Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 12, 21 March 1885 — HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama

Ke Ke'ki Alii o ka welau anu o ke aupuni o Hiaedu, ka Hiapaiole o na waoakua kanaka ole o Punealia, a o ka naita hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

( Kakauir no ke KUOKOA.) OKA inoa o keia naita piiikua kauka, oia no o Kauka Lo, a he kauka akainai oia no ka hoala ana i ka poe i mauieuie a palapu hoi iloko o ke kaua, a ua hiki i kana wahi omole laau wai ola ke hoola i ka poe i loaa na paiapu iioko o ka hapalua hora, a o ka poe i mauieule iloko o ka imo ana a ka maka, a aoie hoi he olelo ana no ka poe i make, no ka mea, aole he kanaka i hiki ke hoola i kekahi mai ka make mai, koe wale no ka mea i ike oleia. Ma keia wahi e na makamaka, i ninau aku ai ka piiikua i ke koa opio, he mau wahi eha anei ma keia kaua ana ? Ina he mau eha kou, eia ka laau e ola ai iloko o ka manawa pokoie loa. Hooie aku ia ke koa opio, me ka olelo ana aku, O hele, a hai aku i na mahele o na piiikua i koe, e haawi pio mai lakou a pau maiaio o'u a me ko lakou alii, a i ole peio, e luku aku no au ia lakou a pau me ka make weliweli e iike me ko lakou mau mua e waiho mokaki mai ia ke hooie mai lakou i keia kauoha. I ke kuu ana iho 0 ka ieo o ka naita opio, ia wa no i nalo koke aku ai ka pilikua me ke kauoha a ua eueu nei. Ku iho ia ke koa opio ma ia wahi e kali nna no ka hoea aku o kana elele, a iaia i huii ae ai mahope ona, īke aku la oia i ka waiho mokaki mai o na enemi, a e pae ana ma kona mau pepeiao na leo loaa na palapu mai kana pamkaua akii, aoiaiia, kokolo maiie mai la na manao

ohaeha o ke aloha me ka maeele a kikoni malie ae la i kona puuwai, komo .iku la na hoomanao ana 110 na mea i hanaia maluna o kona mau makua me kona lahui e na lima pakaha wale o ka enemi puuwai eleele, a ia wa i kokolo hou mai ai ka wlla o ke aloha niokuaiokuahua a punia ae la kona puuwai i ka walohia, a nalu iho la oia Hoko ona, ina aole kekahi o oukou i komohewa i na palena aina o kuu makuakane, ina t)o paha aole he mea oukou nana e luku, e iike me keia a'u i hana iho nei. laia no e nalu ana me ka noonoo nui no ka mea e hana hou aku ai, halulu ana kana elele a ku ana imua ona, a | ninau aku la keia. Pehea mai nei kau j huakai ? Pane mai la kela, 0 na kauoIha a pau mai aoe mai, ua hooko aku ike kauwa me Ica holopono ole, ua hoi ke mai nei ke alii muumuu i kona manao, aole ka oia e haawi pio mai ana i kekahi o kona mau mahele nata i koe, a hiki i kona hui ana me oe ma ka oi o ka olua mau makakila, a me ka olelo pu ana mai e hoi mai au a hai aku ia ee, malia o kou lae ke oolea imua o kana poka ume e paa la ma kona apahu hma, alaila hoohoa aku imua ona. I ka lohe ana o ka naita opio i keia mau olelo a kona hoa paio, aole no oia i ano pihoihoi iho a kaena ae hoi iaia iho, aka, ua ninau hou aku la oia i kana elele, pehea la ka loihi a hoea mai oia ianei ? Pane mai la kana elele, ua pane mai nei oia, iloko o ka hapalua hora mai keia wa aku. Aole no i liuliu, lohe aku la laua nei i ka halulu o na kapuai lio, a emoole no hoi, ku ana ua muumuu la me kona mau mahele naita, a kena koke ae la oia i ka htku o na mahele e lele aku maiuna o fce koa opio a e koli i kona io me ka oi o ka pahikaua. Emoole, holo like mai na naita o ua mahele la imua o ka ka kou koa e ku nei me ka makaukau a hoao raai la ka laina naita mua e hahau mai iaia» aka, ua hoopahaohao loa ia aku ko lakou alakai ma o kona ike ana mai e mokaki ana ka laina mua ilalo e ka honua a i nele hoi me na poo, oiai, o keia luku ana aku a ke koa opio, ua like me ka pa ana a ka makani, a h€

wa i>okole keia paio ana, me he la i ka hoomaopopo iho a ua alakai nei, iloko o ka imo ana a ka maka. Komo loa aku la ke koa opio iloko o ka enaena o na mea kaua a kona enemi f e hoolei pau ana i kona ikaika, a e kuupau pu ana i kona ike ma ka lawelawe ana i na mea kaua, a o ka lanakila ma kona aoao ka pahu hopu o kona kaua aiuu Iloko o keia wa a ke koa e

luku nei i na pilikua, ua iohe pu ia 'ku la ka leo hookikina o ke alii muumuu e

wawalo ana, a e aaki ana kona mau ni bo i ka piha hoonaukiuki i kona mau alakai no ka holo wale, a no kona ike pu ana mai no hoi i ke koa opio e luku ana i kona mau koa me ka hala ole o na hauna pahi a ke akamai, a o ka pilikua ukali hoi o ke koa opio, ke ku mai la oia ma kahi e me ka makahehi i na hauna pahi a kona haku opio hou.

He hapalua hora keia kaua ana o na aoao a elua, ua pau iho la na naita o ia mahele i ke ahu a iala kukui ilalo o ka honua, a ke nee aku nei ke koa opio o ka mahele i ke alii muumuu e noho alakai ana. I keia wa, ke kaulona pono nei ke alii muumuu i ke kahua kaua a iaia e kilohi pono ana i kona mau naita a liuliu iki, ike aku la oia he elua wale no mea eku aku ana ma ke kahua kaua, a hoomaopopo iho h ke alii muumuu ua pau kona mau koa i ka iukuia, nolaila, pii ino ae la kona inaina, a hoolale koke ae la ua alii la i kopuali naita e holo aku me ka hakalia ole a e kaili ae i ke ola o ka opio puuwai ahi o Inia, nona ka hanohano o ke kahua paio, nolaila, ua hooko koke ae la ka mahele naita i ke kauoha a ko lakou alii a holo aku la me ka puahi nui.

Ike mai la ke koa opio i keia mahele naita e holo aku ana i o laua, nolaila, hoomakaukau koke iho la oia iaia iho, a hoolale pu aku la no hoi i kona wahi ukali e ku makaukau no ka hui pu ana me na enemi. Emoole, halulu ana na enemi imua o laua, a hoolei pau mai la na naita o ka laina mua he kanalima i ka lakou mau elele make a pau me ka ikaika, aka, ua hlo ae la ia mau mea a pau i %ai auau no ka olali o Inia, a ua like kona lele ana aku imua o ua poe la he kanalima me ka anapu ana a ka uwila, a hahau aku la i na poo o ua poe la a lele ana i kahi e, a me ka eleu nui oia i lele hou aku ai iwaena o ke i , - •. - . āiuka o na naita a hoomaka aku la oia e luku me he makani la. I ke alii muurriuu i ike mai ai ike koa opio iwaena o kona mau naita nunui e ulupa ana me ka maka o kana pahikaua me ka hala ole o kekahi hauna pahi, ua holo koke mai la oia me kana pahikaua i hoopaaia ma kona apahu lima me na ki ekolu. He mau sekona wale no ia a ke alii muumuu i holo aku ai a pili aku la mahope q ka naita opio, a hapai ae la i kana pahi ma ke kipoohiwi o ua eueu la me ka manao o ka hauna pahi no ia e make ai. Hoomaka iho la ka pahi e haule iluna o ke koa opio me ka ikaika, oiai keia e luku ana i na naita me ka ike ole ae i | keia mau mea e hanaia nei nona mahope ona, a na ka hu o ka makam ma na pepeiao ka mea nana i hoohuli ae i ko na mau maka i hope a ike ae la i ka haule iho o ka maka o ka pahikaua a ke alii muumuu maluna ona, nolaila, ua alo koke ae la oia me ka eleu nui, a hala ae la ka hauna Dahi a ua alii la i manao ai e make ka kakou naita. No ka hala ana o keia hauna pahi a ke alii he mea haohao loa ia iaia, oiai ua kokoke loa ia hauna pahi e lawe ae i kona poo. Huli mai la ka naita opio a pane mai la i ke alii, Auhea oe e ke 'lii poo manamana i hoohokaia me kau hauna pahi palaualelo, e hele aku ana au e luku i ou poe naita a pau a lawe pio aku au ia oe i mea hoikeike i ko ke ao hoiookoa.

Huli hou aku la ke koa opio a luku aku la i ke koena o na pilikua me ka nana ole mai ike alii muumuu, oiai kana pahi e niniu mau ana me he ena makani ia,a o kana koi hoi e koele mau ana ma kela a me keia iwi poo o na pilikua, a he wa la no ka lanakila e papahi ia ana e ke koa opio, oiai kela aoao e kuemi hope ana. Ano ke ahulau loa o ka make ma ka aoao o na naita, nolaila, ua hoomaka aku la ke koena iho o na naita he elua hanen ike auhee a ku ana imua oko lakou alii a pane aku la iaia e hoopau i ke kaua a |e haawi pio aku, oiai ke ahulau la ko | kakou mau kanaka i pau i ka iukuia e ;ka ikaika o kela naita opio me he ahi ! \z ka lalapa i kekahi puu opala i maloo ! a nona hoi na lima oolea i like me ka lua mimilo e ale ana t na mea ola apau e kokoke aku ana iaia, a o ka make ma ko kakou aoao> ua Uke no ia me na pakaua e loku ana ikawioka hooilo.

Aole no hoi ona lua roa ka ikaiiea a makou i ike aku nei, a nolaila, ua ahai e mai nei no makou i ko makou wahi ola iiuua ou, a oia keia e ku aku nei i hele a mauliawa no ka make, a o ka makou ko keia ia oe e oia kakou a pau

ma ka haawi pio ana aku inaua o kona ihiihi me ka haahaa. I ka lohe ana o ka mu»'jnuu i keia mau leo o kona puali nait% aole oia i maliu mai i kela mau ieo |aumaha, a maanei e ike ai na makamaka i ke koa a me ka wiwo oie o ke aiii muumuu, a pane aku la oia imua o kona mau koa : E ka poe hohe wale, mai manao oukou na kona ikaika e kaohi ma# i ko'u manao paio me ia, aoie no hoi no ka nui ana o ka make ma ka aoao o naita he mea īa nana e hooluemi hope mai i ka uilani ana o ka'u pahi e waiho ae nei, a aole hoi ma kona ikaika e hiki ke hoopakiikii i kuu poka ume a e hookumumu mai hoi i kā c| o kuu koi kaua. Ina ua hopo oulrou, alaila, eia au a owau hookahi no ke 4cu aku imua ona, a nana ae oukou ina ua hiki iaia ke kulai i o'u mau apahu iinia, a i ole peia, e ike no oukou i ka apahuia ae o kona poo e kuu pahi, a lawe aku au i mea hoikeike na ka Moi piiikua o ka waoakua o Sāhara. Ke ninau aku nei au ia oukou, ua aa hou Inei oukou a pau e paio hou me ia ? jCali iho la lakou a iiuliu, ae waie aWla no me na hiona o ka hopohopo, a niakaukau hou ae la lakou no ka lua o ka manawa.

Ike aku ia iakou i ke koa opio nona ke kahua kaua e hele mai ana i kahi a lakou e ku ana, a ia wa no i holo ae ai ka maeeie o ka weli a puni ko lakou kino, ku ae ia lakou ma na iaina me ka puapuahulu nui, a he hoailona hoi keia na ke koa opio e ike mai ai e hui hou ana oia me ka puaii nsuta piiikua īloko 0 ka enaena o na mea kaua, noiaiia, ua hoomakaukau iho la oia iaia no ka hui ana aku me lakou. A iaia i hookokoke ioa mai ai ma kah?o ua mau naita ia e ku ana, iohe akil la oia i kekahi ieo i ka pane ana mai |pe ke kalakala : E ka naita maiihini, e *)luoiu oe e haa-

wi pio mai ia'u a me l:o'u mau naita, a i ole pela, e ike ana no oe i ka waiho o kou kino he lepo no kuti lua huna nei. Ia wa no i pane aku ai ka naita opio : E ka naita kamahao, mai wikiwiki oe i kau olelo me he kikiao makani la, aole oe i īke i kona kino a me kona wahi e hele mai ai, pela oe e hoopuka nei me ka ike ole. Ua paa kuu manao, e lawe pio aku ia oe i ko'u kakela a hala loa aku i na palena o Europa a puni no ka hoikeike ana i kou kino ano e imuā o lakou, a e lilo oe i mea nuhou.

E akahele e ka lapuwale, ma kau e olelo mai nei, wahi a ke alii muumuu, e ike ana oe i ka hopena o kau olelo, a e lohe ana oe i ka uina o ko lae i kuu poka ume ke hemo aku ia mai kona makalua aku, a e lele aku auanei ia i ke sekona hookahi a wawahi liilii i ko |)Co, a hu mai ka 1010, he aila hoopakika no kuu poka ume. Ku ae la ua 'lii nei me na nanaina Heiona a ano haakei, a haka pono mai la maluna o kona enemi me na maka pukupuku.

I ka lohe ana o ka kakou koa i keia mau olelo a ke alii muumuu, puni ae la kona kino i ka ula ohelohelo, hulili ae la kona mau maka, oni ae la na io paahana, a lele mai la oia īmua o ke alii muumuu me ka pane ana mai Eka hoa paio, ina he naita lima okoa oe i keia wa, ina ua ike koke oe aole kena mau olelo me oe i keia wa, e lawe koke ae no au īa mea mai kona waihona ae i ka imo ana a ka maka, a e ike mai auanei ou mau naita hohe wale i ke kapahli mai o ko wawae, a me ko poo e olokaa ia ana e ka makani.

Ia wa i lohe ai ka muumuu i na ole- j lo hoonaukiuki a ka naita opio, ua loli' koke ae la kona ano a hlo i hehena, a! e ulupuni ana na manao makona iloko ona, oiai oia e ume ana i kana mau pono kaua me ka hiki pono ole no ka piha loa i ka huhu, a emoole, lele aku la oia imua o kona enemi, a hahau aku la me ka ikaika me kana pahikaua, a iaia e kakele pono ana i na hauna pahi maluna o ke koa opio, ua lele ae la ua eueu nei o Inia ma ke kulana okoa a ku mai la ma ke ano hoohoka i ke alii muumuu, a me ka eleu no hoi ua alii la i lele hou ae ai ma kekahi kulana e t a haawi pau aku ia i na ai a pau a Kaihponiuniu, ia kulai ka pi a me kulai ka | poheo, aka, ua paa mai la no i na pale kaulana a ka eu, ia wehe ka pilPna me kwalewa de alelo, a aohe he lihi launa aku o na hauna pahi i ke koa opio. Oiai ka muumuu e noke la i ka ha- ! hau a me k? pale ana i na hauna pahi ! a ka naha opio, a hala paha he hapaha ! hora, loheia aku la ka uina pu ana ae o ka pahi a ua muumuu nei, a lele ana kekahi apana i kahi e. Kau mai la ua alii nei i kekahi hoailona i maa iwaena

0 na naita, a o ke ano o ia, e waiho na mea kaua mua a e paio *ne kekahi mea e ae, a i ka ike ana mai o ka naita opio 1 keia hoailona, ua i.oopau ae la oia i ka hahau ana mai, a kaii iho ia no ka hahai ia aku o na mea kaua hou. I ko laua kuene {)ono ana iho> pane mai la ka muumuu, auhea oe, ua nele au me ka pahikaua oie e hoomau aku ai i ka paio me oe, a noiaiia» e hoao kaua ma aa koi kaua.. Aohe hoi he oiena ana &ke koa opio; be "010 Uika wale aku no kana, kunou ke poo, pau ka oe hana, pio ka oe iepo.

He olapa ana na ke ahi, halakau ae la ka laua mau koi kaua, a uwila ae la ka paea o ka iaua mau mea kila. O ka maoao nui iloko o ke a!ii muumuu oia no kona lanakila ma ia mea kaua hou maluna o kona hoa paio, a i ka hala ana o ka hapaha honi o keia kakele ana, loaa pono aku la ke koi kaua a ka muumuu i ka hauna koi a ka naita puuwai ahi, a lele ana ka apana i kahi e me ke koe aku o ke kumu i ka lima o ke alii muumuu ma kahi i hoopaaia me na ki ekolu. No keia nele elua ana o ua muumuu la i na mea kaua, kauoha aku la oia i>kona ukali e hoopaa mai i elua mau poka ma kona mau apahu hma me ka hikiwawe, a emoole no hoi ua paa ae la. Me ka leo kalakala oia i pane ai i ke koa opio penei : E ka naita nana au i hoohoka ma na mea kaua, eia hou no au iuiua ou me a'u mau poka ume, a o ka mea hoi i nele ia oe, ianei ko akamai la e pahua | ai, a ina e lilo kuu mau alihikaua i mea | ole imua ou a haule pio paha ko laua mana, oia hoi kuu mau poka, alaila, e ae aku no au ia oe e lawe i kuu poo i mea hoikeike i ko ke ao holookoa, a e lilo hoi kuu kino i lepo no ka home a'u i luakaha ai no na manawa he nui loa i hala ae nei. E hoolohe hou mai eka puuwai i piha i ka makona, o keia no na alihikaua nana i luku i ko ke aupuni o Peresila, a i ulupa hoi i na powa puuwai eleele e nohoalii ana maluna o na ale ahiu o ka moana Iniana. Kaukau iho la ua Moi muumuu nei i

ua mau poka ume nei ana i ka pane ana iho penei : E a'u mau keiki punahele e moe poli ana ma ka inoa ihiihi o ka Moi Do Palado, H< mau kalahala olua no'u i na wa a pau a'u e hakoko ai me na enemi, a o na niea no hoi a'u i hilinai ai a pau kuu ola maluna o olua, he puuhonua a he oioina no na kapuai o kuu kupunakane kuakahi i ku ai me ka lanakila maluna o na enemi he miliona o na miliona, a hiki i kona haule ana i ka opu ana ole o ka make, ano, eia auanei paha ka enemi nana e ae i ko olua mau mana, a e hehiku i ko olua mau paia kapu i luakaha ai, e nana, a e !awe no i ke ola a lilo.