Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 17, 25 April 1885 — Page 1

Page PDF (1.91 MB)

This text was transcribed by:  Kawena Komeiji
This work is dedicated to:  Kalowena Komeiji

Ka Nupepa Kuokoa:

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE XXIV, HELU 17. HONOLULU, POAONO, APERILA 25, 1885. NA HELU A PAU, 2021.

 

NA HOOLAHA KUMAU.

 

W.R. KAKELA.

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

He Luna Hooiaio Palapala.

tf.

 

A. ROSA (AKONI.)

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

He Luna Hooiaio Palapala

KEENA HANA: Ma ke Keena Loio Kuhina.

tf

 

S.B. DOLE

LOIO, LOIO, LOIO.

He Luna Hooiaio Palapala.

KEENA HANA: Ma Alanui Kaahumanu.

 

DILLINGHAM & CO.

Mau Mea Kuai Lako Hoo

Alanui Papu, Honolulu.

 

FRANK PAHIA.

ANA AINA! ANA AINA!!

KEENA HANA: Aia ma alanui Moi, kokoke loa i ka Uwapo o Hooliliamanu. tf

 

C.C. COLEMAN.

Amara a he mea hana Mekina

Kapili Kaupuai hao lio.

A ME KA

Hana Kaa Lio ana, etc.,

Hale Hana ma Alanui Alii,

E koke ia i ke Alanui Papu. 805-tf

 

J.P. HANAAUMOE

He Loio a he Kokua ma ke Kanawai ma na Aha Hoomalu a Apana o keia Aupuni.

E loaa no au ma Puna, Hawaii.

 

E.G. WALLER (WALA)

Mea kuai io bipi ma Alanui Puowaina, ma ka hale i kapaia "Kawaiahao Market," malaila e loaa ai na io bipi momona, a e hoolawa ia a ka makemake o na makamaka 2006-1y

 

CHAS H PULAA.

HE LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI

A e loaa no au ma Honomakau, Kohala Akau, Hawaii. 2001-tf

 

JOHN MAHIAI KANEAKUA.

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI MA NA AHA HOOKOLOKOLO A PAU O KEIA AUPUNI.

Keena Hana me Hon. R. Preston (loio Pelekane) ma Alanui Kaahumanu, Honolulul

 

CECIL BROWN.

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

A he Agena Hooiaio Palapala no ka Mokupuni o Oahu.

KEENA HANA: Helu 8 alanui Kaahumanu. tf

 

RICHARD F. BICKERTON.

(PELEKONA.)

LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.

KEENA HANA: Helu 27 alanui Kalepa. tf

 

C. BREWER & CO. (BURUA MA.)

            Ua makemake ia ka poe mea ILI KAO MALOO a me na ILI BIBI, a pela hoi me na ILI MIKO o na ano a pau, e kuai mai i ko lakou mai ILI me makou, a e haawi no makou i ke KUMUKUAI KIEKIE LOA o ko kakou Makeke. tf.

 

W.A. KINI.

LOIO, LOIO, LOIO.

KEENA HANA: Helu 15 Alanui Kaahumanu, Honolulu. tf

 

W.C. AKANA (KALAUKI.)

            He Mahele a Unuhi-olelo ma ka olelo Pake me ka olelo Hawaii. Ua makaukau no hoi a hana i na Palapala Kuai a Hoolimalima a pela aku mawaena o na Pake a me na kanaka Hawaii. E loaa no au ma ke Keena Helu 7, Alanui Moi, ma kahi e kokoke ana i ka uwapo o Hauliliamanu. 2010-1y

 

WILDER & CO. (WAILA MA.)

Mea kuai papa a me na lako kukulu hale o na ano a pau, a me na me no pono a pau no ka hale.

Kihi Alanui Moiwahine me Papu. tf.

 

WILLIAM AULD.

Luna Hooiaio Palapala Kopa Paahana no ke Apana o Kona.

KEENA HANA: Ma ke Keena Wai o Honolulu. tf

 

S.H. MEEKAPU.

Tela humuhumu lole.

HALE HANA: Helu 11 alanui Nuuanu.

 

JNO. M. KEALOHA.

LUNA Hooiaio Palapala Kopa Paahana no ka apana o Kawaihau, Kauai. He Agena no ka Hooiaio ana i na Palapala no ka apana o Kawaihau, Kauai. He Komisina Palena Aina no ka apana o Kawaihau, Kauai, a he Luna Hooko Mare no ka Paa Aina holookoa. 1163-1yr

 

HE MOOLELO KAAO NO

Ka-Mahina Malamalama

Ke Keiki Alii o ka welau ana o ke aupuni o Hinedu, ka Hiapaiole o na waoakua kanaka ole o Puricalia, a o ka naita hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

(Kakauia no ke KUOKOA.)

            UA makaukau loa ae la ka naita opio ma keia hana hou i loaa ole i na naita kaulana o ia au, koe wale no paha o Kamehameha me Peapea i ko Hawaii nei au kahiko. I keia wa no hoi i maopopo ai i ke alii ka noho paa mau o kana keiki i kauhale aole hoi e like me mamua, nolaila ua manao iho la ia he manawa kupono wale no nona e poni ia ai, oiai ua kokoke mai ka la i manao ia no ka poni. O kela mau hiona hoi o na aumoku kaua e pani paa la i ka moana a ke koa opio e ike mau nei i na wa, aole loa ia i haalele mai kona mau helehelena ae, oiai kona mau manao e noonoo mau ana no ke kaua ia mai, a no kona lohe mua ole ana he mau hoohiwahiwa ana keia no kona poni ia; ua hunakele loa no hoi kona makuakane i keia mau mea imua o kana keiki a ua lilo ia i mea anoe loa i ka manao o ke koa opio. O ka haku puuku a me na ukali wale no ka poe i maopopo keia mau hana maluna o ka naita opio, a ua papa ia lakou e ke alii aole e hoike wale aku i kekahi mea e ae a hiki i ka la e hookoia ai kana kauoha, a oia auanei ka la e ike ia ai na naita kaulana o na aupuni, na malihini, a me kona kaikaina alii e noho la ilalo o na lua huna powa o ke kakela Omaomao, a me na hiena o ia mau paia.        I ka hiki ana i ka la e poni ia ka naita opio, akahi no ke alii a hoike aku i keia hana imua o ke koa opio, a o keia no hoi ka la a ke koa opio i ike aku ai i na aumoku kaua ua hele wale a luhiehu i na kahakahana hae o na ano a pau o kona helehelena mamua o kona lohe ana i kona poni ia he kaumana wale no, aka i kona lohe ana i ka oiaio, ua auhee aku la ia mau nanaina maluna ona. He la maikai keia a malia, auhee aku la na hiona hakumakuma o ka pouli, wehe hamama ia la ke alaula o ke ao, pahola ae la hoi ka malamalama o ka la a hoalii iho la maluna o ka honua. I ka wa i o mai ai na kukuna o ka la ma ke kakahiaka, ikeia aku la ke kalae o na paia lani, molale na mauna, ahuwale na kualapa, meha na kualono, a he mau hoike ana ia i ka mahiehie, ka hiwahiwa, a me ka hanohano o ka la e poni ia ai ke keiki alii o ka welau anau o ke aupuni o Hinedu, a o ka hiapaiole hoi o na waoakua o Purecalia, ka eueu nana e na-i na kupuino o na lua huna powa. I ka hiki ana ae i ka hora 8 o ua kakahiaka la ua ikeia aku la he kaoo nui launa ole e kai pololei ana no ke kakela, a oiai ke alii e kaulona pono ana i kana ohe hoonui ike ma kahi a ka huakai e hele mai nei ua ike aku la oia i ka hae hoailona o kona aupuni e kapalili ana ma na welelau makani, hoomano ae la ia o kona kaikaina no, oiai ua puka ae la kona kaikaina ma ke alanui laula e hiki ai ke hoonee ia he mau tausani koa i ka manawa hookahi. Ia wa i hai aku ai ka makuakane i ke koa opio e hoi laua e hoomaemae ana, ke uwe hone mai nei ka leo o na ohe o ka huakai naita o ke 'lii Lo Biliona a ke anenae loa aku la ma na ipuka pohaku o ke kakela. I ka hoea pono ana o ua huakai naita la ma na ipuka pa o ua kakela nei, ua meleia mai la ke mele a ka makuakane alii o ke koa opio i haku ai no kona lanakila ana maluna o Asia holookoa; ike pu  ia aku la no hoi ua alii la o na lua huna e kau ana maluna o kekahi lio eleele me ka hiehie nui, a e kikaha ana hoi ka puali mawaho me ke kilakila nui, oiai na aahu e hoike mai ana i ka panio launa ole me ka lakou mau lako kaua e anaanapa ana i ka malamalama o ka la a e kuuwelu ana hoi na pilali gula ma ko lakou mau poohiwi, a he mau kulana ko lakou e hoike mai ana he mau kupueu maopopo no ke kahua kaua.    I ka pau ana o na leo mele, ua haawi hou ae la lakou he mau hookahakaha a kikahakaha ana ma na alanui kikeekee o ka pa alii oiai ua wehe hamama ia mai la ka puka no lakou, a aia no ka kakou eueu ma ka ipuka o ka hale luna loa o ke kakela kahi i hoa-iki iho ai, a e kilohi ana i ka eleu o na naita o ke alii Lo Biliona. E waiho iki ae kakou i na naita e paikau la, a e nana ae kakou i ke alii me ke koa opio. Ia laua ma ke keena komo kapa, ua kii aku la ke alii i kekahi pahu nani a wehe ae la i ke kahiko alii nani no kana keiki, a o keia kapa alii, ua hana noeau ia me na mea nani, a nona ke kumulilo i hiki aku i ka haneri miliona dala; ua kokua aku la ka makuakane ma ka hoaahu ana i kana keiki me ua kapa nani la. I ka paa pono ana o keia aahu alii maluna o kana keiki, ua hiki ole iaia ke nana pono aku i kona oiwi kilakila, nolaila, kulou iho la ia ilalo no kekahi mau minute a ea ae la iluna, akahi no ia a ike pono aku i kona mau helehelena, kona oiwi, a me kona kulana, a me he la ma kana hoohalike aku, ua like ka nani o kana keiki me ka malamalama o ka la, a o kona aahu ua like me na imu ahi i paumi ia ko lakou enaena, a e pii mau ana ke okooko wena lalapa i kela me keia sekona. Lalau aku la ke alii ka papale o kana keiki, a oia no ka papale kila hulu lelo i hoikeia i na helu i hala. Ua kinohinhiia hoi ua papale la me na kahiko alii i hele a lehau e luhe ana maluna iho, a i ke kau ana mai o ua mahiole la a hui pu ae la hoi kona ui me ka nani o kona aahu, he keu a ka nani o kona aahu, he keu a ka nani palena ole, oiai na mea nani o kela me keia ano e pahola mai ana i na waihooluu nani like ole i oi aku mamua o na waihooluu o ke anuenue. Ua hoike pau mai la hoi ka mahiole i kona mau hulu memele lelo e luhe iho ana, a ma ka hoohalike aku a ka makuakane i ua papale alii la, ua like me ka imu ahi koko kupua o Heloleka. E o'u mau hoa, mai paupauho oukou i ka mea kakau e huai puka nui aku au ma kahi o ka papale kila o ka hulu lelo. Ua hanaia ua papale kila nei ma na mea nani a pau o ke ao nei, a o kahi o na hua palapala kupua aole e hiki i ka mea hana papale ke wehe a aole no hoi e hiki ke ike, a o ka nani o ka hulu lelo kana e akena ai i na la a pau ana e hana ana i ua papale nei a hiki i ka la i poni ia ai ka naita opio puuwai ahi.

 

KA MOOLELO KAAO O

Kahanuopaineki,

Ke keiki alii o ke aupuni o Italia

Ka Olali o na Waoakua o Arabia,

Ka Naita nana i kuekaa na lua huna o na Powa.

            MAHOPE iho o ka make ana o ke alii powa Peka, kauoha ae la ka olali opio i kona mau ukali e hopu pio aku i na enemi a e lawe aku e hoopaa ma ko lakou mau halepaahao, a e lawe pu hoi i ke kino make o ke 'lii powa i ko lakou kulanakauhale, a ua hooko koke ia keia kauoha a huli hoi aku la lakou me ka hauoli. I ka hala ana aku o na tausani naita o ke alii Kahanuopaineki me na pio no ko lakou home alii aloha, kauoha ae la ua opio nei i ke koena iho o na enemi e alakai aku iaia i ko lakou home alii i noho manaia e ke alii powa i make aku la, a ua ae mai la lakou a pau. Holo mai la kekahi o keia mau pio a kukuli mai la imua o ke koa opio a pane mai la: E ka opio wiwo ole nana i pepehi i ko makou alii, ano ke ike au ua aie nui makou ia oe, no kou hoopakele ana ae i ko makou mau ola mai ka oi ae o kau pahikaua, a i hiki kakou i ko makou home alii, e haawi no au i na lua huna i piha i na waiwai makamae o kela a me keia ano, i uku makana na makou ia oe, a pela auanei e hiki ai ia makou ia oe, a pela auanei e hiki ai ia makou ke hookaa i ko makou aie, a nau e ko makou haku opio e hoolala pono i kou manao. Puapuai mai la na waimaka o ka opio no keia mau huaolelo a kana pio, a pane aku la: O na waiwai a pau o keia honua he hiki ke imi ia a loaa, aka, o ke ola o ke kanaka, aole loa ia e loaa hou aku ke imi, a pela hoi oukou, ina e pau loa ana oukou i ka make, a pehea la e hiki ai ke imi hou aku ai i wahi no ko oukou ola e hoi hou mai ai elike me mamua? no ka waiwai, he hiki ke imi ia a loaa, a o ke ola o ke kanaka, me ke Akua wale no ia.

            No keia mau olelo a ka opio, ua nui loa ko lakou hauoli, a ua haawi mai la lakou he mau leo hulo, a panai pu mai la hoi lakou me na huaolelo e hoolilo ana i ka olali opio i alii no lakou. Makaukau ae la ka huakai a ke alii opio e hele aku e makaikai i ka home noho o ke alii powa i haule pio malalo o ke koa opio, a kai aku la. Oiai ka huakai a ke alii opio e hele nei me ka awiwi, aole no hoi i liuliu, hiki aku la lakou nei i ke kulanakauhale o ua alii powa la, a hui aku la lakou me ka poe e kakali mai ana o ka hoi aku o ko lakou alii. I ke kuu ana iho o ka nae o na @, ua ku ae la ko ke alii opio kamaaina, a puhi aku la i kana o-le dala e like me ka mea maa mau, a kani ana hoi kona leo kalahea ma na wahi a puni na palena o ua hale alii nei. I ka lohe ana o na tausani naita o na alii powa Peka nei i keia leo kahea o ka o-le, ua puka mai la lakou a pau mailoko mai o ko lakou mau lua huna me ke koe ole aku o kekahi, a ua makaukau pu hoi me ko lakou mau aahu kaua. I ko lakou hiki ana mai a ku mawaho o ka hale alii a ka eueu, e lualai nei, puka aku la ka haku puuku a pane aku la: Auhea oukou e o'u mau hoa naita i noho pio malalo ke alii powa hanaino, e lohe koke no oukou ano, ua make oia ma ke kahua kaua i kekahi keiki alii opio, a ma o ka make ana o ua alii la o kakou, ua hoopakeleia ae ko makou mau ola mai keia alii opio mai ma o kona aloha, a e ike no oukou iaia a e lohe hoi i kona leo alii: I ke kuu ana iho o na olelo a ua puuku nei, ua hulo mai la na tausani o na tautani naita, a i ke kuu ana iho o keia mau leo hauwalaau, ua oili mai la ke alii opio me kona kulana kilakila, a e kau ana hoi kona mau hoailona alii, a e lakee ana hoi kana pahikaua, a e luhe ana hoi na huhui hoohiwahiwa, a puai ae la kana mau huaolelo me he waimapuna la. E o'u mau hoa'loha, he malihini au imua o oukou a pela no hoi oukou imua o'u; aohe a'u mea nui e hoike aku ai ia oukou, he hookahi wale iho no, a oia keia: Elike me ka hauole ole @ o @ malalo o'u, pela hoi au i hele mai nei e hoike aku ia oukou, e lilo oukou a pau i mau keiki na'u a pela hoi au i makua no oukou, nolaila, aole au e hooloihi loa i ke kamailio ana me oukou, oiai ua haalele aku au i ko'u ohana me ko lakou ike ole mai i ka'u wahi i hele mai nei, nolaila, e noho oukou me ka maluhia a hiki i ka manawa e hui hou ai kakou, a e waiho loa hoi oukou i na hana pakaha wale i ke ola o ke kamahele, a e noho oukou malalo o keia alii o oukou, a e hoolohe hoi na mea a pau i kona leo, a pela auanei e noho aloha ai kekahi i kekahi, a e mahele ia hoi na waiwai a pau o ko oukou mau lua huna mawaena o na kanaka a me na alii a aole hoi e alunu kekahi i kekahi o ia mau waiwai, aka, o ke aloha kekahi o ia mau waiwai, aka, o ke aloha kekahi i kekahi, pela e mau ai ka noho'na lokahi iwaena o oukou na makaainana a me na alii; nolaila o ka hope keia o ko'u manao, - Me ka mahalo. Hulo mai la ke anaina holookoa, a e panai pu mai ana hoi me na huaolelo e lilo keia opio i alii no lakou a mau aku, a ua pau hoi ka noho kupaa ana malalo o ke alii powa i make aku la. Oiai ke alii opio e liuliu ana no ka hoi ana aku i kona kulanakauhale alii, ua nui na leo uwalo no ka noho ana malaila no ia po, aka, ua ikaika ka manao o ke alii opio no ka hoi aku i kona hale alii, a mahope iho o na launa aloha ana mawena o ke koa opio a me na makaainana, puka aku la oia iwaho i ukaliia e na ohana alii o ke alii powa Peka i make; a oiai oia i kau ae ai maluna o kona lio me ka hiehie nui, ua haawi mai la kona mau makaainana hou he mau leo hulo, a i ke kuu ana iho o keia mau leo e hoopaiakuli ana i ka lewa, ua nalowale koke iho la ia me ka ike ole ia o kona wahi o ka hele ana, a he mea haohao loa hoi ia i keia mau tausani kanaka i ka imo ana a ka maka.

            Oiai ka olali opio i haalele aku i kona home alii hou iloko o ka imo ana a ka maka, ua hoolai iho la oia maluna pono o kona hale alii, a e kilohi ana hoi i ka nani o kona kulanakauhale a ka nani i noho ai; a i ka pau ana o kona hoohialaai ana me ka nani o kona aupuni, ua huli hele aku la me ka hakilo ana i na he mau enemi hou aku kekahi ona i koe, aka, ma o keia huakai a ua opio nei, aole he wahi hoailona ana i ike no ia mau mea elike me me kana i manao mua ai, a no ka nele ana o kana hukai, ua huli hoi aku la ia no kona home. I kona hiki ana aku, ua loheia aku la ka leo o na mea kani e uhene mai ana, a e kani pohapoha ana hoi na o-le, e nakulukulu ana hoi na pahu, a e mele mai ana hoi na manu o ka lewa, e hoike ana mai hoi keia, eia ka opio puuwai ahi ua hiki mai, a o ka puukalakala hoi o na wa popilikia, a me ka puuwai aloha kanaka. Ua haawiia he mau ahaaina hauoli e na makaainana no ka hoohanohano ana i ko lakou mau alii opio. Ano, e na hoa heluhelu o keia nanea, e wehewehe iki aku ka mea kakau no na mea e pili ana i ka huakai a na alii o Europa. Oiai ke alii opio a me kona mau ukali i haalele aku ai i ka huakai, ua pii mai no lakou me ka manao makau o loaa mai i na powa a o ko lakou manawa no ia pau loa i ka make me ka pakele ole o kekahi, no ia mea ua nui ko lakou manao kanalua no ka hooko ana i ko lakou makemake no ka hele ana e ike i ke aupuni nana i hookau aku i ka weli a puni o Europa holookoa, aka ma ke kono ikaika ana o ka makuakane o ka olali opio, ua hahai mai la lakou mahope ona a hiki i ko lakou hoea ana aku i ke kulanakauhale, he mea e ka nani; ua kuhi lakou o ko ko lakou ka oi o ka nani a me ke kulana kilakila, eia ka hoi he hapa-umi ia mau nani i ko keia a lakou e ike nei. A ma ko lakou hoomaopopo ana heaha aku la ka lakou nani e hoohalike mai ai me keia, aole nae e hiki, no ka mea ua hoakoakoaia mai na mea nani a pau loa i keia aupuni. No ka makemake nui o na ohana alii a pau e hele aku i ka makaikai, ua kali ia nae a hiki i ka hoi ana mai o ka opio mai kana huakai mai aka ua hoi e mai nae na ukali me ka lakou mau pio a me ke kino make o ko lakou enemi, a e hauoli ana hoi lakou no keia lanakila hanohano i loaa ia lakou maluna o na enemi, a no na minute pokole mahope iho, ua huli hoi mai ke alii opio mai kana huakai no ka home alii o ke alii powa Peka mai.

            Oiai na ohana alii a pau o Europa e walea ana i na ahe olu o ua home la o na kae'ae'a noho anu o ua mau kuahiwi nei, ua hoohalaia ko lakou manawa ma ua ahiahi la a lakou i hoea aku ai ma o ko lakou hele ana mai e ike pono i ke kino make o ke keiki Sekotia, oia hoi ke alii powa Peka oiai kona kino e waiho ana iluna o kekahi pakaukau maba a i kinohinohiia me na mea nani a pau. Aia iwaena o keia ohana alii a pau e makaikai kekahi ohana alii a pau e makaikai kekahi ohana alii Sekotia, a ua hele mai la lakou e nana ina he oiaio no ke koko Sekotia io keia a ma ka nana pono ana iho i kona mau helehelena, ua ike maopopo ia he keiki Sekotia io no oia, a he alii powa no hoi kona makuakane no na kuahiwi o ia aupuni, a pela no hoi i hahai aku ai keia keiki mahope o kona meheu. I kekahi la ae, ua maneleia aku ke kino make o ua keiki alii la me ka hanohano nui a hiki i ka ilina, a i ka nalo ana ua huli hoi mai la ka huakai no ka hale alii; a ma keia huakai hoolewa, ua komo pu aku na pio ma ke kai huakai ana mahope o ko lakou alii make.

            Mahope iho o keia mau hoolualai ana o lakou ma ka hale alii, ua nonoi aku la na ohana a pau i ke alii opio e alakai aku ia lakou e hoomakaikai i na wahi a pau o kona kulanakauhale alii, aka, ua ka-u-a hou ia a kekahi la ae, oiai aole i makaukau na wahi a pau o ke kulanakauhale no ka hookipa ana aku i na malihini. Kauoha ae la ua opio nei i kona mau tausani naita e hoomakaukauia na mea e pono ai no ka hookipa ana aku i na malihini ma na wahi a pau o ke kulanakauhale, a he manawa ole ua puni ae la ke kulanakauhale i na leo kahea o na o-le no ka hoomakaukau ana no na pono a pau e like me ka mea i kauohaia. I ke ao ana ae, a oiai ua wehe mai na lani i kona molale maikai, a ua ahuwale na wahi a pau, ua kai aku la ka huakai makaikai a na alii o Europa, a e komo ana ma kela a me keia hale, a he hookahi wale no a lakou huaolelo o ka hoopuka mau i ka nani; ua heleia e lakoua hala na pule ekolu, aole i puni ke kulanakauhale, a ua manaka lakou; a no keia ano maluhiluhi o lakou; a no keia ano maluhiluhi o lakou ua huli hoi 'ku lakou no ka hale alii, a malaila lakou i noho ai me ka makahehi nui no ka nani o keia kulanakauhale, a ua hoohihi pu no hoi lakou e noho a waiho na iwi i ka aina malihini.

 

            Elua maua i ka huahuai, e uhene ai a pili koolua. Ua like o mua me hope, ua like na kumu, a ua like na welau. He hoa kaunu au no ka leo, a o ka liko, ka mu'o, ka welau, o ka leo ko'u home lualai. He elua hoi maua i ka awihi a ka maka, aka, hookahi no ka leo ke hana io. O ko'u mua oia no kuu muli, a ko'u hope oia no kuu hiapo.

 

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

KA PUA NANI IUIU O

Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.

Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu no ke Kuokoa.

            I KEIA manawa a Kamooinanea e noho pu nei me Kane ma ma Waolani, ua lilo keia kuahiwi i wahi makemakemake loa na ua makua nei o na moo a me kona ohana nui a pau, ua noho loihi lakou malaila a hiki wale i ka manawa i hele aku ai ka nui o na moo a noho ma keia pae aina.

            I ka wa i haalele aku ai o Kamooinanea ia Kane ma ma Waolani, ua nee mai kona noho ana ma Puunui, malaila oia i noho ai a lilo i akua, a hoomanaia e na kanaka o ia au kahiko. Iaia e noho ana malaila ma kona ano mana kupua, ua ikeia kekahi lepo palolo ma ia wahi ana i noho ai, aia ma ke ano o keia lepo i hu ae ai ma ka honua, aia hoi, ua lilo ae la ia he mea makemakeia e ka poe nana ia i malama a hoomana ma kona ano akua a he mea nui ia mea ia lakou, a ua lawe ae lakou a hookapu i ua palolo nei a he mea manao nui ia e na alii i mea ai, a hamo lauoho hoi.

            (Ina i manao nui ka mea e heluhelu ana i keia moolelo e ike i kahi o keia lua palolo a Kamooinanea i noho ai ma Puunui, aia no keia lua ke waiho nei me kona palolo a hiki i keia wa, ua paniia iho nei nae e ka haole o poino na holoholona ke hele ma keia lua. E ninau i kuu mama Mrs. Kahele, a me kekahi poe kamaaina e noho nei malaila; a o keia no hoi ka lua palolo a Kaahumanu i hookapu loa ai i kona wa e ola ana.) Mahope iho o keia wa, ua hoomaka aku la na ohana moo a pau e hele aku ma ka lakou wahi i makemake ai e noho ma keia mau Mokupuni a pau; ua hoomaka ko lakou hele ana 'ku mai Puunui aku. A penei paha e maopopo ai ko lakou wahi i noho ai a me ko lakou mau inoa pakahi a me ka mahele ana o na moo alii maoli a me na moo kauwa i loaa ole ko lakou mau kahu nana e malama i na pono no lakou iho, a ua kapaia lakou he poe moo ino.) O Alewa makai mai o Puunui ma Kapalama-uka, Kunawai me Koleana ma Moanalua, he poe moo kauwa keia, aole o lakou mea nana e hoomana a hiki i ko lakou nalowale loa ana ma keia honua; aka, o ko lakou mau inoa nae ke ola nei. O Kanekuaana ka moo 'lii nona ke kaikuono o Ewa; o ka moo keia i oleloia, nana i lawe mai kela pipi iloko o ke kai o Ewa, a no keia pipi ka olelo kaulana "Ka ia hamau leo o Ewa, mai walaau ae oe o makani auanei," a ua nui na mele i nanaia no keia i-a he pipi, ua malamaia keia moo ma kona noho ana malaila a hoomana ia e na kanaka no kona lawe ana mai i ka pipi. (Aia ma ka waha o keia i-a kahi i kau ai o ka momi, he maikai loa keia mea ke loaa i ke kanaka, a he mea kumukuai nui, a he hanaia i lei no na alii; nolaila, he pono i ka mea heluhelu ke hoomanao ae i kela i-a a Kamooinanea i haawi mai ai me kekahi mea elike me ka mea i hoike mua ia ae nei.) Mai ka wa i ike nui kela i-a ma Ewa, a i na makahiki mamua ae nei, oia paha ka makahiki 1850-52, oia hoi ka wa i luku nui ia ai keia lahui e ka mai hebera, ua hoomaka aku keia i-a e nalowale a hiki i keia wa, a ua manao ko laila poe ua huhu ua moo nei o Kanekuaana i ka hookapu o na konohiki a me ko lakou huhu a hao wale i ka pipi a na wahine, a no ia mea, ua laweia keia i-a ma Tahiti, a me na aina e ae. I ka wa i nalo aku ai keia pipi, ua ulu ae la kekahi mea nihoniho keokeo ma na wahi a pau o ke kai o Ewa, a ua kapa iho na kanaka o Ewa i kona inoa he pahikaua; he mea oi keia, a o keia i-a mai Kuaihelani mai, elike me ka mea i hoike ia ma keia moolelo.

            O Maunauna mauka o Lihue a me Puhawai ma Waianae-uka, he mau moo inoa keia. O Laniwahine ka moo alii o Waialua, aia kona wahi noho maloko o ka lokowai o Ukoa, a no keia moo kela mele o Kamehameha V, "Keke ka niho o Laniwahine, opi ke-a lalo ke-a luna." Aia maloko o keia lokowai o Ukoa, e ikeia ai ke ano e o ka Anae ke nana aku i ka holo mai iloko o ka wai, he ulaula kekahi aoao a ano e loa ae ma kekahi aoao, a ua ike pono ka mea e kakau nei i keia moolelo, a aole no paha e hoola mai ana na kamaaina o ke "Ehukai." A o Alamuki, Kamooloa, a me Kemoo, he poe moo aku keia malalo o Lakiwahine, aia ko lakou ola i ke ahe a ka makani. O Punahoolapa ma Kahuku a me Laniloa ma Laie-wai ma Koolau-loa. O kahi noho o ka moo mua, aia kona kiowai nui hohonu e waiho nei i ke kula makai ae o ke alanui mahope mai o ka lae o Kahipa. O Laniloa hoi he lae ia e pili la i ke kai o Laie-wai, oia kona wahi noho maloko o ke kiowai o Kapuna ma kahi o ka hale o J H Kaleohano, a oia ke kumu o ka wai o na loi kalo malaila, na ko laila poe e ike iho i ka mea oiaio, aole keia he mau moo alii.

            O Mokolii ka moo ma Kualoa ma Koolau-poko, Pakole ma Kahaluu, o Maelieli ma Heeia-kea, o Luluku ma Kaneohe, Olomana a me Kalapawai ma Kailua. O ka hana nui a keia poe moo e manao nui ai, o ke pani i ke alanui o me ka hookaha i na opeope a ka huakai hele, he poe moo aikanaka keia a he puni hakaka; no ka moo mua, aia kona kia hoomanao ke ku nei he moku pohaku iloko o ke kai a hiki i keia wa, a nona ka inoa o ka mokuahi e kaapuni nei ia Molokai o Mokolii; nolaila, ua hiki no paha ia kakou ke puana ae, oia ka moo i oi loa aku o ke ola a hiki i keia la, no ka mea, e piha mau ana kona opu i ka ukana i na pule a pau, a he moe pue kanaka me ia, a he lako i na pono kino a pau, a nona hoi ka huelo e kupanaka mau la i ke kai mahope ona.

            Eia na moo ma Kauai; o Keaolewa ka moo alii o Kauai, aia kona wahi noho maluna pono o ka puu o Haupu i ke ao, malaila oia i noho ai e nana i na wahi a pau, a no keia moo hoi ka wai kaulana o Kemamo, au hoi e puana ae ai i keia mau wahi lalani mele e ka mea heluhelu:

            "Hue pau mai nei a o Haupu,

            I ka ino o ka wai o Kemamo;

            Kalaku ko leo e Kalanipuu,

            Mahalo ole iho ia Niumalu,

            Ua malu ka wai o Huleilua,

            Eia ka nani o Nawiliwili."

            O Puumoo mauka o Lihue, o Kawelowai mauka o Wailua, o Kalalea ma Anehola, o Kikiula ma Hanalei, nona ka muliwai o Waioli, o Kilioe a me Ke-e ma Haena. Nolaila e hoomanao ka mea e heluhelu ana i ka moolelo o Hiiakaikapoliopele, o keia ka moo nana i lawe o Luhiau e huna iluna o ka puu o Makana, nolaila, ma ka hoomaopopo ana i keia moolelo, ua mua loa aku ka noho ana mai o keia poe moo a me Kamooinanea ma keia paeaina, a he hope mai na moolelo e ae a pau i hooliloia e na kanaka i mau moolelo kaao. O Kilioe me Ke-e a me Milolii na moo no lakou na pali o Kalalau a hiki i Polihale, a o Kawailiula ka mea nona o Mana a me Kekaha, a o Makaweli ka moo ma Waimea nona ka Waiulailiahi malaila.

            O Papai ka moo ma Hanapepe, he moo noho kula pili keia, a ua oleloia ma keia moolelo, o keia moo ka mea nana i huna kekahi wai ma ke kula ma kahi i kapaia ma ka inoa o keia moo a hiki i keia wa, oia hoi o Puuopapai, a mai Wahiawa a hiki i Koloa, o Poipu ko laila moo, puni o Kauai aia no kona kiowai nui ke waiho la malaila a hiki i keia la, aia wale no lakou a pau malalo aku o ka moo iaia o Haupu ka puu kiekie; o Lehuakona ko Niihau moo nona ka wai a ka Paoo ma Lehua. O ko Maui moo alii, oia hoi o Kihawahine, o keia ka moo i oi aku iaia i akua; ua hoomana na alii a me na makaainana iaia a puni o Maui a me Molokai a me Lanai i ka wa kahiko, a no keia moo o Kalamainuu a me Kilioeikapua, he mau moo ino laua. Ua oleloia ma keia moolelo, ua kaapuni o Kihawahine ia Maui a puni, a pela no ma Hawaii, Oahu a me Kauai; a ma ia hele ana ona, ua nui wale ka poe nana i hoomana aku iaia mai Hawaii a Niihau, a oia ka moo hookahi nana i poai puni keia mau pae moku, a penei ka moolelo e pili ana i na kanaka no keia moo no Kihawahine.

            Ke oili aku nei o Keaomelemele me kona mau hiohiona nani, a o ka nohea hoi nana e hooni na puuwai o na tausani hoa kaunu o keia nanea, a kono ae i ka manao e hele kino e ike i na wahi a na moo o ua kupueu la i luakaha ai.