanakila ma ke kahua hakaka.  E na hoa hooipo o keia nanea, e waiho aku kakou i ke kamilio ana no ka liuliu o na aupuni a pau no ka hele ana mai i Arabia, a e huli ae hoi kakou no kana leta i ka Wehi o Rusia.  Mahope iho o ka hala ana aku o kana mau palapala kuahaua, ua hoouna aku la ua opio la i kekahi leta i Rusia, e kauoha aku ana i ka Moi a me kana kaikamahine alii, a me ka ohana alii a pau e hele mai i Arabia nei, a no Wehi o Rusia hoi ka mea i manao nui ia, no ka holo ana aku e mare me kana aikane, oiai, ua kokoke mai ka wa e hooko ia ai ka lakou mau hoohiki paa, mai ko lakou hui mua ana.  I ka hookomo ana aku o na moku i ke awa lai o Rusia, a e welo haaheo ana hoi na hae o Arabia ma ka huini o na kia o ua aumoku nei, e pulelo haaheo ana hoi i na aheahe lau makani e pa kolonane ana, ua ku aku la na moku i ka uwapo.  I ka pili ana aku o ka moku o ka alihikaua, ua lele aku la ia me kona mau ukali a pii loa aku la no ka hale alee.  I ko lakou kokoke ana aku i ka hale alii, ua ike mai la na naita kiai puka i keia huakai e pii aku nei no ka hale alii, a ua aahu ia hoi lakou i na aahu o ka oihana naita, a i ke kokoke loa ana mai i ka puka pa, ua ikeia aku la ko lakou mau hoailona e kau ana ma ko lakou mau umauma, a e kuuwelu ana hoi na mea hoonani ma ko lakou mau poohiwi, a i ka nana pono ia ana mai, ua ike ia mai la ke ano he poe Arabia.

            Hiki aku la lakou nei i ka puka pa o ka hale alii, a komo aku la iloko me ka laelae; aia hoi na naita a pau o ua Wehi nei, e ku laina ana lakou ma kela a me keia kapa o ke alanui a lakou nei e hele aku nei no ka hale alii, a e haawi mai ana hoi i na hoomaikai ana imua o lakou nei.  A i ko lakou hiki ana aku ma ka puka o ka hale alii, aia hoi ua Wehi la e ku makaukau mai ana no ka hookipa ana aku i ua mau kamahele aukai, oiai ua manao e oia aole he mea e ae i hiki mai ai keia mau elele a ke alii opio, aka, oia hookahi wale no, a nolaila, e aho no na'u ponoi e hookipa mai ia lakou.  Oiai lakou nei i hui pu aku ai me ka Wehi o Rusia, ua haawi aku la lakou nei i na hoomaikai ana imua ona, a kai aku la oia ia lakou nei i ka rumi hookipa kahi hoi e noho ana ka ohana alii a me kona mau makua.  I ka hiki ana aku ma ia rumi, ua ku mai la ka Moi a me ka ohana alii, a i ka noho ana iho, ua ku mai la ka Moi a ninau mai la no ke kumu o ka lakou nei huakai o ka hiki ana aku, a iwaena o na kamakamailio ana, ku ae la ka alihikaua nui a unuhi ae la i na leta elua a haawi aku la i ka ke kaikamahine alii a pela no hoi me ka ka Moi.

            I ka loaa ana aku o ka ke kaikamahine alii leta, honi e iho la ia a wehe ae la a heluhelu iho la.  A iaia e heluhelu ana, puapuai mai la kona mau waimaka, a e hiolo ana hoi ma kona mau papalina, a no kekahi mau mea nana e hooni i kona puuwai, a puana ae la oia me keia mau huaolelo: Akahi no a moe pono iho ko'u puuwai, no ka mea, ua lilo kou pokii a aikane hoi o kou mau la kamalii, ka mea hoi nana i hoonaue keia puuwai; a pili olua ma ko maua aoao me kuu aikane ka ui o Arabia, a pela hoi na aheahe lau makani Mo-a-e e puana mai nei i keia mau kuwili waimeli ana no na keiki puuwai nanahe o na mauna hui:

"Ku'na ka lehua i ka wekiu,

I ka piko olu o Rusia;

Aole no olua e pakele,

Na eu o Arabia;

O ka wehi o na wehi,

Pua i ka iuiu noho waokele;

A!  He ala e moani mai nei,

I puia me ke onaona.

E na ahe makani kehau e pa mai nei,

Ano ka wa e hai mai;

O kuu aloha anei o - e

Aloha wale ho - i."

 

Oiai ke hana ihao ole nei ka ua loku o ke aloha kunip@po i ka puuwai o ua ui nei a e puapuai mau mai ana hoi na omaka wai a ke aloha mai kona mau lihilihi mai, ua haohao loa iho la ka ohana alii me ke pioloke nui no keia mau waimaka o ko lakou Moiwahine opio, ua hele aku la kekahi o na kaukau alii e hoomalielie iaia, aka, ike e mai la ka Moi a pane mai la:  E waiho aku iaia pela, oiai, ua loaa he mea nana e hoonaue i kona puuwai, a ke kokoke mai nei ka wa e hooko ia ai na kuko ana iloko o ko'u puuwai no na mahina loihi i hala ae nei, a maluna auanei ona ke kalaunu o ko'u aupuni e noho nei, no ka mea ua lilo mua ke aupuni ma koona lima, a he noho hooponopono wale iho no ka'u.

            I ka nana ana o ka Moi a pau pono na manao o kana leta; ua ku ae la oia iluna a pane mai la:  E na alii a me ka poe i akoakoa mai maloko o keia rumi, eia he palapala na ke alii opio o Arabia mai, e olelo mai ana, o ka wa e ike ai i keia leta, e ku koke au a hele aku a me ka Moiwahine, a me ke kamaaliiwahine opio no ka hoohui ana ia lakou ma ka berita mare; nolaila, apopo, e hoomakaukau ana @au no ko'u hele ana, a pehea la oukou e na alii, e pono no paha kakou e hele pu; ua hooho like mai la lakou : O makou pu kekahi e hele, aole makou e noho ana.  A eia kekahi, ma he mau naita kekahi o kakou e hle aku e hookuku me na naita o ia aupuni, eia ka wa e hele ai, a aole hoi e noho nanea wale.  I ka lohe ana o na alii i keia manao, ua ku mai la lakou a pane mai la :  E ke alii ka Moi, aole pono ia kakou ke hele aku me ka manao e paio aku i ka kakou alii, no ka mea ua ike pono no kakou i ka lakou mau hana, nolaila, he mea lapuwale wale no ia.  E hele kakou ma ke ano e ukali aku ana manuli o ko kakou aliiwahine.  I ka pau ana o keia mau olelo, ua puka koke aku la ka olelo hoolaha ma  na huina alanui e olelo ana, "Eholo ana na alii no ke aupuni o Arabia no ka mare ana o na alii opio i ke kane," a ua ku-i aku la ka lohe a puni o Rusia holookoa.

            I ka hiki ana mai o ka manawa e holo ai o na Moi a me ke aliiwahine opio a me ka ohana alii, ua hoopihaia he heluna nui o na moku i na waiwai makamae he nui o na ano like ole.  Liuliu ae la kela a me keia moku no ka huakai aumoana e hiki aku ai i ke aupuni o Arabia, a i ka makaukau pono ana, ua kakali aku la o ka hiki mai o na Moi me ka laua lei, a me ka ohana alii no hoi a pau,  I ka hiki ana mai o ka huakai alii i ka uwapo, ua kau aku la lakou a pau iluna o na moku, a o ka manawa no ia i haawi iho ai ke aloha mawaena o na Moi a me na makaainana, i panai pu ia mai e na leo hone o na mea kani; a i ke kuu ana iho o keia mau leo, o ka wa no ia i hao ae ai ke kapena i koona mana; hemo ka laina a hiu hoi na pea, a hoomaka aku la no ia o ka nee ana o na aumoku o na mau alii nei.  I na aumoku e hoopuka nei iwaho mai ke awa aku, ku ae la ke kamaaliiwahine opio ma ka palekai o ka moku, a huli aku la kona alo i ka aina e waiho palahalaha mai ana.  Kaulona pono aku la kona mau maka i kona hale alii, a oiai na puoa o kona home e oili ae ana i ka wekiu olu o Malama, kulu iho la kona mau waimaka, a oiai hoi na ahe makani e lawe mai ana i ke ala onaona o na pua o kona home aloha, puana ae la oia me keia mau huaolelo hoonaue puuwai:

            "E na aheahe lau makani e pa nei,

            E hai aku i ko'u aloha no ka home [a'u i luakaha'i;

            A e hai pu aku no ho - i aole au e [haalele ana i kou nani.

            A loaa hoi ka mea a kuu puuwai e [li'a nei,

            E hoi mai no au a me kuu aloha, a,

            E hoopunana hoi maloko o kou nani

                        E ka nani o kuu kakela alii,

                        Eia no au me ke aloha nou;

            Aka, o ka oi aku nae iloko o ia haa [wina hookahi,

            O ke onaona o kuu aloha."

Puiki ae la oia i kona mau lima ma kona umauma a hookou aku la i kona mau waimaka eloelo e hiolo ana ma kona mau papalina lelo a ka nani i haimu ai; oiai ua loaa he hana nui na kona puuwai e hoomanao mau ai, me ka loaa ole o ka mea nana e hoomalielie.

Aina hoi na'u ia pua, e kui no au a lei.

 

HE MOOLELO KAAO NO

KEAOMELEMELE.

 

- KA PUA NANI IUIU O -

 

Keaolohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me

            Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia

                        Konahuanui a kaawale o Waolani

                                    ka aina o ka poe eepa a pau i

                                                noho ai.

 

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana

            Mose Manu no ke Kuokoa.

 

            I na kikiao makani e pa nei, ua niau aku la na waa o lakou nei a hiki ma ka uwapo o Haaliliamanu a me Kapuukolo, huli ae la ma Kapapoko, oia hoi kahi e kapaia nei i ka inoa hou o Ulakoheo a me ka hale Dute kahiko e ku nei, holo aku la no ke kai aloha o Kuloloia, hiki aku la hoi ma Ulukoa, kahi hoi o ka Hale Ipukukui e ku nei, a i hiki loa ana aku no ka nuku o ke awa o Mamala kahi ike ai o Kamehameha I, me Imualii. aia hoi ka ili o ke kai he kuakea wale no i ka ale, aole he ike ia aku o ka uliuli o ke kai, o keia ka manawa mua loa a Kahanaiakekua i olelo aku ai i kona poe kanaka, e noho pono iho iluna o na waa o lilo i na ale ahiu o ka moana, ma keia wahi ua lawe ae o ka moana, ma keia wahi ua lawe ae o Kahanaiakekua i ka mana hookele o na waa mamuli o ka haawi ana mai o kona muli kaikuahine, ka mea nona keia moolelo.  I ka pau ana o ka ianei olelo ana, aia hoi me he imo ana la na ko lakou mau maka, ua nalowale aku la o Oahu nei; a i ka aneane ana aku e wehe mai kaiao, ua hala mai la ka heluna o keia Paeaina; a i ka pualena loa ana mai o kaiao, aia lakou ke kokoke aku nei e ike ia Kuaihelani.  Ua hoomau aku ka holo ana o na waa a hiki wale i ka maamaama loa ana, a ua ikeia aku la ka aina o Kuaihelani e waiho mai ana.

            Eia paha kahi mea kupanaha ma keia holo ana a Kahanaiakekua ma, o ka makani ikaika e pa ana a me ke au o ka moana, aia wale no ia ma kahi o na waa o lakou e holo nei, aole he makani ma na wahi e ae o ka moana nui akea, pela ka mea i oleloia ma keia moolelo.  I ka puka ana ae o ka la i ka ili o ke kai, aia hoi, ua ike mai la o Ku a me Hiilei i ka maalo o ka pea o keia waa imua o ka la, me he opua la e hookuku ana i ka ili o ke kai; ua haohao laua nei no keia mea.  Aia laua no e nune ana, kapalulu ana na waa o Kahanaiakekua i na kapakai o Kuaihelani, hapai aku la na waa a kau i uka o ka aina; i keia wa i hiki mai ai o Ku a ninau mai la i kana keiki, "Mai hea mai nei keia mau waa i holo mai nei?"  Wahi a kana keiki "Mai Waolani, kahi a Kane me Kanaloa me Keaomelemele e noho la."  "Nawai ke kama o oe?"  "Na Ku ma laua o Hina."  "Ehia ko oukou nui o ka hanau ana?"  "Ekolu makou, hookahi au keikikane a elua kaikamahine."  I ka lohe pono ana o Ku i keia mau haina pololei a kana keiki, noho iho la oia ilalo a uwe ae la; na ia leo uwe i hoohikilele aku i ko Hiilei manao, a hele mai la e ike maka i ka mea a kana kane e uwe nei.  Iaia i hiki mai ai a ike i ka mea a kana kane e uwe nei, pane iho la oia, "Kaina he hoihoi ko ka malihini a hiki i ka hale, alaila uwe."  A no keia olelo a Hiilei, ua hoi aku la lakou nei a hiki i ka hale.  Ia lakou nei i hiki aku ai i ka hale, a pau no hoi ka uwe ana, ninau mai la o Ku i ka huakai a kana keiki i hiki aku ai, hai aku la kana keiki, " I hoounaia mai nei au e Keaomelemele e kee mai ia Kaumailiula a me Kaulanaikipokii e holo i Oahu." Ae mai la o Ku i keia mea, me ka hai mai, ua maka@kau no laua e holo aku i keia mau la.

            NO KA mea, aohe moe iki o ua pokii la ou a makou e noho aku nei; oia lohe ana no paha la i kekahi leo olioli, a he anahulu ae nei paha kona lohe ana ia mea, a ma keia mau la mai nei nae la, hai hou mai ana ia maua, ua pau kona lohe ana - a hiki wale mai la no oe.  Aka, o kona manao nae, aole he pau iki a hiki i keia wa a kakou e kamailio nei.

            Ma keia olelo i pane aku ai o Kahanaiakekua i kana mau olelo, aole no a'u huakai e ae i hele mai nei, i kii mai la no au iaia a me ka pokii kaikuahine o mana e hele makou i Oahu, ma ke kena mai a Keaomelemele ia'u a helemai, a oia keia i a-uia mai la ke kai a hiki wale mai la au imua o oukou: a hai aku la no hoi oia i na mea a pau i hanaia e Keaomelemele me Paliuli ma Waolani mai ka mua a ka hope, imua o ke anaina kanaka nui.  A no keia mau olelo maikai a Kahanaiakekua, ua kiiia o Olopana me Hina a me Kaulanaikipokii, ma Nuumealani, o Hiilei ka Ku wahine e noho ana ia wa; a hiki o Hiilei i imua o Olopana ma, ua hai aku ia o Hiilei i na mea a pau i hoounaia aku ai oia, a ua ae mai la o Olopana me Hina; nolaila, ua hele pu mai la lakou a hiki ma Kuaihelani, a hui pu iho la lakou a pau malaila; a ma keia wa no hoi i kuia aku ai o Kaumailiula, ka mea i oleloia o "Kaohianohoikamalu."

            I ko Kahanaiakekua ike ana i kona hoahanau ponoi, ia Kaumailiula, ua hiki iaia ke olelo ae, aole ana mea i ike ai i ka nani a me ka ui launa ole mai ma ka Paeaina o Hawaii nei, aka, iaia me kona kaikuahine wahine e noho ana mawaena o Puna me Hilo, nolaila, ua hoohalike oia i kona mau ano a pau, me he liko lehua la; oia paha ka muo a me ka liko lehua, a ua hoolei pau aku oia i kona mau manao a pau loa me ka iini nui maluna o kona hoahanau; a ma ia ike maka ana ia i olelo ae oi, ua makepono kona kii ana mai iaia.  A, iaia i huli ae ai a nana ia Kaulanaikipokii, ka mea nana i pani mai ko lakou hanau ana, ua like kona mau nanaina me ka pua Melekule, ka memele maikai, a he ano like kona me ka mea nona keia walea.  O ka oi pakela loa keia ma ka oihana lapaau; a mai iaia mai kahi ike lapaau o keia lahui.  Aia ma na helu ma keia mua aku, e ikeia'i kana mau hana.

            Ia Kahanaiakekua e ike me ko lakou mau makua, aia no o Kamooinanea ke ike mai la i keia mau hana a pau ma Kuaihelani mai luna mai o Kealohilani, aole nae oia i hoahewa i keia mau hana.  I ka wa i hui pu ai o Kahanaiakekua me ko lakou makua a me kona kaikaina a me ko laua muli kaikuahine, ua hai aku la oia imua o Kamailiula i na mea a pau i oleloia aku ai oia e Keaomelemele mai ka mua a ka hope, a ua ae mai oia; a holo pono keia mea, ua hoomakaukau iho la no ka holo mai i Oahu, a ua ae no hoi ko lakou mau makou no ka hele mai, e like me ke kauoha a ka mea nona keia moolelo Nolaila, ua makaukau o Ku me Olopana e hana i mau waa ula, pea ula - a he ula wale no na mea a pau e pili ana i na waa, e like me ka ula o ka ili o Kaumailiula, pela no ka ula o na mea a pau i hanaia no ka la hookahi wale no, ua lilo keia hana nui i mea ole.  I ka makaukau o ua mau waa nei me na pono a pau loa e lako ai ka holo ana o ka moana, ua waeia na kanaka kupono e holo pu mai ai me ke Keiki Alii Kaumailiula, he eha ko lakou nui.  O kepoookane, o Kahoupookane, o Kaukahaea, o Wahiakalani; he poe kanaka keia no kekahi aina o Ulunui ka inoa, a no keia aina ke kai melemele a me ke kai popolohuakane.  Ua mamao iki aku keia aina mai Kuaihelani aku; ua hiki mai keia pookanaka malalo o na kauoha a ka mana nui o Kamooinanea, mai luna mai o Kealohilani e hele pu me ke 'Lii Kaumailiula maluna o na waa ula.  He poe kanaka oi aku keia o ka ikaika o ko lakou mau kino - a he hiki ia lakoou ke hoopio koke i ka hana a kahi poe kupua e ho'ano mai ana i ko lakou ikaika imua o keia poe.  Aia ma keia holo ana mai e ikeia ai ko lakou ikaika ma ka hoe ana mai a pae i Oahu; a ua pili aku no hoi keia poe kanaka ma o Kane me Kanaloa, a he mau kaikaina keia no ua mau akua nei.  Pela na hoakaka ana no keia poe kanaka; nolaila e waiho iki kakou i ka olelo ana no lakou, a e hoomaka kakou e olelo no ka holo ana mai o Kaumailiula.

            I ke ahiahi o kekahi la, ua akoakoa like ae la na mea a pau maloko o ko Ku ma hale, mai na makua a i na keiki, e kuka no ka hele ana; e hiolo makawalu ana na waimaka o lakou a pau, a e uwe helu mai ana na makua i ke aloha no Kaumailiula a me Keaomelemele a me Paliuli; aole no hoi a lakou mau olelo e ae ma ia po.  I ka aneane ana aku i ka pili o ke ao, a ikeia la kekahi hoku nui e puka ae ana i ka ili o ke kai, i keia i makaukau ai na waa e hapaiia aku ma ka aekai o Kuaihelani me na kanaka, oia no ka manawa i puka mai ai o Kaumailiula me Kahanaiakekua mailoko mai o ka hale o Ku ma a Hele pu mai la no hoi me na makua o lakou a hiki ma kahi o na waa e kau nei, a haawi ae la na olelo me na ike hope ana o lakou a pau.  Kau ae la o Kahanaiakekua ma kona mau waa no i holo aku ai me kona mau kanaka mai Oahu aku, a hala e mai la no oia mamua.  Ia lakou hoi i hala e mai ai mamua, hai aku la o Kaumailiula i kana olelo hope i kona mau makua mamua @@@ kau ana il@@ha o ka waa.  Au@@ @@ukou e na makua o makou, ke h@@o la oukou i ka aina nei, a eia hoi au ke hele ae nei ma ke kauoha mai a ke kaikuahine o maua, ka mea hoi a kuu mua haku i kii mai nei ia'u; i hele au a - i ike i ka pono o ko makou noho ana, alaila kii mai au ia oukou.  Iaia e olelo nei, aia na waimaka o Kaulanaikipokii ke hiolo la ma kona mau papalina.  Ia Kaumailiula i kau ae ai maluna o kona mau waa, oia no ka wa a ka punohu ame ka ua koko i halii iho ai maluna o ua wahi nei.  O Kepoookane ka hookele mahope o ka waa ma ka akau, a o Kahopuokane manua, o Wahilani ka hookele o ka waa ma ka hema, o Kaukahaea mamua; na Kepoookane i hoopololei mai i ka ihu o na waa i kahi a ka hoku nui e kau ana; a nana no hoi i kapa mua i ka inoa o ia hoku o "Ka hoku hookele waa."  Kauoha ae la no hoi oia i kona mau hoa, i eha hoe ana ma ka aoao hookahi, a i ka lima e hookoele ae i ka aoao o na waa, alaila hoolei ae ma kekahi aoao; pela wale no e hana ai a hiki i ka pae ana i ka aina.

            Ia lakou nei i haalele aku ai i na kapakai o Kuaihelani, a nee mai la na waa no ka holo mai, ia wa i iho iho ai na hoe a lakou nei, ia mapuna a hue, aia hoi me he nalu la iloko o ka malama o Kaulua; ia huli ana ae o Kaumailiula e nana mahope, ua pu-a iki o Kuaihelani; i ka lua no o na mapuna hoe, hoea ana lakou nei i Nihoa, kahi nona keia mau lalani mele a Kauakahipaoa i oli ai iluna o Akanikolea ma Kilauea i Hawaii, oia hoi na hulihia.

            "Ea mai ana ma Nihoa,

            Ma ka mole mai o Lehua."

 

I ke kolu no o na mapuna hoe, ka loaa mai la no ia o Kahanaiakekua ma mawaena o Nihoa me Kaula, a hele like nui mai la.  Ma keia e maopopo ai ka ikaika o keia mau kanaka eha i ka hoe e like me ka mea i hoike mua ia.  Ua hoomau mai la no lakou nei i ka holo ana, a he manawa pokole haia ana na moku o Kaula, Niihau a me Kauai, a hele ana lakoou nei i ke kai o Kaieiewaho.  I ka moku ana mai o ka pawa o ke ao, hi'a ana na waa o lakou nei mawaho pono o ka lae o Kaena.

            [E ka mea heluhelu, e ae mai ia'u e kamailio iki aku ma keia wahi no Kaulanaikipokii, a me kona holo ana mai mahope o kona mau kaikunana, oiai ua ikeia ae nei mamua o keia moolelo, oia kahi mea i manaoia e holo pu mai ana me kona mau kaikunane, aka, ua ike oe e ka mea heluhelu, aole oia i kau maluna o na waa; nolaila, ua pono kakou ke olelo nona ma keia wahi.]

            Ia Kaumailiula i makaukau ai e kau iluna o na waa, aia no o Kaulanaikipokii ke uwe la no; a no kona uwe no, ua ninau aku o Olopana iaia, "Pehea oe e hoomau nei i ka uwe ana?"  Pane mai la o Kaulanaikipokii, "He makemake au e hele pu me kuu kaikunana."  I aku la o Olopana, "Ihea no la hoi oe i ka wa e makaukau ana ko kaikunane e holo, hai ae oe i kou manao imua ona; waiho oe a hala keia, hoopuka mai oe i kou manao; aole ou waa e hiki ai"  No keia mau olelo a Olopana, ua pono ole kona manao; a no ia mea, ua ku ae la oia a hele aku la ma kahakai e holoholo ai me ka uwe no; a iaia e holoholo ai me ka uwe no; a iaia e holoholo ana, kahea ae la oia me ka leo nui ia Kamooinanea.  I ka lohe ana o Kamooinanea i keia leo o kana moopuna, ninau iho la oia;

            "E Kaulana i ke kihi o ka malama,

            E kaulana i ke kihi o Kealohilani,

            E Kaulana i ke kihi o Kuaihelani,

            E Kaulana i kihi o ka la,

            E Kaulana i ka lewalani, i ka hekili, i ka ua, i ka makani, i ka punohu, i ka ua koko, i ka opua kuhao i ke ahiahi,

`           E Kaulanaikipokii - e,

            Heaha ka makemake e kahea nei o ka po?"  Pane ae la ua Kaulanaikipokii nei, "I alanui no'u e hiki ai au ke huli i o'u kaikunane me na kaikuaana o'u."  I ka lobe ana o ua Kamooinanea nei, kahea kike aku la oia i  kekahi o kona mau mahele kino ano moo, oia hoi o Kilikilipua; hai aku la oia i na olelo a pau loa no ka hele pu me Kaulanaikipokii, ua ae koke oia i keia mau olelo me ke kaulua ole.