Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 17, 25 April 1885 — HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KEAOMELEMELE.

-K.A PUA NA?<I tVtV O KeaiohiUuii, Kahiapaiok Nuomealani a oae Kiuuhei*ni; k» mea naaa i uneune ia Koaahaanoi a kmawale o Waolani ka aina o ka poe eep* a pau i noho «L

Hwpukaia t ka Hak* kaulana Most Manu kt KwkML

IKEIA manawa a Kamooinanea e. noho pu nei me Kane ma ma Wraolani, ua lilo keia kuahiwi i wahi makemakemake loa na uā makua nei o na moo ame kona ohana nui a pau, ua noho loihi lakou maiaila a hiki wale i ka manawa i hele aku ai ka nui ona moo a noho ma keia pae aina. •

l ka wa 1 haaleie aku ai o Kamooinanea ia Kane ma ma Waoiani, ua nee mai kona noho ana ma Puunui, malaila oia i noho afa lilo i akua, a hoomanaia ena kanaka oia au kahika laia e noho ana malaila ma kona ano mana kupua, ua ikeia kekahi lepo palolo ma ia wahi ana i noho ai, aia ma ke ano o keia lepo i hu ae ai ma ka honua, aia hoi, ua lilo ae la ia he mea makemakeia e ka poe nana ia i malama a hoomana ma kona ano akua ahe mea nui la mea ia lakou, a ua Liwe ae lakou a hookapu i ua palolo nei a he mea manao nui ia e na alii i mea ai, a hamo lauoho hol

(Ina i manao nui ka mea e heluhelu ana i keia moolelo d ike i kahi 0 keia lua palolo a Kamooinanea i noho ai ma Puunui, aia no keia lua ke waiho nei me kona palolo a hiki i keia wa, ua paniia iho nei nae e ka haole o poino na holoholona ke hele ma keia lua. E ninau i kuu mama Mrs. Kahele, ame kekahi poe kamaaina e noho nei malaila; a o keia no hoi ka lua palolo a Kaahumanu i hookapu loa *i i kona wa e oia aha.)' Mahope mo o leeia wa, ua hoomaka aku la na ohana moo a pau e hele aku ma ka lakou wahi i makemake ai e noho ma keia mau Mokupuni a pau; ua hoomaka kolakou hele ana 'ku mai Puunui aku. A penei paha e maopopo ai ko lakou wahi i noho ai a me ko lakou mau inoa pakahi a me ka mahele ana o na moo alii maoli a me na moo kauwa i loaa ole ko lakou mau kahu nana e malama i na pono no lakou iho, a ua kapaia lakou he poe moo ino.) 0 Alewa makai mai o Puunui ma Ka palama-uka, Kunawai me Koleana ma Moanalua, he poe moo kauwa keia, ao|le o lakou mea nana e hoomana a hiki 1 i ko lakou nalowale loa ana ma keia honua; aka, 0 ko - lakou mau inoa nae ke ola nel . O Kanekuaana ka moo 'lii nona ke kaikuono o Ewa; o ka moo keia i oleloia, nana i lawe mai kela pipi iloko 0 ke kai o Ewa, a no keia pipi ka olelo kaulana "Ka ia hamau leo o Ewa, mai walaau ae oe o makani auanei," a ua nui na mele i nanaia no ke<a i-a he pipi; ua malamaia keia moo ma kona noho ana malaila a hoomana ia e na kanaka no kona lawe ana mai i ka pipl (Aia ma ka waha o keia i-a kahi i kau ai oka momi y he maikai loa keia mea ke loaa ike kanaka, ahe mea kumu* kuai nui, a he hanaia i lei no na alii; nolaila, he pono i ka mea heluhelu ke, hoomanao ae i kela i a a Kamooinanea i haawi mai ai me kekahi mea elike me ka mea i hoike mua ia ae nei) Mar ka wa i ike nui ai kela i-a ma Ewa, a ina makahiki mamua ae nei, oia paha ka makahiki 1850 —53, oia hoi ka wa i luku nui īa ai keia lahui e ka mai hebera, ua hoomaka aku keia i-a e nalowale a hiki i keia wa, aua manao ko laila poe ua huhu ua moo nei o Kanekuaana i ka hookapu ona konohiki a me ko lakou huhu a hao wale i ka pipi a na wahine, a no ia mea, ua laweia keia i-a ma lahili, a me na aina eae. I ka wa i nalo aku ai keia pipi, ua ulu ae la kekahi mea nihoniho keokeo ma na wahi a pau oke kai o Ewa, aua kapa iho na kanaka o Ewa i kona inoa he pahikaua; he mea oi keia, a o keia i-a mai KuaiheUni mai, elike me ka mea i hoike ia roa keia moolela

O Maunauna mauka o Lihue a me Puhawai ma Waianae-uka, he mau moo mo O Lahiwahine ka moo ahi o Waiaiua, aia kena wahi noho maloko o ka lokowai o Ukoa, a 110 keia moo kela mele o Kamehameha V, "Keke ka niho o Laniwahine, opi ke-a lālo ke-a luna." Aia maloko o keia lokowai o Ukoa, e skek ai e o ka Anae ke nana aku i ka holo mai iloko o ka wai, he ulaula kekahi aoao a ano e loa ae ma kekahi aeoo, a oa ike pooo ka mea e kakau nei i keta mookio» a aale no

{uhu e hooie mai n* kam&āinA o ke "Ehukāi" A o AUmuki, K*moo> loa, a me Kemoo» he poe moo tku keia makio o lakiwahine, *ia ko Ukou ola ike ahe aka makani O Ponahoolapa ma Kahukii a me LaaUoa ma Laie-wai ma Koolau-loa. O kah» noho o ka moo mua, a» kona kiowai nui hohonu e waiho nei i ke kula makai ae o ke alanui mahope mai o ka Ue o Kahi* pa. O Laniloa hoi he Ue u e pili U i ke kai o Laie-wai, oU kona wahi noho maloko o ke kiowai o Kapuna ma kahi o ka hale o J H Kaleohano, a oia ke kumu wai o na loi kalo malaila, na ko laila poe e ike iho i ka mea oiaio, aole keia he mau moo alii.

| 0 Mokolii fca moo ma Kualoa. ma | Koolau-poko, Pakole ma Kahaiuu, o I Maelieli ma Heeia-kea, o Luluku ma | Kaneohe, Olomana a rae 'Kalapawai |ma Kailua. Oka hana nui'a keia poe moo e manao nui ai, o ke pani i ke alanui o me ka hookaha i na opeope a ka huakai hele, he poe moo aikanaka keia a he puni hakaka; no ka moo mua, aia kona kia hoomanao ke ku nei he moku pohaku iloko o ke kai a hiki i keia «ra, a nona ka inoa o ka mokuahi e kaapuni nei ia Molokai o Mokolii; noliila, ua hiki no paha ia kakou ke puana ae, oia ka moo i 01 loa aku o ke ola a hiki i keia la, no ka mea, e piha mau ana kona opu i ka ukana i na pule a pau, a he moe pu kanaka me ia, a he lako i na pono kino a pau, a nona hoi ka huelo e kupanaka mau la ike kai mahope ona. Eia na moo ma Kauai; o Keaolewa ka moo alii o Kauai, aia kona wahi no!ho maiuna . pono oka puu o Haupu i ke ao, malaila oia i noho ai e nana i na | wahi a pau, a no keia moo hoi ka wai > kauiana o Kemamo, au hoi e puana ae ai i keia mau wahi lalani mele e ka 4;v - - - "Hue pau mai nei a o Haupu, I ka ino o ka wai o Kemamo; Kalaku ko leo e Kalanipuu, Mahalo ole iho ia Niumalu, Ua malu ka wai o Huleilua, Eia ka nani o NawiliwilL"

O Puumoo mauka o Lihue, o Kiw«lowai mauka o Wailua, o Kalalea ma Anehola, o Kikiula ma Hanalei, nona ka muliwai o Waioli* o. Kilioe a me Ke-€ ma Haena. Nolaila, e hoomanao ka mea e heluhelu ana i ka moolelo o Hiiakaika}X)liopele, o keia ka moo nana i lawe o Luhiau e huna iluna o Ita puu o Makana, nolaila, ma ka hoomaoj>opo ana i keia moolelo, ua mua loa aku ka noho ana mai o keia poe moo a me Kamooinanea ma keia paeaina, a he hope mai na moolelo e ae a pau i hooliloia e na i mau moolelo kaao. O Kilioe me Ke-e ame Milolii na moo no lakou na pali o Kalalau a hiki i Polihale, o Kawailiula ka mea nona o Mana a me Kekaha, a o Makaweli ka moo ma Waimea nona ka Wai* ulailiahi malaila.

O Papai ka moo ma Hanapepe, he moo noho kula pili keia, a ua oleloia ma keia moolelo, o keu moo ka mea nana i huna kekahi wai ma ke kula ma kahi i kapaia ma ka inoa o keia moo a hiki i keia wa, oia hoi o Puuopapai, a mai Wahiawa a hiki i Koloa, o Poipu ko laila moo, puni o Kauai aia no kona kiowai nui ke waiho la maiaila a hiki i keia la, aia wale no lakou a pau maialo aku oka moo iaia o Haupu ka puu kiekie; o Lehuakona ko Niikau moo nona ka wai aka Paoo ma Lehua. O ko Maui moo alii, oia hoi o Kihawahine, o keia ka moo i like pu aku me Kamooinanea ka mana, a o keia ka moo i oi aku ka nui o na kahu eana oia i malama a me ka nui o ka poe nana i hoomana aku iaia i akua; ua hoomana na alii a me na makaainana iau a ptmi o Maui a me >folokai awe Ijuuu ika wa kahiko, a no keia moo ka lua ma ka loko o Mokuhinia ma Lahaina. £ nana i ka moolelo o Kihapiilani, a malaio aku o keia moo o Kalamainuu a me Kilioeikapua, he mau moo ix»o laua. Ua oleloia ma keia mooleio, oa kaapueu o Kihawahine ia Maui a puni, a pela no ma Hawaii, Oahu a me Kauai; a ma ia heie ana ona, ua nui waie ka poe I nana i hoomana aku iaia mai Hawaii a Niihau, a oia ka moo hookahi nana i poai puni keia mau pae moku, a penel ka moolelo e pili ana i na kanaka no keia moo no Kihawahine Ke oili aku nei o Keaomelemele me k(ms mau hiohiona nani, a o ka nohea hoi naaa e hooai na puuwai ona lauiani hoa kaunu o kek nanea, a kono ae i ka manao e hele kino e ike i na wahi a i» moo o ua kupueu la i luakaha ai