Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 27, 4 July 1885 — HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO Ka-Mahina Malamalama

Ke Keiki Alii o ka weiau anu o ke aupuei o Hinedu, ka Hiapaiole 0 na waoakua kanaka ole o Punealia, a 0 ka naita hoi nana i ulupa na iua huoa 0 na powa. ( K&kauie 119 ke KUOk'OA.) MA keia mau olelo a ka makuakane i ka naita opio, ua loli ano e ae ia kona helehelena mai na nanaina hauoli a ke kaumaha i oi aku i ka mua. ano haloiloi mai la kona mau waimaka a pane mai la i kona makuakane penei: E kuu makua aioha, e apono mai i ka'u ulono, a e kala mai no boi ina i kulike o!e me kou manao. Eia au ka mea nui a kou puuwai i kaena mau ai, ka naita au i kukala leo nui ai ua hanauia oia a ua hoopihaia kona umauma e ka lalapa ahi o ka wiwo ole, ano e ae mai ia'u e hookuu ia ae mawaho 0 ke kapu au i kukala ai imua o na 'lii i ka po nei; ua lawa paha i hookahi no la o ke kapu, a ua hala aku ia me kona hanohano a'u 1 papahi ai i kona ihiihi. Ina he oiaio e kau mai ana na ao panopano a hakuma kuma o ka mainoino maluna 0 ko kaua mau ukali i keia la, alaila, he mea oiaio e naio ana kou inoa Moi a me kou no ho hoomalu ana maluna o ke aupuni, a iilo aku paha i ka mea e lanakiia ana. 0 kou paulele ana ia'u he naita ikaika a kuemi hope ole, pela au e noi aku la ia oe e makaia ia ae au mai ia mau haa wina hanohano au i huawi mai ai, a e iilo au kekahi o na naita e paio aku me na moho o na aupuni e ma kou inoa, a o ka poe hoi nana e kulai aku ana i ka ikaika o kpu mau ukali i keia la, owau d ?asMy nei ia'u he mau hauoli kulaia anaWmua ou a me ka lehulehu pu no na la he kanakolu e malama ai i na lealea.

I ka lohe ana o ka makuakane I ke noi a kana keiki, he mea kaumaha loa ia i kona manao ana e hoolilo koke ae i kana keiki i naUa niamua o ka piha ana o na la kapukapu alii ana i kukala ai imua o na 'lii, a he mea no hoi na ke anaina i lohe i kana kukala e hoowahawaha ai iaia ke ae oia i ke noi a kana keiki, nolaila, i mea e mahalo ia ai oia a pelukua ole ai kana mau olelo, pane aku la oia i kana keiki me keia mau ho puna olelo walohia: E kuu keiki aloha, ka mahina malamalama o kuu mau la kanikoo, he mea kanalua i kuu manao ke koho ana aku he lanakila ke papahi ia ana e ko kaua mau naita a me oe pu i keia \a, no ka mea, o na naita a pau e paio mai ana me ko kaua mau ukali i leeia la, he poe iwikani oiaio i kaulana a puni o Europa nei, a'u hoi i īke ole ai i ko lakou ikaika, aka, he halia ana o ka lanakila ke loaa ana ia lakou ma ke koho aku, a i hooia loa ia mai e ka hihio i loaa ia oe ika po nei. He mau naita kaulana a ikaika io keia i hiki ai i ko kaua aupuni nei, a na kekahi paha o ia mau eueu e luku ana i ko kaua mau ukali me ka wehweii, a nolaila, he mea walohia i kuu puuwai ka ike ana aku ia oe e waiho pu mai ana iwaena o na naita i mninoino a mauleule ma ke kahua oaio i keia la, a e naha auanei kuu puuwai ke lohe aku i kou leo hope loa mamua o kou make ana, Aole, aole pela e kuu keiki I Aole au e ae aku ana e like me kou manao e noi mai nei.

ike iho )a ka naita opio ua i>aakiki a luli ole ka man&o o kona makuakane, ua hooi loa ia ae !a kona aloha me ka ehaeha o ka puuwai no na naita ukali 0 kona makuakane mamuli o na haawina weiiweU e kau aku ana maluna o lakou, a hanini eloelo mai la kona mau wai maka, a ia wa oia \ ku ae ai ilun» a paa ae ia na lima ma kona puuwai, a ine ka ieo walohia a ka ehaeha, puana ae ia ia i keia mau huaolelo kaukau penei: Nani ka haule ana o ka naita, I paio ma kona manao ponoi; A make oia me ka pahi, I iawe a kaua no kona pona Ma keia wa i pane ae ai oia i kona makuakane : Ina he oiaio e hauie ana ka ikaika o na naiia o na kakeia i keia ia } alaiia ua haawi au ia'u iho e auamo ae i na hoahewa ana a pau a me ka ha!a o ko iakou mau koko, no ka mea, ma o'u U i mamoino ai ko iakou mau kmo a i hoomanawanui ai i na inea o ke kahua paia O, ka la weiiweli nui l Oiai Uua e nune ana no keia m*u mea, kaoi mai U ka beie o ka aina leakahiaka a aia na 'lii a pau ma ka iumi aina kahi i kali ai oo Uua nei He wa

pokole mahoj)€ iho, komo aku !a ka eu opio o Hincdu me ka Moi, a ia wa i ku mai ai ke anaina a haawi enai h i na hoomaikai ana e liße rae na rula niau o ke aio alii, a noho nui iho la e paina. I keia wa 1 loheia aku a: ka halulu o na kapuai lio ona naiia, ka nakeke ona qpea kaua e maki ana no ke kahua paio o na moho, a o keia no na olali o na kakela hui, Ika pau ana o ka paina a na 'lih ua pii ae la ka naita opio ma kekahi aleo kiekie o ke kakela a nana ae ia mao a mnanei o ka aina; Aia hoi ma ke kahua hakoko e ku puni ana na hale lole he nui wale, ana i hoohalike aku ai me na hoku o ka lani: aia hoi maluna iho o la mau hale e welo ana na hae o na waihooluu like ole, a iwaena hoi o keia mau hae e welo ana kekahi hae ano e loa i like ole me ka nui hae iho. Aia no hoi na hae o na aumoku ke welo la ma na kia a maluna o na waapa e a-lo mai ana i na moho o na aupuni e i ka aina, a he nani na hiona o ka la.

O keia hae a ke koa opio e nana nei i ke ano e, he hae keokeo ia i kakau ia me na huaolelo penei : <: Ke Dewele Bolu o ke kakela keokeo, ka mea i kapaia he pukonakona no na alanui pouli j uli he 52 malalo 0 ka honua, a he moo alelo ahi no na pali pohaku paa he 38 o Alamaila o ke aupuni Helene. I keia wa i hoohuli hou ae ai ke koa opio i na maka ona a nana aku la ma ka aoao hema o ke kahua paio, ike aku la oia i kekahi hae ulaula i kakauia me na huapalapala wai dala penei : "Ka Bn!u hihiu, ke alii powa o na mauna hui he 9, 0 ke aupuni o Aikupita. I keia wa no i nalu iho ai ke koa opio iloko ona, me he la na kekahi paha o kela mau hae e kulai i ka ikaika o na naita o ke kakela hui i keia la. A hala paha he hapalua hora o ka makaikai ana a me ka uoonoo ana 1 kana mea e hana aku aku ai na pukonakona onu kakela hui, a hoi aku la ilalo ma ke keena hookipa kahi a na 'lii e kali ana iaia, a i kona hiki ana aku ua meha iho la na mea a pau. Ku mai la ka pilikua a pane mai la imua o ka Moi opio a me ke anaina'lii, me keia mau huaolelo : E ka Moi opio a me ke anaina alii, ua makemake au owau kekahi e paio aku me na enemi ma kou aoao i keia la, a o na pomaikai a pau e loaa mai ana ma ka'u hana ana nou ia a me kou mau ukali, aole hoi e haule ka lanakila malalo 0 ka mahele naita okoa. Aku mai la ka Lobiliona a nonoi mai la e like me ka ka pilikua i noi aku ai imua o ka Moi opio, a ua ae mai la ka Moi opio i ke noi a na Moi powa kaulana e kokua ana ma kona aoao. Ia wa no i liuliu ae ai na Moi ame kona mau ukali, i ka liiki ana aku o na Moi ma ko lakou mau wahi 1 hookaawale ia, ua haawi mai la na makaainana 1 ko lakou hoomaii ana ma na leo huro ekolu; a meha iho la na ko uluaoa, i ka hala ana ae o ka hapaha hora, aia hoi ka leo o na mea e howene ana i ka lewa, ike kani ana aku o ka olea ka puuku; ua meha iho la na mea kani a pau. Ike kani elua ana oka pu aka haku puuku, kahoailona ia e kaheaana i na'hi powa 0 na aupuni e e hele ae i ke kahua kaua Ikeia aku la kekahi poe nail&he 12 ka nui me na kapakila keokeo c maki pololei ana i ke kahua paio, i ke kani poha ana mai o ka pu daimana, ia wa i oili mai ai kekahi mahele naita he 12 mc na kapakila omaomao.

(E na hoa'loha kuilima o keia nanea, 0 ka mahele mua kela 1 hoike ae la o ka bulu hihiu no ia, ao ka mahele hope hoi, kā weli no ia o kai waena honua. 1 ke poha hou ana mai o ka leo oka pu aka haku puuku, oka wa no ia i huli like ae ai ona aoao elua, a hele aku ta kekahi ma ka hema; a huli ae la hoi ka pilikua ma ka aoao akau. Ika ana ae o na anana mamao, huli like mai la iakou a pau, a kani hou mai la ka o le, ikeia aku la ka pilikua e umii ana i ka opi o kona lio, a no ka ikaika loa o keia holo ana o ka lio o ka pilikua, ua haalele mai la oia i kona maheie naita a haiawai aku la ua pilikua me ka mahele naila o kela aoso, hapai ae !a ka pihkua i kana panikaua hooweiiweli a kahiU ae la me ka ikaika nui. A ikeia aku !a he 77 o!a uhane e tra»ho mokaki ana i ka honua aole ko lakou ola» a koe aku !a ko lakou alii powa. I ka hoea aoa mai o na ukaii o ka piiikua hookahi wale no mea e ku aaa ma ke kahua paio. Ika ike ana mai oke anaina a me na naiti kaulaoa e «e, ua hoopahaohao ia ka mahele naita oka bulu hihiu ma o ko lakoa heielei ana iho vac he mau hua alaia ia i ioaa i kc kikiao makaai ikaika.)

Oiai na makaainana e hoolei pau ana i ko iakou leo me na mahalo kiekie nou oka pilikua'La. Ai ke kuu ana īho o ko lakou leo ahiu, ikeia aku la ka buki hihiu e hele ae ana maluna o kona ilo eleele a ku iho la ma ke alo o ka pilikua. A pane aku la me keia mau huaoleki: E ka naita pilikua e—,E hookaawaie^e 1 kou mau mahele naita ma kahi e 7 makemake au e hakoko kaua ma ka 'oi 0 na mea kaua a hiki i kou haule ana malalo o ko'u mau kapuai wav.iē, a ina hoi owau ke haule pio nau; aia.la* 0 ke ola ana ia 0 ka Moi au i hele mai j nei e molia i kou kino nui a me kou! maheie naita. Nolaila, eka pilikua, e makaukau oe me kau pahikaua nuiiewahewa, aole nae ia he mea e kaua ōiai 1 ko'u kulana alii a me ka ikaika o kp 5 u mau lima. Aole i pau pono ae kiina mau olelo ana, hu ana ka pahikaua a ke kae'ae'a pilikua, a pili wale ae la no ka bu!u hihiu. I ke kaawale ana aku «? ke-

kahi a me kekahi nona anana mamao, huli like mai la laua a elua, a haka pono ae la ko laua mau maka no ka hanohano a laua i papahi iho ai. oka lua ia o ka manawa o ke poha an#mai 0 ka pu daimana, ia wa no i kuō pau iho ai ua mau liona omokoko nej i ka 1 holo oko laua lio. Ike aku la ke anaina | i na punohu lepo elua e wili ana maho- ■ pe o ko laua lio, i ka hui ana ae 0,1au3, ua lilo ae la na punohu lepoeluai hookahi me ka pii mahuahua ana oīa punohu lepo a uhi iho !a 1 ke kahua' paio. I ke kau ana aku o ka Moi opio i kana ohe hooonui'ke; aia hoi, ua like na moho e kuu pau ana i ko laua ikaijh, me he mau kino pahaohao ala. I n? moho kaulana e hakakaana me ka īkalka nui, e halahu ana hoi na hauna pahi, ona pahuna īhe hoi, e halakika ana-mawaho o ko laua mau kapahila. •' I ka hala ana'e o na hora 3 jna keia oka lepo ke uhipaa'la i ke kahua paio; oiai ka ikaika ona kapuai o ko laua mau lio e kuehu hala ole ana i na apana lepo. Oiai ka pilikua e holo poaipuni ana iloko o ka panopano ula o ka lepo, ku iho la ua pilikua nei i kahi hookahi. Ia wa no 1 hoonini ae ka pilikua i kona lio ulaula, i ua pilikua nei e hoomau ana i ka hoonini, pa aku la kana pahi hookalakupua i kekahi mea. I ka mao ana ae o ka punohu lepo e uhi ana 1 ke kahua paio holookoa, ike aku la ka pilikua e poaipuni ana, a o ka bulu hihiu hoi e waiho ana i ka honua elua pauku o ka hapalua oke poo o kona lio eleele, ua lele a nalowale. Ike aku la ke anaina i kekahi mahele naita e puka mai ana mai loko mai o kekahi halelole omaomao, e kamoe ae ana ma ke kahua paio, iko lakou ike ana iho i ko lakou haku e waiho ana na pauku kino, he mea e ka walohia o ko lakou naau, a poha mai la ka leo o ka ole a ko lakou alakai, a iho like iho la kona mau naita a hapai ae la i na pauku oko lakou haku no ka halelole.

(E o'u mau hoa'loha a kini makamaka hoi e heluhelu ana i na kipona waionohi o keia nanea, o ka bulu hihiu i make aku la, o ke kaikaina ponoi loa no ia o ke Dewele Bulu, o ka mea nona ka ikaika i kaena iaia a puni ke aa) I ka ualo ana aku o ua mahele naita ala iloko o ko lakou halelole, poha mai la ka leo oka o-le a ka haku puuku, e kakea ana i ka pilikua e hoi i kona halelole. I ka hala ana ae o ka hapalua ht)ra, kani hou mai la ka o-le o ka puuku, e kahea ana i ka mahele naita okoa, he manawa olepuka hou mai la kekahi mahele naita ano hou, a penei ke ano : O keia mau naiia he 12 e aahu ana iakou i na kapahele bea keokeo, a oko lakou mau papale hoi, he papalekila a me na helehelena, a o ko lakou mau poo, he mau poo holoholona like ole, a oua mau poo aia, he haokila no ia. I ka ike ana o ka kakou hīwahiwa i na ouli kupanaha o keia mahele, kau e mai ia na halia a rae ka hoaka a kena ma* kuakane i hoike aku ai iaia. Kani hou mai la no ka pu a oili mai la ka wtli o ke kai-waena-honoa me kona mau naita pilikua he 12, a poha hou mai la kaleo o ka o-le a ka puuku; ika makaukau ana o na aeaoa elua no na anana mamao, i ke kani bou ana mai o ka pu a ka haku puuku, o ka wa no la o na ao to elua i kuupau iho ai ua poe eueu nei i ka holo o ko lakou mau lio a me ko lakou ikaika pu no hol

Ma keia hakaka ana a hak ka hapalua bci3, ikeia aku la ka oahele euuia o ke «Deirele b«lu e mokaki ana 1 ka honua a koe aku o Dewele bulu. I keia hakaka aoa aole i haawi o X>ewele bu!u he hookahi hauoa p*bi maluoa o kotm

roau hoa paio. Ika īke ana mai oke anaina a me ka Moi opio, ua haule ka maheie naita o Dewele bulu imua o ka pilikua, ua haawi ae Ia lakou i na leo huro ekolu ika manawa heokahi Oiai ka pilikua a me kona mahele naita e poaipuni ana, a i ke ku ana iho oua pilikua nei, poha aku la ka leo halulu o!u o ua Dewele bulu me keia mau huaolelo: Eka pilikua, e kali oe ho na minute he 10, alaila, hikt hou maiko'u mou kokua hou; a o ko'u mau naita heno ia, a iiaila oe e ike ai i ko'u iiop.?na a me kou mahele naita, a na Ckou auanei e ulupa i ke kulana ikaika 0 na kakelahui i keia la, e wiki, ano no oe, e haawi pio mai malalo o ka inoa o ka mea e ku aku nei imua ou, mei lohi oe o hiki mai auanei na iliohae hihiu o ke kakela keokeo, a lilo ©e a me kou mau naita i lepo no na lepo a i puule hu na ka make, a koe aku ko oukou mau kino uhane pahaohao no ka lua'hi pio ole. E wiki! E wiki! Mai kanalua 1 ka haawi pio ana mai lmua oke Dewele bulu; no ka mea, elima wale no minute i koe, alaila, hiki mai ka poe na lakou e omo 1 ko oukou koko maka-

mae. I ka lohe ana o ka pilikua i keia mau olelo honaukiuki, ua ho-oni ia ae la kona kino a pehu ae Ia kona mau aakoko, a pii ae la ka ena o ka huhu ma kona mau papalina, a kahili mai la ka pilikua i kana kahikaua me ka ikaika nui maluna o ke Dewele bulu; aka, he o'.e wale no ia i ka naita powa o ke kakela keokeo, haawi pau aku la ka pilikua i kona akamai hauna pahi, i nana wale ia aku no e ke Dewele bulu, oiai ka pilikua e kuupau ana i kona ikaika a pau maluna o ka enemi ana i ukiuki loa ai, i ka hoonele mau ia c kana mau hauna pahi me kona hoohoka ia. Ia wa no 1 kena koke ae ai ua pilikua nei i kona jsahele naila e lele aku e haehae i ko lakou enemi. Ika makaukau ana oka mahele naita o ka pilikua e lele mai ma luna o ke Dewele bulu, o ka wa no ia i hemo ae ai ka haokila kani o ke Dewele bulu a koele ae la no elua manawa. A oili mai la ka mahele naita o ua kae'ae'a ala me he kikiao makani la, aia hoi ke Dewele bulu e pale hala ole ana i na hauna pahi o kona mau enemi me ka hala ole; i ka hiki ana mai o ua mahele naita'la iloko o ka hapalua hora o ka hakaka ana, ikeia aku la ka pilikua a me kona mahele naita me he lalalaau popopo e waiho ana i ka honua aole ko lakou ola, a koe aku ka pilikua me na eha mahunehune maluna ona.