Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 10, 7 March 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI lUIU O Keaiohilani, Kahiapaiole Nuameaiani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i nono ai. Hoopukaia e ka Haku Mooleīo kaulana Most Manu no kt Kuokoa, 1 na kikiao makani e pa nei, ua niau aku la na waa o lakou nei a hiki ma ka uwapo o Haaliliamanu a me Kapuuko 10, huli ae ia ma Kapapoko, oia hoi kahi e kapaia nei i ka inoa hou o Ulakoheo ame ka hale Dute kahiko eku nei, holo aku la no ke kai aloha o Kuloloia, hiki aku la hoi ma Ulukoa, kahi hoi oka Hale Ipukukui eku nei, a i hiki loa ana aku no ka nuku oke awa o Mamala kahi ike ai o Kamehameha I, me Imualii. aia hoi ka ili o ke kai he kuakea waie no i ka ale, aole he ike ia aku o ka uliuli o ke kai, o keia ka manawa mua loa a Kahanaiakekua i olelo aku ai i kona poe kanaka, e noho pono iho iluna o na waa o lilo i na ale ahiu o ka moana, ma keia wahi ua lawe ae o | Kahanaiakekua i ka mana hookele o na | waa mamuli o ka haawi ana mai o kona muli kaikuahine, ka mea nona keia moolelo. Ika pau ana oka ianei olelo ana, aia hoi me he imo ana la na ko lakou mau maka, ua nalowale aku la o Oahu nei; a i ka aneane ana aku e we- j he mai kaiao, ua hala mai la ka heluna 0 keia Paeaina; a i ka pualena loa ana mai o kaiao, aia lakou ke kokoke aku nei e ike īa KuaihelanL Ua hoomau aku ka holo ana o na waa a hiki wale i ka maamaama loa ana, a ua ikeia aku la ka aina o Kuaihel&ni e waiho mai ana. Eia paha kahi mea kupanaha ma keia holo ana a Kahanaiakekua ma, oka makani ikaika e pa ana a me ke au o ka uioana, aia wale no ia ma kahi o na waa o lakou e holo nei, aole he makani tna na wahi e ae o ka moana nui akea, pela ka mea i oleloia ma keia moolelo. 1 ka puka ana ae o ka la i ka ili o ke kai, aia hoi, ua ike mai la o Ku a me I Hiilei i ka maaio o ka pea o keia waa imua o ka la, me he opua la e hookuku ana i ka iii o ke kai; ua haohao iaua nei no keia mea. Aia iaua no e nune ana, kapaiuiu ana na waa o Kahanaiakekua i na kapakai o Kuaiheiani, hapai aku la na waa a kau i uka o ka aina; i keia wa i hiki mai ai o Ku a ninau mai ia i kana keiki, "Mai hea mai nei keia mau waa i holo mai nei ? " Wahi a kana keiki "Mai Waolani, kahi a Kane me Kanaioa me Keaomelemeie e noho to." "Nawai ke kama ooe?" |"Na Ku ma iaua o Hina." "Ehia ko oukou nui oka hanau ana ? " "F.koiu I makou, hookahi au keikikane a eiua ikaikamahine." Ikaiohe pono ana o ! Ku i keia mau haina pololei a kana ke- | iki, noho iho ia oia iialo a uwe ae la; |na ia leo uwe i hoohikilele aku i ko Hiiiei manao, a hele mai la e ike maka ika mea a kana kane e uwe nel laia i hiki mai ai a ike 1 ka mea a kana kane e uwe nei, pane iho la oia, "Kainoa he hoihoi ko k& malihini a hiki i ka hale, aiaiia uwe." Ano keia olelo a Hiilei, ua hoi aku ia lakou nei a hiki i ka hale. Ia iakou nei i hiki aku ai i ka hale, a pau no hoi ka uwe ana, ninau mai la o Ku i ka huakai a kana keiki i hiki aku ai, hai aku la kana keiki, "I hoounaia mai nei au e Keaomelemek e kii mai ia Kaumailiuia a me Kaulanaikipokii e holo i Oahu.** Ae mai la o Ku i keia mea, me ka hai onai, ua makahkau no iaua e holo aku i keia mau la.

NO KA mea, aohe moe iii o ua pokii la ou t makou c noho aku nei; oii iohe ana no paha !a i kekahi leo oiioli, a he anahulu ae nei paha kotu lohe ana ia mea, a ma keia mau la mai uei nae la» hai hw mai ana ia maua, ua pau kooa iohe ana —a hiki wale mai la oo oe. Aka, o koaa ma* nao oae, aole he pau tVs a hlki i keia wa a kakou e kamaHio nei Ma keia olelo i paee aku ai o Kaha< oaiakekua i kaoa mau oklo, tde noa'u huakai eae t hele mai nei, i kii mai la no au tata a me ka pokii kaikualu&e o maua e hele makoo i Oahu, ma ke ke* u mai a Kwoaiekmek

mai, a oia keū i a uia. mai uke kai a: hiki wale mai la au imua o oukou: a hai aku la no hoi oia ina mea a pau i hanaia e Keaomelemeie me Paliuii ma Waolani mai ka mua a ka hope, imua oke anaina kanaka nul Ano keia mau olelo maikai a Kahanaiakekua, ua kiiia o Olopana me Hina a me Kaulanaikipokii, ma Kuumeakni» o Hiiki ka Htt wahine e noho aoa ia ira; % hiki O Hiilei imua o Olopana ma, ua hai aku la o Hiilei i na mea a pau i hoounaia aku ai oia, aua ae mai la o Olopana me Hina; nolaila, ua hele pu mai ta kkou a hiki ma Kuaihelani, a hift pu iho la lakou a pau malaila; a ma keia wa no hoi i kuia aku ai o Kaumailiula, ka mea i oleloia o " Kaohianohoikamalu."

I ko Kahanaiakekua ike ana i kona hoahanau ponoi, ia Kaumailiula, ua hiki iaia ke olelo ae,«o!e ana mea i ike ai ika nani a me ka ui launa ole mai ma ka Paeaina o Hawaii nei, aka, iaia me kona kaikuahine wahine e noho ana mawaena o Puna me HUo, nolaila, ua hoehalike oia i kona mau ano a pau, me he liko lehua la; oia paha ka muo a me ka liko lehua, a ua hoolei pau < aku oia i kona mau manao a pau loa me ka iini nui maluna o kona hoahanau; a ma ia ike maka ana ia i olelo ae oi, ua makepono kona kii ana mai iaia. A, Jaia i huli ae ai a nana ia Kaulanaikipokii, ka mea nana i pani mai ko lakou hanau ana, ua like kona mau nanaina me ka pua Melekule, memele maikai, a he ano like kona me ka mea nona keia walea. Oka oi pakela loa keia ma ka oihana lapaau; a mai iaia mai kahi ike lapaau o keia lahul Aia ma na helu ma keia mua aku, e ikeia'i kana mau hana* Ia KahanaiakekA e ike nei me ko lakou mau makua, aia no o Kamooinanea ke ike mai la i keia mau hana a pau ma Kuaihelani mai luna mai o Kealohilani, aole nae oia i hoahewa i keia mau hana. Ikawa i hui pu ai o Kahanaiakekua me ko lakou makua a me kona kaikaina a me ko laua muli kaikuahine, ua hai aku la oia imua o Ka- | mailiula i na mea a pau i oleloia aku ai oia e Keaomelemeie mat ka mua aka hope, a ua ae mai oia; a holo pono keia mea, ua hoomakaukau īho la no ka holo mai i Oahu, a ua ae no hoi ko lakou mau makou no ka hele mai, e like me ke kauoha a ka mea nona keia moolelo | Nolaiia, ua makaukau o Ku me Olopa|na e hana i mau waa uia, pea ula—a he ula wale no na mea a pau e pili ana i na waa, e like me ka ula o ka ili o Kaumailiula, pelalio ka u!a ona mea a pau i hanaia no ka la hookahi wale no, ua lilo keia hana nui i mea ole. I ka makaukau o ua mau waa nei me na pono a pau loa e lako ai ka holo ana o ka moana, ua waeia na kanaka kupono e holo pu mai ai me ke Keiki Alii Kaumailiula, he eha ko lakou nul O Kepoookane, o Kahoupookane, o Kaukahaea, o Wahiakalani; he poe kanaka keia no kekahi aina o Ulunui ka inoa, ! a no keia aina ke kai melemele a me |ke kai popolohuakane. Ua mamao iki iaku keia aina mai Kuaihelani aku; ua I hiki mai keia poe kanaka malalo o na | kauoha a ka mana nui o Kamooinanea, | mai luna mai o Kealohilani e hele pu meke 'Lii Kaumailiula maluna o na i waa ufa. He poe kanaka oi aku keia o ka ikaika o ko lakou mau kino—a he hiki ia lakou ke hoopio koke i ka hana a kahi poe kupua e ho'ano mai ana i ko iakou ikaika imua o keia poe. Aia ma keia holo ana mai e ikeia ai ko lakou ikaika ma ka hoe ana mai a pae i Oahu, a ua pili aku no hoi keia poe kanaka ma o Kane me Kanaloa, abe mau kaikaina keia no ua mau akua neL Pela na hoakaka ana no keia poe kanaka; nolaila e waiho iki k&kou i ka olelo ana no lakou, a e hoomaka kakou e olelo no ka holo ana mai o Kaumailiula

I ke ahiahi o kekahi la, oi akoakoa Uke ae la na mea a pau maloko o ko Ku ma h&le, mai makua i na kei* ki, e kuka ao ka hele ana, e hiolo makawalu ana na waimaka o lakou a pao, a e owe helu mai ana na makua t ke aloha oo Kaumailiula a me Keaomelemele a me Paliuū; aole no hos a lakou mau oklo e ae ma ia po. I ka aneane ana aku i ka pai o ke ao, a ikeia la kekahi hoku noi e p«ka ae ana t ka Bi o ke kai» i keia i makaukau ai na waa e hapaiia aku ma ka aekai o Kuaihelani me m kanaka» oia no ka maoawa i ptt« ka mai ai o Kaumailmla me Kahanaia kekua mailoko mai o ka hale o Ku ma a bek po mai la eo bca me oa makua o

iikou a hikt ma o na waa e kao nei, a haawi ac U na oklo iu ike hope aoa o iakou a pau. Kau ae la o Kahanaiakekua ma kona mau waa no i holoiku ii mc kona mau ||naka mai Oahu aku, a hala e mai oia mamua. Ia lakou ho* i hala e mai ai mamua» hai aku la o Kaumailiuia i kana i koua mau makua ma;nua r Yau 0 • "Aikou e nn makua o makou, ke [V«o la oukou i ka aina nei, a eia hoi au ke hele ae nei ma ke kauoha mai a ke kaikuahine o maua, ka mea hoi a kuu mua haku i kii mai nei ia*u; i hele au a—i īke i ka pono o ko makou noho ana, alaila kii mai au ia oukou, laia e olelo nei, aia na waimaka o Kaulanaikipokii ke hiolo la ma kona mau papalina. la Kaumailiula i kau ae ai maluna 0 kona mau waa, oia no ka wa a ka punohu a me ka ua koko i halii iho ai maluna oua wahi nei O Kepoookane ka hookele mahope o ka waa ma ka akau, a o Kahopuokane mamua, o Wahilani ka hookele o ka waa ma ka hema, o Kaukahaea mamua; na Kepoookane i hoopololei mai i ka ihu o na waa i kahi a ka hoku nui e kau ana; a nana no hoi i kapa mua ika inoa oia hoku o "Ka hoku hookele waa." Kauoha ae la no hoi oia i kona mau hoa, i eha hoe ana ma ka aoao hookahi t a i ka lima e hoekoele ae i ka aoao o na waa, alaila hoolei ae ma kekahi aoao; pela wale no e hana ai a hiki i ka pae ana i ka aina. . Ia lakou nei i haa\cl£ aku ai i na kapakai 0 Kuaihelani, a nee mai la na waa no ka holo la wa i iho iho ai na hoe a lakou nei, ia mapuna a hue, aia hoi me he nalu la iloko oka malama o Kaulua; ia huli ana ae o Kaumailiula e nana mahope, ua pu-a iki o Kuaihelani; i ka lua no o na mapuna hoe, hoea ana lakou nei i Nihoa, kahi nona keia mau lalani meie a Kauakahi* [>aoa i oli ai ilunao Akanikolea ma Kilauea i Hawaii, oia hoi na hulihia. "Ea mai ana ma Nihoa, Ma ka mole mai o Lehua." I ke kolu no o na mapuna hoe, ka loaa mai ia no ia o Kahanaiakekua ma mawaena o Nihoa me Kaula, a hele like nui mai la. Ma keia e maopopo ai ka ikaika o keia mau kanaka eha i ka hoe e like me ka mea i hoike mua ia. Ua hoomau mai ia no lakou nei i ka holo ana, a he manawa pokole hala ana na moku o Kaula, Niihau a me Kauai, a hele ana lakou nei i ke kai o Kaieiewaho. Ika moku ana mai oka pawa 0 ke ao, hi'a ana na waa o lakou nei mawaho pono o ka lae o Kaena. [E ka mea heluhelu, e ae mai ia'u e kamailio iki aku ma keia wahi no KauLnaikipokii, a me kona holo ana mai mahope o kona mau kaikunane, obi ua ikeia ae nei mamua o keia moolelo, oia kahi mea i manaoia e holo pu mai ana me kona mau kaikunane, aka, ua ike oe e ka mea heluhelu, aole oia i kau maluna o na waa; nolaila, ua pono kakou ke olelo nona ma keia wahi ] Ia Kaumaiiiula i makaukau ai e kau iiuna o na waa, aia no o Kaulanaikioo kii ke uwe la no; a no kona uwe no, ua ninau aku o Olopana iaia, 4 Tehea oe e hoomau nei ika uwe ana ? " Pane mai la o Kaulanaikipokii, u He makemake tu e heie pu me kuu kaikunane." 1 aku U o Olopana, "Ihea no la hoi oe i ka wa e makaukau ana ko kaikunane e holo, hai ae oe i kou manao imua ona; waiho oe a haia keia, hoopuka mai oe i kou manao; aole ou waa e hiki ai B No keia mau oleio a Olopana, ua pono ole kona manao; a no ia mea, ua ku ae ia oia a hele aku ta ma kahakai e holoholo ai me ka uwe no; a iaia e holohok) ana, kahea ae Ia oia me ka leo nui ia Kamooinanea. Ika iohe ana o Kamooinanea i keia ieo o kana moopuna, ninau iho la oia, M E Kaulana i ke kihi o ka maiama, E Kaulana i ke kihi o Kealohiiani, E Kauiana ike kihi o Kuaihelani. E Kaulana i kihi o ka la, E Kauiana » ka iewalani, i ka hekiii, i ka ua, i ka aoakaoi, i ka ponohu, i ka ua koko, i ka opoa kuhao 1 ke ahiahi, E Kaulanaikipoku—e, Heaha ka makemake e kahea nei o ka po?" Fane ae la ua Kaulanalkipokii nei, M I »ianui no'u e hiki ai au Ve huli i o'u kaikunane me na kaikuaana o'u." 1 khe ana oua Kamooinanea nei, kahea koke aku ia oia i kekahi o kona mau mahele kino ano moo» oia hoi o Kiiikilipua; hai «3tu ia oia i na olelo a pau tea no ka hele pu me Kaulanaikipokii, ua ae koke oia i okW ke kauiua ok.