Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 20, 16 May 1885 — HE MOOLELO HAAO NO Ka-Mahina Malamalama [ARTICLE]

HE MOOLELO HAAO NO Ka-Mahina Malamalama

Ke Keiki Aiii o ka welau ana o lee aupuni o Hinedu, ka Hi&paiole o oa waoakoa kanaka ole o PuiiealiA, aio ka talta hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.

( Kakauir no xe KUOKUA.)

HE mea huiaii keia hiona a ka kakou koa e ike nei, a he mea ia na ke koa opio i ike o!e ai mamua. Ku iho la oia ma kahi hookahi a kauiona ! aku ia kona mau maka ma kahi o ka j huiaii ana e ike nei me ke ake ana e ike aku i ka loli ana ae o na helehelena ana e ike ia, aka he oia mau no kona ano, aoie i ioli ae, a aole no hoi i emi iho a nui ae. No kekahi mau mmute kona ku ana ma ia wahi, hooholo iho la ia e hele aku a ike pono i ua mea la, a ia wa oia 1 nee aku ai imua. laia i kokoke aku ai, ike aku ia oia he pani puka guia nui, a e waiho hama ma mai ana he iua nui akea. O keia pani gula a me keia lua nui, oia no kahi e noho ai ke alii powa Lo 13iliona a me kana iiio nui o Vilo, a ua ikeia keia e ka ilio, nolaila i weheia mai ai ke pani puka i wahi no ke koa opio e nanea ai i ke kllohi a make i na niho wakawaka o ka ilio nui weli o na lua huna. Hiki loa aku la ke koa opio ma kahi o ke pani puka a me ka lua e hamama ana a kilohi iho la i kona nani, me ka maopopo ole eia ka il ; o ke hele mai la e alapoho iaia mainuii o ka hoouna ana mai a kona haku. Ua hoouna mai la o Lo Biiiona i kana ilio nui Vilo e pepehi i ke koa opio, me kona manao la

i malama o ua pani gula ia kana i ike, a j iaia i huli ae ai ike aku la oia i keia j mea kino nui e nee mai ana imua ona, ;a liuliu ike pono aku la oia i ua mea kino nui la he ilio a e hoomaka mai ana e lele maluna o ke koa opio. Ike iho 1a ka kakou eueu aole he po no i koe nona e hana aku ai, aka, o ka unuhi ae i kana pahikaua a hele aku e paio pu me ke ahikanana o na lua huna, nolaila, unuhi koke ae la ka kakou eueu i kana pahikaua a aole no i hemo pono ae ka huini oi o kana pahi iwaho. o ka wa koke no ia o ka ilio i lele mai ai maluna ona me ka ikaika, a ia wa no ho» i lele pu mai ai ke koa opio i hope, a mamua o ka loaa hou ana i ka ilio h£ kulana maikai e lele hou mai ai, ua komo anuanu aku la ka huini o ka pahi a ke koa opio ma ka puuwai o ka ilio a haule aku la kona kino ilalo o ka honua he luahi na ka make.

I ka lanakila ana ae o ke koa opio maluna o ka ilio, he mea haohao loa ia i ke alii Lo Eiliona ka make ana o kana ilio punahele a o ke ahikanana hoo ana i hilinai ai aole he koa ikaika, aohe hoi he kupua mana e lanakila ma luna o kana ilio ke maalo ae lakou mamua o kona kahua kiai a o ke pani gula hoi o na lua huna. A iaia « hoonipo | ia ana e keia mau manao pohihihi, ua alawa hou mai la oia ma kahi e waiho ana kana ilio, aia hoi, ike mai la oia i na helehelena nani oka kakou eueu e ku ana ma ka aoao o kana ilio a e ki lohi ana maluna o kona kino, a ma kona aoao e lewalewa ana kana pahikaua, ia wa no i paila ae ai kona ukiuki, a ua oi ae ia i ka enaena oka imu ahi, nolaila, hooholo iho ia e nee mai imua a lawe ae i ke ola o ka mea nana i o-u ae i ke ola o kana pu-kaua, a no kona ike ana mai paha he opio loa. Aka, ua hoikeia ma keia moolelo, he alii wiwo oie keia i na enemi he nui a pau e ku aku ana imua ona, nolaila ua liuiiu iho la ia no ka halawai ana ke koa opio.

E na makamika, eia hou no keia po ino a make paha o ka kakou eue*S ke hana malu ia mai la ma kuono» a o ka lua hoi o ka puu make ana i ike oie ai; a oiai ka eueu o Hinedu e nana aaa i ke kino make o Viio, ua hoopuiwa ko ke ia oia i ka lohe ana aku i kekahi ne* he kapuai wawae, a emooie pa-e ana he leo kanaka. Ekaenemi malihini, nawai i kauoha ia oe e hehi*ku eoai me; ka hookano nui ma keia pani puka guLa iaahia e kiai ia ana e a'u a me kena | ilio e waiho U imua o kou alo; he tnt- | mi anei oe no waho, a no loko nei paha ? He ikaika anei kou i pakela ae i ko Lo Eiiiona ka weh\ a ua Johe anei oe iaia ? E ka lapuwale nui, eia ka wa e haawf pio mai ai, a i ole. e lilo oe a me kou ikaika ioa he ikaika kou i moe*

nu keia kino ilio e waiho ia imua ou, a owau nei-o Lo BiUona, ka wdi o keia mau paia pohaku. Haka pono aka la na raaka o ka eu puuwai iiona ma kahi a ka leo e pa-e mai ana t aole nae he kino kanaka i ike ia, a iloko o keia wa ke komo mai la ka makau a me ka weliweli maluna o ka naita opio, ina paha he !eo hoopae hoolauwili ia ai kona kulana paio, a ma kahi e ae paha na mea kaua e hauie makawalu mai ai me ka ike ole ia a o kona make 10 no ia. Aole nae i liuliu, nalo aku la na nanaina makau mai ona aku, oiai ua ala mai la na manao uiiani o ke koa iloko ona e paio aku me keia eepa a hiki i ka make ana, a i make oia ma ia wahi alaila, ua pono. no ka mea ua pale oia ina olelo a kona makuakane. Unuhi ae la ia i kana pahi a paa ae la; aole he leo i pane ia aku, a o ka ike aku i ke kino kanaka kona makemake nui.

laia e ake ana e ike aku i ke kino o ka mea nona ka leo i pae mai, oili mai la ke alii powa me kana pahikaua nui a pane mai la : Eka hehena, ua lawa ka wa no ke kali ana i kau pane, a ina he ikaika kou e paio mai ai no ke ola, e pale ano. Ia manawa i hahau mai ai ke alii i kana pahi maluna oke kino o ke koa opio me ka īkaika, aka, ua paa aku la no i ka ianei pale; hoao hou ia mai la no ka lua me ke kolu o na hauna pahi aka, ua paa aku la no i na pale akamai ake koa opio. Hoololi ae la ke alii powa i kana mau hauua pahi, a oia ka wa i kuupau aku ai ka naita eu j o na lua huna i kona lehia ma ka oniu pahi, ke hele la ka pale a ua olali nei a oia no kana hauna. Aole hoi oke koikoi loa o na hauna pahi, aka, o ke kikonikoni wale no. hoi e pa aku ma ka nui kino, aka, wale no ma oniu pahi o na ano a pau, aka, aole he hookahi pale a ka naita opio 1 panai ole aku ai me ke kikoni ma ka lae o ke 'lii powa. Ua hoomanawanui mai oia ika pale ana i na kikoni hana mao ole a ke koa opio a hiki i ka uhi pu ia ana o na maka e ke koko e kahe iho ana mai na wahi i loaa aku i ka huini o ka pahi'katua a ka naita opio, a halakau wale mai la no kana mau hauna pahi huhewa. No ka ike ana o ke alii powa he makehewa loa kana mau hauna pahikaua a me na pale ana i hilinai ai e hala ana na kikoni a ke koa opio, ia wa kiola ae la oia i kana pahi i ka lewa a haule ae la manope o kona kua, a ku olohelohe mai la oia imua o ka naita opio nana i hoohaahaa aku kona akamai oniu pahi, a o ke ake iloko ona o ka haule aku o kekahi hauna pahi koikoi maluna ona, e hoopokole ia ai kona ola no ka mea ua piha loa oia i ka hilahila no ka haule j>io ana imua o keia opio.

laia e ku ana me ke ake nui e haawi ia aku ka make maluna ona mai ka pahi aku a ke koa opio, a no kekahi mau minute, ua pane aku la oia i ka ui 0 Hinedu me ka leo walohia : E ke koa opio wiwo ole, ka mea nana i pale mai i ka'u mau hauna pahi j 1 manao ai aole he lua maluna o'u ma: na paia o keia mau lua huna, mai ka la i nohoalii ai au maluna o ko'u ikaika a hiki i keia po a kaua i hakoko iho la aole loa hookahi naita opio nana wau i hoohoka a me ka ikaika o ka'u ilio aka. ooe wale na Ano, aia ke waiho oni ole mai la kuu ilio i o-u ia kona ola e ka huini o kau pahi, a eia pu me kona kahu ua kau na alina poino maiuna o kona kino, nolaila, eia maua he mau pio nau, a o ka 7 u noi imua o kou ihiihi je iawe koke ae i ko'u ola me kau pahi, 0 na ta*tani naita # a pau malalo o'u e liio lakou nou, a o na waiwai a pau me kuu home nei, ua laahia nou, a oiai keia kino ua maewaewa maialo o kou ikatka, e maliu mai i ka*u uwalo» a i make au ano, mai lawe aku i kuu kino mai keia home aku, aka, e hookahe i kuu koko maluna o kona lepo, a e uhi mai 1 kuu mau maka malalo ae o kona malu, a i ole pela, e lawe ia u i kauwa. la wa i kulou iho ai ke aUi powa ilalo a kulu iho la kona mau waimaka i awilila me na kiheahea koko mai m paiapu.

1 k& lohe ana o ke koa opk> i keia mau mapuaa leo aloha a ke alii powa, uahooiaue m ia kona puuwai i ke aloha nona. a me kona hoahewa k» ana iaia iho no keia mau hana» a t ku« mu e maaUli iki ai na kauiaaha o keia alii powa, nolaila, ua pane aku la oia i ke ilii me k* leo waip&he : E ka naita» o kau mau c4elo i puka mai neī no ka (uake, nt waiwai, a i»c kou IUo ana nuu paha i kauwa da kanea e ku aku

nei tnai hoomanao ae. oiau aole loa ia na iini ana a keia I keia wa e hoopau i kou mau manao kaumaha, i ole ai oe e manao nui make ka*u e hookau aku ana snaluna o kena kino, a o ka mea oiaio a'u e hai ai, e ftsau aku kou luakaha ana ma ke% mau paia, a I e mau pu aku me kou mana ana maluna o na tausani

I keia wa no hoi i mac< ae ai pona a ke kaumaha :ualLi?ia o ke alii, a i 0 ka hauoli ke hoaiii ana maiuna ona a | kukuli iho la imua o ka kakou koa rae! ka pane ana aku, Eka naita, e hahai mai ia ; u. Alakai aku U oia i ka naita raa ke ala e hiki aku ai j na lua i'piha 1 na iraiwai makamae, aliuliu iki, pane mai la oia, Ma keia aLhele a kaua e heie nei, oia no kahi o na waiwai makamae i huna ia e ke au kahiko loa a hiki i ko lakou haulehia ana malaio iho o ko maua ikaika me k?iu kaikuaana e nohoaiii mai ia iiuna. Hiki aku ia iaua ma kahi oka iua w*iwai mua, a he mea puiwa loa ia no ka ike'na aku 1 keia iua nui i piha i ke daimana waie no, a ma kona mau kae eku ana na kiai. Haaieie iho ia iaua ia wahi a hiki hou . aku la ma ka lua o na. momi wale no; mai laila aku no ka lua o na guia, a i ka iua aku o ka rube, a o ka lima o na lua waiwai oia ka ejx>da. Ma keia mau lua waiwai a pau'ua kukuiuia he eiima naita kiai no kela a me keia lua.

I ka naita opio e makaikai ana i ka luhiehu mai o na waiwai iloko o na lua me ke kahaha nui, ua 'pane mai la ke ahi powa : O keia m|u lua waiwai a pxu au e ike nei, oia |ca'u makana ia oe ina o oe kekahi o'jha moho e hiki mai ana ma ka la e pc§li ia ai ke keiki alii hookama a kuu krikuaana, a ina o oe kekahi ma ia la poi*i, alaiia mahope i nutatj(te

la e ikeia ai na iwikani o na aupuni e a me na keiki alonlo ehukai o ka nioana Iniana, a me na hiena alo hau o ka we lau akau, a he eono naita e weliweli loa ia nei. Ua pahola pu mai rio hoi i o'u nei, o ke keiki hookama a kuu kaikuaana e noho mai la iluna, a nona hoi na hana poni e malama koke ia aku ana, oia ka oi ma ka lawelawe ana i na mea kaua, aohe naita kupua e lanakila maluna ona, aka, o ka manaolana nou iloko o'u, o oe ae ke panepoo, a nau auanei e hoohoka aku iu mau naita e like me kau i hoohoka iho nei ia'u a me ka ikaika a'u i hilinai ai e pau ia'u na poo o kela niau naita eono a me ke keiki a kuu kaikuaana i ka paipai ia.

Ma keia launa ana a laua, ke aneane aku nei i na hora wanaao, nolaila noi aku la oia i ke alii e hookuu ia na kamailio ana a he wa no e hui aku ai. Ua pane hou mai la ke alii: Hookahi mea i koe oia hoi, e haawi mai oe 1 kou ae a me kau hoohiki paa e hui hou kaua ma ka la poni, he elima !a mai keia la aku a kaua e kamailio nei. Ua pane aku la ka naita opio, e hoao au no ka hui hou ana me oe raa ia la, a i launa hou kaua e like me kau e hai mai nei, alaila na kaua io auanei e paepae i na poo o na naita e kau ia nei ka weli me ke keiki alii hookama a ko kaikuaana e noho mai la iluna, a na ka huini o ka ; kaua mau makakila e kikonikoni mau aku i ko lakou mau lae.

Puai mai la na helehelena hauoli ma na maka o ke alii, a puliki mai la i na Hma wikani o Kamahinamalamalama, oiai ke koa opio i pahok aku ai i kona lima no ka haawi ana aku i ke aloha. Mahope o ka pau ana o ko laua launa aloha, ua huli hoi mai !a ka kakou koa me na helehelena mino aka ma kona mau papalina. Hoi aku la no hoi ke alii powa no kona wahi me ka natu ana iioko ona, wkahi no oia a ike i kekahi keiki ui mai kinohi mai, a he mea hau o!i !oa nona ina oia ke keiki hookama a kona kaikuaana. (E na makamaka hooipo o keia nanea, ua hiki hou mai ; kakou ma ka papaaina poni alii kahi a ;na niaka palupalu e luakaha ana t eai ana. e hoomahie ana, e inu ana i m I hauoli kubiia o ka kakou koa. a e hoo lohe ana hoi na moolek»» a o ka mua o lia mau moolelo oia no ka ke aUi powa |Lo Hihona e hoike ana.)

Ma ke kakahuka o ka Poakolu tm i ku mai ai ka mokuahi Zea!aiidia mai Kikane mai mahope o ka haule aoa he elua la mai kona \a ku raal Mamuli o ka mo i pahola iho i ka la Sabat> nei a hiki mai i ka FWkahi «nai, ua hookauleaīa ka ho!o o ka »ookuahi likelike a ka Poālo» aei