Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 22, 30 May 1885 — Page 1
| This text was transcribed by: | Kaui Sai-dudoit |
| This work is dedicated to: | Grandma Lena Kepiʻo Eleneki Ching |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XXIV, HELU 22. HONOLULU, POAONO, MEI 30, 1885. NA HELU A PAU. 2026
NA HOOLAHA KUMAU.
WR KAKELA.
LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.
He Luna Hooiaio Palapala.
tf.
--------------------
A. ROSA. (AKONI.)
LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.
He Luna Hooiaio Palapala.
KEENA HANA: Ma ke Keena Loio Kuhina.
tf.
--------------------
S.B. DOLE.
LOIO, LOIO, LOIO.
He Luna Hooiaio Palapala.
KEENA HANA: Ma Alanui Kaahumanu.
--------------------
DILLINGHAM & CO.
Mau Mea Kuai Lako Hoo
Alanui Papu, Honolulu.
--------------------
FRANK PAHIA.
ANA AINA! ANA AINA!!
KEENA HANA: Aia ma alanui Moi, kokoke loa i ka Uwapo o Hooliliamanu. tf.
--------------------
C.C. COLEMAN.
Amara a he mea hana Mekina
Kapili Kapuai hao lio.
A ME KA
Hana Kaa Lio ana, etc.,
Hale Hana ma ALanui Alii,
tf E kokoke la i ke Alanui Papu
--------------------
J.P. HANAAUMOE.
He Loio a he Kokua ma ke Kanawai ma na
Aha Hoomalu a Apana o keia Aupuni.
E loaa no au ma Puna, Hawaii.
--------------------
E.G. WALLER (WALA.)
Mea kaai io bipi ma Alanui Puowaina, ma ka hale i kapaia "Kawaiahao Market," malaila e loaa ai na io bipi momona, a e hoolawa ia a ka makemake o na makamaka. 2000-1y.
--------------------
CHAS H PULAA.
HE LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.
A e loaa no au ma Honomakau, Kohala Akau, Hawaii. 2001-tf
--------------------
JOHN MAHIAI KANEAKUA.
LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI MA NA AHA HOOKOLOKOLO A PAU O KEIA AUPUNI.
Keena Hana ma Hon. E. Preston, loio Poehana ma Alanui Kaahumanu, Honolulu!
--------------------
CECIL BROWN.
LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.
A he Agena Hooiaio Palapala no ka Mokupuni o Oahu.
KEENA HANA: Helu 8 alanui Kaahumanu
tf.
--------------------
W.C. AKANA (KALAUKI.)
He Mahele a Unuhi-olelo ma ka olelo Pake me ka olelo Hawaii. Ua makaukau no hoi e hana i na Palapala Kuai a Hoolimalima a pela aku mawaena o na Pake a me na kanaka Hawaii. E loaa no au ma ke Keena Helu 7, Alanui Moi, ma kahi e kokoke ana i ka uwapo o Hualiliamanu.
2010-1y
--------------------
WILDER & CO. (WAILA MA.)
Mau kuai papu a me na lako kukulu hale na ano a pau, a me na me na pono a pau no ka hale.
Kihi Alanui Moiwahine me Papu. tf.
--------------------
WILLIAM AULD.
Luna Hooiaio Palapala Kepa Paahano no ka Apana o Kona.
KEENA HANA: Ma ke Keena Wai o Honolulu.
tf.
--------------------
S.H. MEEKAPU.
Tela humuhumu lole.
HALE HANA: Helu 11 alanui Nuuanu.
--------------------
G.L. FITCH. (KAUKA PIKA.)
Ua wehe ae nei au he Keena Lapaau ma Alanui Maunakea, Honolulu, Helu 70, a e loaa no au ma ke Keena ma ka hora 9 a ka hora 12 a ke kakahiaka o kela a me keia la, hora 3:30 a i ka hora 7:30 ahiahi. 1007-y.
--------------------
JAMES M. MONSARRAT.
(MAUNAKEA.)
LOIO A HE KOKUA MA KE KANAWAI.
He Laina Hooiaio Palapala.
E hana ia no na Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a me na palapala pili kanawai e ae ma ka olelo Hawaii. Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na waiwai paa.
KEENA HANA: alanui Kalepa. tf.
--------------------
HE MOOLELO KAAO NO
Ka-Mahina
Malamalama
--------------------
Ke Keiki Alii o ka welau anu o ke aupuni o Hinedu, ka Hiapaiole o na waoakua
kanaka ole o Puricalia, a o ka naita hoi nana i ulupa na lua huna o na powa.
--------------------
(Kakauia no ke KUOKOA.)
I KA pau pono ana o ka lakou mau hoomaeme no ke kii o ka naita, o ka wa no ia i loheia aku ai ka leo like ole o na o-le e kani pohapoha mai ana ma ke kahua lealea o ka la i hoomakaukau ia, ikeia aku la na kaoo lio a me ka poe hele wawae e hele pololei ana no ua wahi la a noho iho la malalo o ka malumalu o na hale lole he elima haneri ka nui e ku poai ana i ke kahua. Akoakoa ae la na naita kaulana a pau maloko o na hale lole me ka makaukau poho, a e kali ana no ka hiki pono ae i ka manawa e malama ia ai na lealea a me ka hoea pu aku o ka naita nona na hauoli kulaia o ka la.
I ka hiki pono ana i ka manawa, ua oili mai la ka naita opio maluna o kona lio hulupala nani, i ukaliia e kona makuakane a me na naita he 12, a kamoe aku la ka huakai alii ma ke alanui no ke kahua mokomoko iwaena o na leo ikuwa o na ʻlii me na makaainana, i hookau pu ia iho me ke anoano kapu o ke keiki alii e Inia maluna o lakou. I ka hiki ana aku o ka huakai alii ma ke kahua i hoopihaia ae e na kanaka a me kona mau ukali i kapaia na Naita Kuahinahina o Kakela Omaomao, ua halawai mai la lakou me na leo ohaoha hauoli o ke anaina. I na ukali e kau ana maluna o ko lakou mau lio me ka hiehie, a i kokua ia hoi e ka nani o ko lakou mau kapa kila like ole, ua ku mai la ka Moi a pane mai la.
E lohe oukou e na alii, na naita, na moho kaulana hoi o na aupuni mamao, o keia ka la a me ka manawa e hoomanao ai na umauma kila o kela me keia moho pakahi, he la e kau ai na mahiole o ka hanohano maluna o lakou pakahi. A ke loaa na papahi lei o ka lanakila ma ko lakou aoao, o ka pau ana ia o na hana a o ke kuu ana hoi o ka luhi. O ka ikaika me ka lanakila ka pahuhopu ia o ka nohoalii, a pela auanei e kau ai na kea me na hoku hoohanohano nani maluna o ko lakou mau umauma pakahi. E loaa pu no hoi he huina nui o na dala gula mawaho ae o na hoailona hoohanohano, a i hookaawale ia hoi no ia la, a ma kela me keia wa e malama ia ai kekahi lealea, ua makemake ia i 12 naita no ka manawa.
I ka hamau ana iho o na leo walaau, i kau iho la ke ano eehia maluna o na mea a pau, ua ku ae la ka naita opio a pane aku la he mau olelo hoolana i kona mau ukali he 12 e ku ana ma kona aoao, a mahope iho o kana mau mapuna leo hoohoihoi, ua wehe like ae la lakou i na mahiole a kunou aku la i ko lakou haku opio, hoohuli ae la i na lio a holo aku la me ka puahi nui, a emooole nalo aku la ma kahi i hookaawaleia no lakou me ka hikiwawe.
Aole i hala he mau minute mahope iho o ko lakou nalo ana, ua kani ae la ka leo o ka o-le a ka haku puuku e kahea ana i na puali naita e ae, a ia ma nawa no i oili mai ai kekahi puali naita nui i hoaahuia me na kapa kila, a kikaha hele mai la mamua o kahi a ka naita opio e noho ana, me na ʻlii, na kaikamahine alii, a me na maka hanohano i akoakoa ae malaila e ike i na moho na lakou e kaili ka lanakila o ka la, a hala loa aku la no ke kiko waena o ke kahua paio a ku iho la me ka makaukau no ka hui pu ana me na hoa paio.
I keia puali naita e ku ana ma kahi i hookaawaleia no lakou, poha hou mai la ka loo o ka o-le a kuu aku la i ka na nane, a ia wa no hoi ikeia aku ai kekahi poe naita he 12 maluna o na lio me na aahu hahai holoholona like ole. Ma keia wahi, e pono ka mea kakau e hoaiai aku i ke ano a me ke kulana o na ali naita e ku nei ma ke kahua paio. O ka mahele mua i puka mai me na aahu kila, oia no na iwikani e noho alii ana ma ka akau o Asia, a e alakai ia ana e ka naita Bapulo; a e ka mahele hope hoi o na naita i oili mai ai me na kapa hahai holoholona, oia no na eueu kuahinahina o ke Kakela Omaomao, a e alakai ia ana e ka naita o ka hulukila.
Ua ku like ae la na aoao a elua ma ke kahua e huli ana he alo a he alo, e haka pono ana kekahi i kekahi, e anapa ana na pahi ma ko lakou mau lima me ka makaukau no ke kauoha, a ma ke kilohi ana i ko lakou mau kulana a pau e ku ana, me he la ua haule ka helu ekahi ia lakou ke kapa ia, aka, he oi kelakela ae no na kulana.
Emoole haawiia aku la ke kauoha e hui na aoao a elua, a ia wa no i pohapoha ae ai na hauna pahi maluna o na pale akamai a kekahi aoao, a e niniu ana hoi na pahi pale opu i na pahuna pahi a kahi aoao a kani oeoe ae la na medala kila e loheia ai no ka hapalua mile ka mamao. He mau minute loihi keia paio ana o na aoao a elua, aole he mau kahoaka e hoike mai ana i ka lehulehu e kaa ana ka lanakila ma ka aoao o na naita kuahinahina o ke kakela Omaomao, a o na naita kiai hoi o ka Moi a me ka kakou koa, oiai ua ike ia aku la ke ano paa palemolemo mai o na pale i na hauna pahi koikoi a na hiena o ka akau o Asia, oiai lakou e haawi pau ana i ka wikani o ko lakou mau aa-huki, a me ka uaua o na olona.
Iloko nae o na nanaina uhalu e ikeia la maluna o na naita he 12 o ka naita opio, aole loa lakou i kuemi hope a hiki i ka wa a ka wa a ka haku puuku i haawi ae ai i ka hoailona e hoomaha na aoao a elua. Ia wa no hoi i emi like ae ai na puali naita a elua a nalo ae la iloko o ko lakou mau hale lole. A he mau sedkona wale no keia hoomaha ana a kani hou mai la no ka ole. Oili hgou mai la ua mau naita nei me ka holo ikaika loa ana o na lio, a emoole hookui ae la lakou i kahi hookahi me ka ikaika loa, a olapa ae la na huna ahi o na mea kila.
Oiai ka lio o ka naita Bapulo e hoi pono iho ana ilalo i loaa he kulana paa a maikai iaia mamua o ka loaa ana i na mea e ae he kulana maikai, ia wa no i kakele pololei aku ai ka naita o ka hulu kila i kana pahuna pahi i ua naita Bapulo la oiai kona lio e haule pu iho ana i ka honua no ke kulana hou, a mamua o ka loaa ana i ka naita Bapulo ke kulana ana i iini ai, ua komo puanuanu aku la ka huini o ka pahi a ka naita o ka hulu kila ma kona poaeae hema a haule aku la i ka honua. Ike pu ia aku la no hoi ke ahu mokaki ana mai o na naita o ua Bapulo nei i ka honua, a o na eueu hoi o ke kakela, ua ku laina ae la lakou a pau he 12, a hoi aku la no ko lakou wahi me ka hanohano o ka lealea mua o ka la, a o ka aoao hoi i haule pio, ua hoihoiia aku la ka poe i eha no na hale lole, a o ka poe i make, laweia aku la e kanu.
Kani ae la ka hoailona a ka haku puuku no ka lua o na lealea, a ia wa i oili mai ai he mahele o 12 naita hou, a ua puka pu mai la kekahi mahele naita i kahkoia me na kapa alii o ko lakou aupuni, a hookahakaha ae la na aoao a elua me ka hiehie nui, a ua hele wale a hihimanu. O ka mahele mua i oili ae ai, oia na naita o na kakai-mauna o Peresia, na pali kui he 25, a o ka poe hoi i weli ia maluna o ke kai Eleele kahi a lakou e noho hoomalu ana, a i alakaiia e ka naita Puuwaikia. O ka mahele i puka hope mai me na aahu alii, oia na naita o ka mahele elua o ke kakela, a i alakaiia no hoi e ka naita o ka hulu kila. Nee like ae la na mahele a elua me ka hiehie nui, a emoole haawiia ae la na hoailona e like me ka maa mau a ia wa i hui koke ae ai na aoao a elua a halakau ae la na pahi. He mahele naita ko Peresia i kaulana no ka ikaika, ke akamai oniu pahi a me ka wiwo ole, a aole no lakou i ae e haawi pio a kuemi hope ma na ano a pau, oiai ko lakou kulana paa i hookahua ai ua naha, a e kau liilii ana lakou mao a maanei o ke kahua paio me ka poino nui.
Ua hoomauia keia hakaka a aneane e piha ka hora, a ia manawa i pau ai ua mau hiena la o ke kai Eleele i ka muu mokaki ilalo, a o na eueu hoi o ke kakela, ua laina koke ae la lakou he 12 a haalelel iho la i ke kahua no na hale lole. Laweia aku la na naita Peresia i mahunehune no na hale lole, a kaawale ae la ke kahua paio no ke kolu o na hana lealea.
No ka lua o ke kaili ia ana o ka lanakila e na eueu o ke kakela, ua nauki wale mai la no na naita e ae i ku ole e paio me na naita a ka naita hulu kila e alakai ana. No ka mea, i ka puka hou ana mai o ua poe naita Lono i ke kolu o na lealea, ua kaa hou ka lanakila ma ko lakou aoao, a pela wale aku a piha na lanakila he 35 maluna o na puali naita like ole he 35 maluna o na puali naita like ole he 35 o na aupuni e ae.
I keia wa i kauohaia aku ai ka naita o ka puuwai liona e nee ae ma ke kahua paio me kona puali naita, a o keia ka lua o na ahikanana o ke kakela mahope aku o ka naita o ka hulu kila, a o keia ka mahele naita e hookuku ana me na mahele naita a moho o na aupuni aku i koe, a e kapae ae hoi i na hiena mua nana i papahi mua ka hanohano o ke kahua lealea. I ka wa i kahea ia ai na naita no ka malama ana i ke 36 o na lealea, ua oili mai la ka naita o ka puuwai liona me kona mau naita iwaho o ke kahua lealea a ka la a ua aahu like ia lakou me na kapa kila hulali e anapa ana ka ia.
He wa keia i hoopaiakuli ia ae ai na ululaau e hoopuni mai ana i ke kahua a wawalo loa ae la i ka lewa lani i na leo furo o na kanaka a i pakui pu mai me ka leo o na mea kani, no ka piha haohao i ka nani o na aahu o keia poe, a me ke kilakila no o ko lakou mau oiwi. I keia wa e uwa nei ka pihe, oiai pu mai la na naita o na mauna anoano o Kenekuke, a kikaha pu iho la me na iwikani o kakela Omaomao.
Aia ma na lima o na mahle enaita e kikaha nei e paa ana me na koi kaua, a e olinolino ana hoi ko lakou mau papalina hulali i ka maka o ka la, a mai ka wena lalapa ikaika o ka lakou mau koi kaua i hooleha ae i na onohi ike o na manu e maalo ae ana maluna o lakou, a i hookunihi kapakahi ae hoi i ka ike o na maka o ka lehulehu o nana ana ia lakou ma ke kahua paio.
Kani kapalulu aku la ka leo o ka ole a ka haku puuku, e haawi ana i ke kauoha e hui na puali a elua. Emoole, ua kaukawewe koke ae la ka lakou mau koi kaua, a o ka anapa a me na okoko ahi e helelei ana ka mea ikeia aku e ke anaina. He wa loihi a hahana loa keia o ka paio ana, a no ia loihi loa, ua kaheaia aku la na mahele nana e hoomaha, a i ka mawehe ana ae o na puali ua ikeia aku la aole hookahi naita o na aoao a elua i eha. Aole no oia iho puka hou mai la lakou no ka lua o ka manawa, a koele like ae la na maka hoi maluna o na pale ia lakou i hui hou ai.
-----------------------------
KA MOOLELO KAAO O
Kahanuopaineki.
Ke keiki alii o ke aupuni o Italia
Ka Olalo o na Waoakua o Arabia.
Ka Naita naua i kuekaa na lua huna o na Powa.
-------------
I KA mao ana ae o keia mau ao hoopoluluhi o ke kaumaha e pahola ana maluna o lakou nei, ua hoi pono ae la lakou nei a noho pono iluna o na noho, a ua auhee aku la hoi na manao kuhihewa o na kaikuaana o ka olali no ko lakou pokii aloha, a ua hoomaka aku la lakou e kamakamailio no ka moolelo e pili ana no laua me kona makuakane Moi, oia hoi ka Moi Puluka, i hala i ka make. Mahope iho o keia, ua hoolauna aku la ke alii opio i kona mau makua hookama me kana aikane, a me kona mau ukali, i kona makuahine, mau kaikuaana, a me kona kaikuahine aloha. Oiai lakou e kamailio ana no ko lakou moolelo, ua loli ae la ka lakou kamailio ana no ka powa Sila Huka, a ia wa i huʻe pau mai ai lakou i ke kulana a me ke ano o ua alii powa la, a ia wa i puana ae ai ka olali opio: "No ka la apopo, e noho hou auanei ka mamo a Lameka ka Nui ma ke kalaunu o Italia nei, a ia wa auanei e ike ai na mea a pau, eia no ka pulapula alii a ka Moi Puluka ke ola nei, a oia auanei ka mea nana e naʻi na aupuni a pau o ka honua a lilo i hookahi. I ka pau ana o ka lakou mau kukakuka ana, puka aku la ka olali opio a me kona makuakane iwaho, a hele loa aku la no ka makaikai i ka hale alii, a no ka hora okahi keia hele ana o laua mawaho o ka pa me ka nana ana i na wahi kupono no ka hoopuni ana i ka hale alii me ko laua mau puali naita, a oiai laua e hele ana me ka hoolala ana i na mea e hoopokole ia ai ka lakou hana.
Mahope iho o ka pau ana o ka laua makaikai ana, a ua maopopo koke hoi ia laua na wahi a pau e hoomoana ai kona mau naita, ua huli hoi aku la laua no ka home kahi e noho ana kona mama aloha, a me ka ohana no hoi a pau. Oiai laua i hiki aku ai i ka hale, ua hoouna koke aku la ke alii opio i kona makuakane a me ka Moi ke Poo hao e kii me ka awiwi i ko lakou mau puali naita e noho ana ma ka ululaau, a e hiki mai hoi lakou i ke kulanakauhale mamua o ke kani ana o ka hora 4 o ka wanaao, oiai hoi lakou e kamailio nei i ka hora 11 o ka po. Liuliu ae la ua mau makua nei o ka olali opio no ka laua huakai no ka ululaau a hoomaka aku la e kuu pau i ka holo nui o ko luna mau lio: a he hapalua hora keia pii ana, ua kokoke loa laua i ko lakou mau naita. Haawi koke ae la ka makuakane o ke alii opio i kekahi hoailona ma ke puhi ana aku i kana o-le no ekolu manawa, a o ka wa no ia i ala like mai ai na mea a pau a hoomakaukau iho la i ko lakou mau mea a pau. I ka hiki ana aku o ua mau olomana nei i ko lakou wahi hoomoana, aia hoi na puali naita a pau e ku ana me ka makaukau no ka hooko ana i na kauoha e puka aku ana mai ko lakou mau Moi aku. Haawi hou ia aku la ke kauoha, e iho aku na puali a pau e kau ae na mea a pau maluna o ko lakou mau lio a e iho aku no ke kulanakauhale alii o Italia; a o ko lakou iho aku la no ia me ka awiwi.
Oiai lakou nei i hiki aku ai i ke kulanakauhale me ka ike ole ia mai, ua hoomaka ae la lakou e hoopuni i ka pa alii me ka hikiwawe, a oiai he mau minute pokole wale no koe a hiki ae i ka manawa a ka olali opio i olelo ai, ua puni ae la me ka makaukau i na wa a pau. I ka pau ana o keia mau hana, hoohuli ae la ka olomana i kona lio a holo aku la no kuhi a kana keiki e noho ana. I kona hiki ana aku, ua hai aku la oia i na mea a pau, a kauoha ae la ka olali opio i kona mau ukali, e noho e kiai i kona makuahine a e makaala hoi no na poino e hiki mai ana. Puka aku la laua iwaho, a pane aku la o Kahanuopaineki i kona makuakane: E kuu papa aloha, e haawi i ke kauoha i ko kaua mau naita, e ku me ka makaala, oiai au iloko o ka pa alii e luku ana i na enemi; a i koʻu wa e komo ai iloko o ka pa alii, e puhi kokeia na o le ma ke ano e hoike ana he kaua huliamahi, a o ka wa auanei ia e hoomaka ai ke kaua. Holo aku la laua a kokoke i ka pa alii, ua hoomaka ae la oia e kuu pau aku i ka holo o kona lio kupua, a emoole, ua hoolai iho la ia maluna o ka hale alii, a hoomaka iho la e hoemi iho i kona lio; ia wa ua hoomaka mai la na leo o na o-le kaua e kani wawalo ma na kihi a pau o ka pa alii. A oiai ka olali opio e ku ana ma ke kihi akau o ka pa alii, ike aku la oia i ka puhee ana mai o na kanaka iwaho mailoko mai o ka hale alii, a ike pu aku la no hoi keia i ka oili ana mai o na puali naita a pau o ka powa Sila Huka, a ia wa i hookokoke loa aku ai keia la lakou. Puka mai la ke alii powa Sila Huka a pane mai la: E aʻu mau ilio aikanaka, ka poe hoi nana i hookau ʻku i ka weli a puni o Sepania, a pela hoi keia aupuni a kakou e noho mana nei, e hele aku oukou a e kipaku aku i keia poe pupule, a e luku aku hoi ia lakou me ke koe ole o kekahi mea. Hulo ae kona mau naita, a hoomaka aku la e puka. Poha aku la ka leo o ka olali i ka pane ana aku: E na ilio kawa-u a ka powa Sila Huka, e ku me ka nee hou ole aku i hookahi kapuai imua; i keia la, e pau ai ko oukou nohoʻna pakaha wale maluna o ka lepo o kuu aina nei, a ano hoi ua hiki mai ka manawa a me ka hora e puhi ola ia ai ko oukou mau ola e ka mamo a ka Moi Puluka, a oia hoi ka mea e kamailio aku nei me ka hopo ole; a o ke alii o oukou, ka mea hoi i hoopiha i kona puuwai me na hana eleele, a noho iho la ma ke kalaunu o kuu aupuni nei, e ike auanei oukou, o kona ola ka uku panai no kana mau hana ino, a eia ka wa no oukou e imi ai i pakele, a he hookahi wale iho no mea e pakele ai oukou a i kaawale ai hoi mai ka inu ana o kaʻu pahikaua i ko oukou koko, e waiho i ka oukou mau mea kaua i ka honua, a e hahai mai mahope oʻu; a o ka mea e hoolohe ole i keia a huli kue mai paha me ka manao e lawe ae i koʻu ola e ku hookahi aku nei imua o oukou, aole auanei au e hopo no ka hooko ana aku i ka inaina wela o kuu puuwai maluna o oukou,--aole e pau ka inu ana o kaʻu pahikaua a hiki i ka paa pio ana o ka pwa Sila Huka i koʻu poho lima, a pela auanei e hooko ia ai ka makemake o kuu makuakne Puluka, ka mea nona ponoi ke aupuni, a eia ka makemake o kuu makuakane Puluka, ka mea nona ponoi ke aupuni, a eia hoi au i hele mai nei e hooko i kona makemake. I ke kuu ana iho o keia mau olelo a ka opio, me ka leo nui ka haku puuku o ka powa Sila Huka i kauoha ae ai i kona mau tausani naita e hopu pio i ka olali opio a ia wa i ike aku ai ua eu nei i ka nee papa mai o ua mau naita, a pane mai la ko lakou alakai. E kahi keiki pupuka, ano ka wa nou e malama ai no kou ola,--a lele mai la lakou e hooko i ke kauoha i haawi ia aku ai. Ia wa pokole loa, a me he imo ana la na ka maka, aia ua olali nei e ku mai ana he mau anana ke kaawale mai kona kulana mua mai, a oiai na enemi e hoopuni ae an i ka opio, hoohuli ae la ia i kona lio ma ke kihi akau, unuhi ae la i kana pahikaua, a pane aku la: E ka poe iho lohe ole i kaʻu mau hualelo o ke ola i hai aku nei ia oukou, ke ike nei au ua kapae ae oukou ia mau olelo o ke ola, a eia oukou ke huli kue mai nei iaʻu: E na lani, e kokua mai. Hoomaka aku la ia e holo poai puni mai ka akau a i ka hema, a e luku ana hoi i kona mau enemi me ka mainoino nui. I keia wa ana e luku nei i na enemi, aole he mea hookahi o keia mau tausani naita e pakele aku i kana mau hauna pahi, a he hapalua hora keia hooili ia ana o ke kaua mawaena o ianei hookahi a me na enemi he mau tausani, ua pau loa na enemi i ka make, a ku iho la ua opio nei iwaena o ke kahua hakaka me ka hanohano nui. Ma keia luku ana o Kahanuopaineki i na enemi, ua auhee aku la kekahi mau tausani naita me ko lakou mau alakai. Oiai na kukuna o ka la e o mai ana kona malamalama maluna o ka honua, kaulana pono aku la na onohi maka o ka olali opio maluna o na enemi e auhee ana. Huli ae la ia a puhi ae la i kana o-le no ekolu manawa, a ia wa i ike aku ai oia i ko na makuakane me kona mau puali naita e komo mai ana ma na puka a pau o ka pa alii, a i ka pau loa ana mai me ke koe ole o kekahi mawaho o ka pa, ua haawi ae la ke alii opio i ke kauoha i kona mau tausani naita, e luku aku i ka poe e kue mai ana ia lakou, a e hookuu hoi i k apoe e haawi mai ana i ko lakou mihi imua o oukou. Ano, e na hoa heluhelu o keia nanea, ma keia ano i hoikeia ae la, e ike ia ai ka holo mahuka ana o ka powa Sila Huka me ka ike ole ia. (Aole i pau.)
----------------------
HE MOOLELO KAAO NO
KEAOMELEMELE,
--------
-----KA PUA NANI IUIU O-----
Kealohilani, Kahiapaiole Nuumealani a me Kuaihelani; ka mea nana i uneune ia
Konahuanui a kaawale o Waolani ka aina o ka poe eepa a pau i noho ai.
-----------
Hoopukaia e ka Haku Moolelo kaulana Mose Manu no ke Kuokoa.
A NO keia lahui kanaka ka mea i olelo ia ai e ka lahui Hawaii nei. "Ke Peke paha oe a ka Nuukea, oniu laau o Keamolewa." He poe oluolu loa keia ma ko lakou ano a me ka lakou mau hana a pau. I ka wa e akoakoa ana keia poe a pau ma kahakai, aia hoi, ua hoouna mai la o Kanehunamoku i ka lahui kekea he poe nui keia ma ko lakou kino, ua like no ia me ko kakou nei ano kinoaka, ma ko lakou ili, ua like noia me ko ka haole ili ke keokeo, a he aliali me he pua ko la ko lakou lauoho, a he alohilohi ko lakou mau maka, a he na waliwali nae ka nana ana o ko lakou mau onohi maka ma ke ao, a he like pu no ka oluolu o keia lahui me ka poe Peke, o ka poe keia na lakou i hapai ka waa o Kahanaiakekua a hiki ana i mua o Kanehunamoku; a iaia i hiki aku ai i mua o ka mea nona ka aina, aia hoi, ua ninau koke mai la o Kanehunamoku iaia nei. "Nawai ke Kama o oe?" Pane aku la keia. "Na Ka ma laua o Hina." "Kahanai a Kane ma laua o Kanaloa a me Keanuenue, no ka aina o Kuihelani." Ma keia olelo aia nei, ua hoomaopopo iho la keia he moopuna io na lakou.
No keia mau olelo pololei a ka malihini, ua lilo ia i mea maikai i kona manao; nolaila, ua hookipa ia aku la keia me ka maikai a me ka oluolu. O keia ka manawa a Kanehunamoku i olelo aku ai i ka malihini e kali no kahi wa, a ua ae aku keia i kela olelo la manawa i kahea koke aku ai ke kamaaina i ua poe kanaka Kekea nei e hoomakaukau koke i na mea ai a pau; i loa no a pau ka ianei hea anaʻku, he manawa pokole loa ku ana na mea ai a pau, a ai iho la keia me Kanehunamoku ma mua ae nae o ke komo ana mai o na mea ai he nui wale, ua inu mua ae la laua nei i na Apuawa mamua. Aole no hoi i liuliu iho, o ka aaki mai la no ia o ka on a o ka awa a haule aku la keia hiamoe; a o ka mua loa keia o ko Kahanaiakekua inu ana i ka awa, a o ka on a paha ia o ka awa ke hele la akahi anahulu o na on a ana i ka awa. A o kahi manu Kolea hoi, ko ia nei hoahele o ka moana; aia oia ke lele hele ʻla maluna o na wahi a pau o ka aina o Ulu kaa me ka pilikia ole, aole no hoi e loaa ana iaia kekahi mau pilikia.
I keia wa a Kahanaiakekua e haalipo ana i ka on a a ka awa o Ulukaa no ke anahulu hookahi, aia hoi, ua ike aku la keia ma ka moeuhane i kekahi kiowai nani aliali maikai o ka wai a hookahi kalo e ulu ana i waena pono o ua kiowale nei, a elua mau laau e ku ana ma hai o ua kiowai nei, a o ko laua mau lala e pipio ana iluna o ka ili o ka wai, a o ko laua mau pua, he mau leo la no ke Kahuli leoleʻa la o ka uka ke kani mai me he leo ala no paha no na manu, a he mea kupanaha keia ma ko ia nei ike anaʻku ma ka moeuhane, a no ke ano hoohihi aku o ka manao no keia mau mea ana i ike ai me ka piha i ka iini nui; nolaila, ua pihoihoi koke oia a puiwa ae la keia me ka manao eia la i ke kino maoli keia ana e ike nei, aia nae i kana hoomaopopo anaʻe, eia ka he moeuhane, a no keia mea i ike mai ai o Kanehunamoku, ua ala ae la ko ia nei hiamoe ana mai ka on a loihi ana a ka awa a laua i inu ai. Ninau mai la ke kamaaina iaia nei. "Ua ala ae la ko hiamoe?" Ae aku la keia, a no i keia manawa i hai aku ai o Kahanaiakekua i kana moe mai ka mua a ka hope elike me ka mea i hoike mua ia ae nei, a pau kana olelo ana, hahai mai la o Kanehunamoku i ke ano o ke kiowai ana i ike ai ma ka moeuhane. O ua punawai la au i ike aku la ea, o ka wai ola ia a Kane oia wau kekaikaina ou kupunakane nana e hanai, a owau ka mea nana e malama nei." Ina he mea make kekahi a hoolei ia iloko o ua wai la; alaila, ua ola hou, a in a he kanaka kahiko kekahi ua hele a kolopupu a haumakaiole a luu oia iloko o ua kiowai la; alaila, e hoi hou no oia a kona wa opiopio, a oia ka waiwai oia wai a pela no hoi i ka poe ua loaa i ka mai. A no ke kalo hoi au i ike aku ai e ulu ana kona kuli ma loko o ua kiowai la, he Piialii kona inoa, aia iaia na pono a pau o na mea ai me ka hikiwawe loa me ka hakalia ole, a he nui na pono iaiia.
A o na laau au i ike aku la elua e ku ana mahai o ua kiowai la me ko lau amau pua ulaula a melemele kekahi o Kanikawai ka inoa o kekahi, a o Kani kawa ka inoa o kekahi pua. O na kino ia o ko kupunawaine o Kamooinanea, he mau pua apihi kena, he mau wahine kena elua, he hiki ia laua ke hoohihi i kekahi kino kanaka, a he mau pua mana laua, a mai loko aku o laua i mahele iaʻku ai na pua a pau o kela a me keia ana; nolaila, he nani ia na lakou no i hoike mai la ia oe ma ka moeuhane, nolaila, e hele aku au e hoike aku ia oe i kahi o ua kiowai la i keia wa, ua ae aku la o Kahanaiakekua i kela mau olelo me kona olelo aku, me he mea la o koʻu mea no paha ia i hoouna ia mai nei e holo mai i ou nei. A, in a paha he wahi moopuna au a pili ole iloko o oukou, aole no paha au e hiki mai imua ou, no ka mea, nui na pilikia o koʻu holo ana mai maluna o koʻu wahi waa ma ka moana.
I ka pau ana o keia mau olelo a ia nei, ua pau ae la ko ia nei poluea ana i ka awa, a hele koke aku la laua nei e ike i ua kiowai nei ana i ike ai ma ka moeuhane, aole no hoi i liuliu aku kahi a laua nei i hele aku ai, ua hiki aku laua nei ma ua kiowai nei, a i ko ia nei ike pono anaʻku, he mea e ke kiowai maikai launa ole. O keia ka wa a Kanehunamoku i kahea aku ai i ke kano Piialii, aia hoi ua puka koke mai la na mea ulu a pau loa o na ano a pau, a o ka manawa keia i haule iho ai na pua elua mai luna iho o ke laua mau lala iluna o ka ili o ka wai, a hoomaha ae la ua mau pua nei e ninaiu, a mele mai la me he leo la no ke kanaka maoli, a he mea kupanaha keia i ko Kahanaiakekua ike anaʻku i ka hana a keia mau pua a me ke kalo Piialii, a he manawa loihi kona nana ana no keia mea, a mahope iho o ko laua nei noho ana malaila, ua hoi mai la mua nei ma ka hale a liuliu iki, ua hoomaka koke aku la o Kanehunamoku e ao i na ike oihana kahuna i koe aku ia Kahanaiakekua, a pau ko laua ao ana ma ia mau oihana ike a akamai; nolaila, ua hoomaka koke laua nei e ana in a Koʻa lawaia ma keia mau Paeaina, a no ka wa pokole loa, ua emi koke ua aina nei iloko o ke kai me ka hakalia ole, ua hoea pono mai la laua nei ma ka aina mawaho pono aku o Hilo ma Hawaii, malaila ko laua nei wahi i hoomaka mua ai e ana i ka hohonu oia Koʻa me ka hai pono aku o Kanehunamoku ia Kahanaiakekua in a ana a pau, in a ao ana i ka oihana lawaia; alaila, ua maopopo kahi mai ai o lalo o ka papaku.