Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 35, 29 August 1885 — Ka Moolelo Kaao Nani! o TONERIKA! KA Anela o Mekiko. [ARTICLE]

Ka Moolelo Kaao Nani! o TONERIKA! KA Anela o Mekiko.

Ka mea i oleloia, ka Hokuwelowelo o na mauna Antde, a o ka mua loa hoi o k-> mea nana i haaheo ka leUlii me ke kalaunu o ke keiki alii Benaia. Hoopukaia e ka Haku MooUlo kaulana Mos( Manu 110 ke Kuokoa. MAHOPE iho o keia manawa i hoohikihiki aku ai o Tonelele ia iakou a pau loa ma kela aoao o ka inuliwai, a rne ko lakou mau lio a pau me ka loaa ole o kekahi mau poino ia iakoO. la lakou e luana like ana no kekahi mau rninute, ua ninau aku la ke keiki alii Beriala ia l'oneiele. u Eke keiki a'u i makemake nui loa ai, a nou hoi na hiona o ka nani a me ka hiehie nui; ano e ha'i mai oe'ia'u i kou wahi a me kon mau makua?" No keia mau olelo ninau ake keiki ahi, pane aku la o Tone)ele, he mau makua ko'u, me na elemakule elua, a me hookahi luahine aia me ia ka malama o kuu kaikuahine oia ko'u mua ma ka hanau ana, a he poe ilihune nae makou e noho hoomanawanui nei i na wa a pau, a ma ia kumu au i hele mau ai i na la a pau maloko o na ululaau, i mea e loaa mai ai ia makou na io o na holoholona, a ma ia ano no au i loaa'i ia oukou, a o ko makou hale e noho nei, aia maloko ona ana malalo o na pali nui a kiekie, a he loihi loa hoi ko'u wahi mai keia wahi aku a kakou e noho nei.

A pau ae la keia mau olelo a Tonelele. Ua pane hou aku la ke keiki alii, ae nia ma kau mea e olelo mai nei ia'u nou iho a me kou ohana, oia hoi ka manao iloko o'u i haupu mua ae nei no kou kaikuahme, me he mea la, ua oi aku paha kona inau helehelena nani a ui mamua ou ; nolaila, e hoike mai oe i ka mea oiaio ia'u. Ma keia mau huaolelo i pane hou aku ai o Tonelele, i mea e manao ole mai ai ke keiki alii Beriala he mau olelo kana e hapai aku ai i kona kaikuahine; nolaila, pane aku la oia, he mea oiaio ka'u e hai aku nei ia oe, o kuu hanau mua, aole oia i hele pu me na kaikamahine i hanau la ma keia honua nei. Aka he ano no kona e iike pu me kakou, a o ka nanaina nae 0 kona mau ano a pau, he ku ole ia 1 ka hoihoi o ka manao ke ike aku, aole no hoi e hiki ke hoomanao aku nona, aole no hoi e lilo aku iaia kekahi hapa 0 na manao ana nona. 1 ku pau ana o keia mau olelo a Tonelele, ua pau wale ka manao ana o ke keiki alii e ninau hou aku. Ma ia hope iho, ua makaukau ae la lakou nei e kau ae maluna o na lio a hele aku la iloko o na ululaau, ia lakou e hele nei, ua ike aku la lakou i kekahi kaoo lio nui me na kanaka e kau ana maluna iho me na lako kaua he nui wale. He poe Ihkini powa keia no uka loa mai o na kuahiwi, a no keia mea, ua hoomoana koke iho ia ka huakai a ke keiki alii me ka makaukau no lakou iho. Ia manawa ua kuka like ae la na mea a pau, aoke keiki "lonelele hoi, aoleona manaoano lele ae o kona haulii a pihoihol Aka, me ka leo mal : e oia i pane aku ai imua oke keiki alii e ae mai iaia e hele aku ma ke ano hoomakakiu, aole nae i hoiopono keia mau olelo a Tonelele, ua hoea pono mai la ua huakai rfui nei i oi aku ka nui inamua o lakou nei, a he ku 1 ka hihiu ko lakou mau ano a pau ke

nana aku. I ko lakou hiki ana mai, aole i Huliu iho, ua lele koke mai la na pua inai ka lakou mau kakaka mai me he pakaua la. O keia ka manawa mua loa i hoike ai na keiki o Mekiko me na Ilikini, ma ke kaua hahana ana o na aoao a elua. I keia manawa i ike pono aku ai ke keiki aiii ia I'onelele e lele ana oia me kona lio iwaena o na poe Ilikini me ka eteu nui, oia ka manawa i lohe ia aku ai na mapuna leo o Tonelele e pane mau ana penei: Tomm! Tuiran! f One Ritata (Unuhi ma ka olelo Hawaii, Malania! Malama !! Mai maka'u oukou.) I ka lohe pono ana aku o ke keiki aiii i keia roau olelo, aia hoi, ua pili koke aku ia oia me kona )io ma kahi o na poe Ilikini e haluku nei iwaena oko lakou make weliweli, ata ka lakou mau lako kaua ke hopuhopu wale ia la no e ke keiki 'lonelele, a e hoio ana hoi kona lio me he puahiohio la iwaena o lakou, e kau pale aoa oia i ka make e

j kaawale rnai mai na kanaka ixmoi aku |o ke keiki ahi, aoie no hoi i nalo aku i ka luahmaiama o ka la ma kela aoao o ?ka poepoe honua. ua ikeia aku la na 1 poe Ilikini e waiho mokaki ana na kino inake me he mau r»ihaa !a na ka i lawe mai, a koe kakaikahi wale ak« ia no iakou me na alina o ka eha mainoino maluna o iakou, a no manawa emoole loa. O keia ka manawa o ke keiki alii i haawi aku ai 1 kona manao paa e lswe niai ia Tonelele i punahele nana, a ke i\oolei aku nei kona mau neonoo ana me kona puuwai me ka paulehia nui, a e like me kona manao maikpi i haawi aku ai oia i kekahi hooilina alii o ka ohana alii oke aupuni o Mekiko. I ka wa i auhee nui aku ai na Ilikini me ko lakou haule pio ana malaio o na lima koa wiwo ole o Toneleie, ua piha loa ia ke keiki alii a me kona mau kanaka ponoi i ka hauoli nui, a mamuli oia ano i apo lokahi aku ai lakou a pau iaia. Nolaila, ua hooholo like ae la ko lakou manao e hoopau i ko lakou hele ana maloko o na ululaau, e like me ka makemake o ke keiki alii, a no ia manawa i kuka like ae ai lakou a pau e aho ka hoi ana iloko o ke kulanakauhale alii o Mekiko, a ua ae lakou a pau. Aia nae, ua puana koke aku la ke keiki alii i ko- j na leo imua o Tonelele, penei: ,s Eke j koa opio wiwo ole o na ululaau a me mauna, aole a'u mea eae e hana aku ai ia oe i keia wa, ka mea hiki ole ia'u | a me ko'u poe kanaka ke hookaawale !aku 1 ka pilikia īmua o makou i keia la. Aka, no ka'u huakai huli holoholona hihiu maloko o na ululaau nei, ua halawai mai nae au a me ko'u poe kanaka me na haawina o ko makou pomaikai nou ; nolaila, aole a'u mea e ae e olelo aku ai ia oe e ke koa o ko makou ola. Ano, eae mai oe i kou oluoiu e hele pu me makou ma ke ala e hiki aku ai i ko makou kulanakauhale alii, aia a hiki oe ma ka hale alii o ko'u makuakane alii a me ko'u ohana alii a pau, a e loaa no ia oe na pomaikai a pau me ke kumukuai ole, a ma kou makemake wale no au e hooko aku ai i na U a pau a hiki i kou wa e manao ai e huii hoi aku no kou home kuahiwi."

I ka pau ana o keia mau olelo maikai a ke keiki alii Beriala, ua pane koke aku la 0 Tonelele 1 kana mau olelo. u He oiaio kau mea e olelo mai nei ia'u eke 'lii. Aka, ina 1a paha e lohe mua ko'u mau makua i keia mea, ina la paha ua lilo īa 1 mea oluolu i ko lakou manao ; nolaila, ke ae aku nei au i kou manao e ke'lii e like me kou makemake." Mahopeiho o ka pau ana o na olelo a Tonelele me ka piha i ka hauoli nui o ke keiki alii a me kona poe kanaka ponoi. Ua makaukau ae lakou nei e kau ae maluna o na ho a huli like aku la lakou no ke ala e hoea pololei aku ai ma ke kulanakauhale a me ka hale alii ma Mekiko. a ia lakou i kokoke aku ai e hiki ma ke kulanakauhale ; oiai he mau n ile wale no koe a hiki aku lakou nei i ke kulanakauhale, ua puka pono aku la nae lakou nei mawaho o na ululaau, a ke waiho mai la imua o ko lakou mau nanama he kula palahalaha niaikai, a ke ike aku la hoi lakou nei i ke kulana kauhale o Mekiko a me ku kilakila mai hoi o na hiona nani o ka hale alii o ka Moi Tonovela ka makuakane hoi o ke keiki alii Beriala.

A no keia manawa i hoonoho pono iho ai ka hele ana o na lio 1 mahele po noia ma ka laioa ma ka pa-umi, a i ano iike hoi me ka hele ana.o na puali kaua lio maluna oke kahua kaua. A nia kela hoonoho pono ana aua keiki aiii la i kona poe kanaka me na lio, ua hoihoi ia Tonetele mawaena pono o ka hualai a me ke keiki aiii, a holopono keia mau hoonohonoho ana, ua hoomaka aku la lakou nei e hele like me na helehelena 0 ka haloiloi, a hiki lakou nei ma ke kulanakauhaie ponot, ua huli Uke ae la ka huakafma ke alanui e hiki ponoaku ai i ka puka pa o ka halealii, a ia lakou 1 hiki pono aku ai mawaho o ka pa hoike mai la i m hiona o ke ano alii io maolu A uo keia manawa i lele iho ke keiki alii mai luna iho o kona Uo a wehe ae la oia i kona papale imua o Tonelele, a kono aku la iaia e lele iho mai luna iho kena lia laia i lele iho ai mai luna iho o kona Uo, ua hoomaopo po mai la ka Moi i ke ano o keia keiki malihini imua o kona mau maka, a he mea hoi na kana keiki hiapo e hoohaahaa aku nei me kona kulana alii nui a ua wehe ia mai la ka puka pa a hamama ena koa kiai puka. 1 keia wa i

haawi ia ae ai he mau ieo no ka hauoii

(me ka panai pu ia mai ena poe kiai a I pau o ka haie aiii. a e ike pu ia aku ana j no hoi ka makuakane o ke keiki alii Beriaia e ku mai ana ma ka pukakomo 0 ka haie me na keiki elua a me na kaimahin<. eha. Ke hui puia me ke alii Beriala; alaiia, ua hiki aku ko lakou huina ika. ehilku o na keHe?. O keia poe . .■■ V- ; . •:. ..«7paa ekn pono mai nei, aia lakou ke hooilina hoi o kona kalaaiiu. a he mea kahaha ia i kona manao, oia e nalu ana no keia mea. Ua haawi aku Ia ke keiki alii Beriaia he mau huaolele i kona poe kanaka ponoi, ine ke kali iki ana iho a halawai aku oia m* kona makuakane alii a me kona ohana a pau, a me ke kauoha pu ana aku e wehe ae i ko iaua mau lio. A pau Iceia jmau huaolelo, ua kuikui lima aku la o Beriata ia Tonelele nia ka hele anā aku a komo iloko o ka rumi a kona makuakane e noho mai ana me ko ia n%i mau pokii. Ia laua nei e ku ana imua o ka Moi Tonovela, aia hoi, ua puana mua aku la ke keiki alii i keia mau huaolelo, penei: " E kuu papa alii, an'o, ke hoikeike aku nei au imua ou i keia keiki opio e ku aku nei me kont oiwi nani, he mea i halawai mai me makou maloko o na ululaau me kona manao oluelu j a aloha ia'u a me ko'u po» kanaka, a |me ko makou hele pu ana aku ma ke kauwa'ni okoa e aku, ua koke mai la makou me ka heluna nui ona Ilikini maluna o na lio ka lako i na mea kaua ; a no keia poe a%akou 1 ike aku ai e wehe ana i ka lakop mau mea eha a hoolei mai imua o makou me ka makaukau. Aia hoi, ua pqha koke ae la kekahi leo iwaena o mai 0$ a i ko'u huli ana ae a nana pono o ko'u poe kanaka ponoi, ua ikep|e aku la oia nei ka mea nani||uku aku 1 ua poe ilikini nei me keokeo, a he hopuhopu wale ia a£ula no ka lakou mau mea kaua a hiki waie i ko lakou haule pio ana maluna o ka honua me ka make nui, me he pakaua la e hooma-u ana i ka honua a no ka manawa pokole, ua uhiia iho la ke kahua a makou 1 paio ai me ke koko e halana ana me he wai la. A ma ka ia nei hana ana pela, aole hookahi ola i lilo aku 0 ko'u poe kanaka, a ina aole paha oia nei, me he mea la aole au e ike hou ana i kou mau helehelena e kuu papa alii } a ma la kumu au i lawe mai ai iaia imua ou, a heaha la auanei ka'u makana iaia no kona piha iokomaikai."

i ka lohe ana o ka Moi i na olelo a kana keiki mai ka mua a ka hope. He mea e ka pihoihoi nui o kona manao me ke aloha, a puana mai la oia he mau wahi huaolelo pokoie : " E kuu keiki, a hooilina hoi o ke aupuni nei, a me ka noho alii, e noonoo nui au no kau olelo hope loa, aole e liuliu a hoopuka aku au i ko'u nianao me ka holo pono a me ke keakea ole ia. " I ka hookuu malie ana mai o na olelo a ka Moi, akahi no a haawai ia ke aloha iwaena o i lakou, a puka aku la no hoi ka Moi e haawi i ke aloha iwaena o na kanaka a pau o ke ketki alii me na leo hoomaimai i pahola ia aku imua 0 lakou, a hookuu aku la lakou e hooluolu ia lakou iho maloko o ka pa alii. Aia no hoi iloko o keia manawa i ikeia aku ai ka lio keokeo o Tonelele e hio ana kona ku*ana i 0 ia nei, me he ano la o ka lio hou akahi a hoolakalaka ia, me he mea la e hoike mai ana oia i kona ano, aole oia i makeuiake e nalowale aku na hiohiona o kona haku imua ona. Aia nae a pane aku la kona haku i kona inoa e noho maiie, a i kona lohe ana, ua ku malie oia me ka hoolohe pona NA LA MVA O KO TOh"ELELE NOHO ANA VIA KE Al.O AUI O KA MOI O MEKIKO, A ME XA HAAWINA 0 KA POMAIKAI I HOOKAL" IA IHO MALUNA ONA. (E ka mea e heluhelu ana i keia moolelo, ke ike iho la oe i ka pokii kaikunane ponoi o ka mea nona keia nanea, aia oia imua ponoi o ke a!o o ka Moi a me kana mau keiki kahi i hoike at iaia iho, a ke puili pu ia mai la oia e ka oiiana ahi a pau me na hoomaikai ana me ke aloha, a o kona lawe ana ae i ka oihana koa a wiwo ole ana'i hoike aku ai i kona kino holoekoa me kona ikaI ika imua o na Ilikini powa, me ka maalalū o ke keiki alii Beria!a a me kona poe kanaka. Malaila wale no ke alanui | mua nana i hookau aku iaia ma na haa-; wina o ka pomaikai, a oia no ka meheu; e ukali aku ai t kona kaikuahine I Tonerifca* ka mea e noho uoai la i ka uka iuiu aooano o na mauna Anede. A | he mau helu waie no koe; aiaiia, hiki!

pooo aku kakou i ke kumu 0 ka mano wai'o keia moolelo. a e komopono m3i no auanei kona mau kal&i olelo ana iloko o ko kakou mau puuwai, me he mau piula wai la e hoopuni ana i ke kulanakauhale alii o Honoiulu. Pela 110 kakou ke hiki ma keia mau helu aku mamua aku nei, a nolaila e h«x>iuaka kakou e nana 1 na haawina e hiki mai ana maluna ō Tc>ne!ete?) I keia wa a Touelele i hiki mua aku ai imua o ka Moi, oiai na launa iki ana iho, ua komo koke aku la oia maloko 0 kekahi o kona rumi me ka noonoo pono ana i kana huaolelo i pane ai imua o kana keiki Berial3, a malokooia rumi oia i kuka pu iho ai me.kana wahine no na mea e hookau aku ai i kekahi makana nui i oi aku mamua o kekahi hapalua o ke aupuni o Mekiko ame ka waiwai, a nolaila hoopuka aku la oia 1 kona manao imua o kana wahine. U E ke aliiwahine o ka malamalama o ka la, ua lawe mai nei ka kaua keiki a hooilina hoi o ka noho Moi no ko kaua mau la hope e hiki mai ana, he keiki opio kino maikai ma kona nanaina, he mea nana i hookaawale aku i ka pilikia a me na poino maluna o ka kaua keiki a me kona poe kanaka ; a ma kona hoike pololei ana mai 1 ka moolelo o kana huakai i hele ai, a me kona pane hope loa ana mai ia'u i ka makana e haawi aku

ai īmua o ka opio ana i lawe mai nei; nolaila, e noonoo pu kaua e ke aliiwahine i keia manawa me ka hakalia ole, a hoopuka koke aku ia imua o ka kaua keiki. " I ka pau ana o ka ka Moi mau huaolelo, ua pane koke mai la ke aliiwahine e hoike ana i kona manao io maoli, penei: " E ke'lii ka Moi e—, e haawi mai i kou aloha no'u, a e hoolohe mai i ko'u n?anao. Ekolu wale no a'u mēa e ha'i aku ai ia oe, ka mua, e.ha a kaua mau kaikamahine, a o ke kaiksmahine ana e makemake ai o lakou, a e lilo ia i wahine nana. Ma lua, ka hapalua oka waiwai oke aupuni. Ke kolu e lilo oia i hooilina no ke kalaunu me ka kaua mau keiki ma na mea a pau. A e lilo oia i mea nui iwaena o ka kaua mau keiki a me na'lii a pau o ke aupuni o Mekiko nei, a me ka lahui holooakoa mai na palena a pau o ka aina, a ina oia e make ana ; alaila, e ili aku no kona mau waiwai a pau maluna o kona mau makua a me kona ohana, ina ke ola nei." Ika lohe pono ana o kana aliikane i na huaolelo a kana aliiwahine, ua piha koke oia i ka olioli nui, a hoouna koke aku la ia i kekahi o na kauwa lawelawe e hele aku e ha'i i ke keiki alii Beriala a me Tonelele, a me na keiki a pau ? laua e akoakoa like nīai lakou a pau imua o laua.