Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIV, Number 39, 26 September 1885 — KA HELE ANA O NA'LII A ME NA KANAKA E HULI IA TONELELE MAMULI O KA OLELO KUAHAUA A KA MOI. HOI ME KA NELE NA MEA A PAU. LOAA I KEKAHI KANAKA O TONELELE. IKE OIA IA TOKEKIKA E LELE ANA ME KONA LIO [ARTICLE]

KA HELE ANA O NA'LII A ME NA KANAKA E HULI IA TONELELE MAMULI O KA OLELO KUAHAUA A KA MOI. HOI ME KA NELE NA MEA A PAU. LOAA I KEKAHI KANAKA O TONELELE. IKE OIA IA TOKEKIKA E LELE ANA ME KONA LIO

I ka manawa a Toneteie i ahai ai ka pupuhi Laia maluna o ka lio eie-

|e!c o kona kaikuahme niailoko u«-r r> |ka pa ponoi o ka Moi me ka ike pono ; aui o na maka o ke keiki a!ii Bcria;a a I me kona mau hanau muli, me ko lakou | manao o!e ae he hana ka keia lio t hiki ; mii, aole no hoi he mau ouli o na ma- ; nao haupu ae iloko ona, o na minute j keia e kaawale aku ia ka mea a Benala i alona nui ai, a i lokahi ai hoi ko lakou mau manao a pau maluna o 'Ponelele. Aka, ma keia kaawale ana mai o ka mea a kakou e olelo nei, aia hoi ua u'iuku ae la na manao pono ole me ke kaumaha iioko o ke keiki alii Beriala me na manao luuluu, he mea e hookaawale aku ana i kona mau noonoe maikai, a ua ili pu iho no hoi īa haawina hookahi maluna o kona ohana a pau, a ku ae la oia a hoi aku la iloko o kona keena ponoi kabi i noho ai me na manao u, a he wa pioloke loa keia no na 'lii a pau me ke kahaha nui, a he mea haohao ia lakou ka ike ana i ka leie o ka lio ma ka lewa me he manu la. Ua pau ka ikeia ana o ua keiki alii nei e ala ana oia a hele mai kona rumi ae, ua waiho malie oia maluna o kona wahi moe me he mea la ua loaa oia i ka mai nui, a he mau la kona moe malie ana me ka pane huaolelo ole ae. A i kekahi kakahiaka komo aku la ka Moi e nana pono i ke ano o kana keiki, a ina e hala hou aku ana he mau la iaia, alaila e hiki aku ana kana keiki i na la oka popilikia. Nolaila, kauoha ae la oia i kana mau keiki a pau a me ka ohana alii e akoakoa like mai lakou a pau. I ka akoakoa ana mai o ka ohana'lii a pau, ua ha'i aku Ia ka Moi i kona manao, e noonoo lakou a pau i na mea e pono ai no ke keiki aiii; a no keia mea, ua ha'i ae la kela a me keia i ko lakou manao. Aka, mahope iho oka pau ana o ka lakou mau kamailio ana, ua hoopuka hou ae la ka Moi i kona manao iwaena o ka ohana'lii, e ha'i ia aku ka olelo alii i na kanalea a pau 6 ke kulanakauhale o Mekiko, e huli aku ia Tonelele ka mea a kana keiki i aloha nui ai, a o ka mea e loaa ai a mau mea paha, alaiīa e loaa no ka pomaikai nui ika mea loaa ai. A pau ae la keia mau kukai kamailio ana a na'lii me ka Moi, ua puka koke aku la ka olelokuahaua a ka Moi a puni ke kulanakauhale mai o a o, a i ka lohe ana o na kanaka a pau, ua makaukau ae la kela a me keia mea e hele aku' e huli i ka mea a ke keiki alii i aloha nui ai, oia hoi o Tonelele ke kaikunane o ka mea nona keia wahi hoonane. I kekahi la, ua akoakoa mai la na kanaka a pau ma ka pa alii, e hoolohe ina olelo aKa Moi. I ka lohe pono ana o na mea a pau i na huaolelo a ka

Moi mai ka mua a ka hope, ua hele like aku la na kanaka a nie kekahi mau alii e hooko i ka makemake o ka Moi. Ua mahele ia ka hele ana o na kanaka me na'lii, aia ma na wahi a pau o ka aina. Ma keia huli ana o na mea a pau aia ke hele la maloko ona ululaau, na ! pali, na awawa ame na kuahiwi. Ua hala he mau la loihi keia hele ana o na kanaka me ka loaa ole. Pela lakou i hele ai a hiki i ko lakou hoi ana me ka nele a hiki imua o ka Moi, aka aia nae ma keia hele ana o na kanaka, ua hele wale aku la no ke kauwahi kanaVa hookahi m? kona alahele me kana wahi ilio maloko o na ululaau, iaia e hele ana i o a ianei, me kona manao ole ae e halawai mai oia mea, me ka ike pono i ka mea nona keia moolelo. Aka, iaia e nanea ana i hele, be mea liaohao i ua j kanaka nei ka ike ana i kana wahi ilio i i ka holo ana ae mamua o kona lio e j hanuh \nu hele ai. j

I keia wa ana e haohao nei i ka hoo* mau o kana ilio ika hana t oia hoi ka hanuhanu hele ana o ua lio nei a kckoke waie aku laua nei e hoea pono aku 1 kahi home o ka mea e huli ia ne?, & laia nei e hoomau nei ika hele ana me kana wahi ilio, ua hoomaka ae la na wahi ilio nei e hae me ka ieo nui, a no keia hie ana o ua wahi iiio nei» ua puiwa ae la oia, a hoomanao wale ae la no oia he kanska no ka paha ko keia wahi aku, a i ole he holohoiona paha ke kumu oka hae ana o kana ilia A iaia e noonoo ana no keia hae ana o kana ilio, me kona hoomau ana ika hele mahope o kana iiio a hiki waie i kona hiki pono ana aku i kahi ana i ike a<u ai, aia he mau mea e noho mai ana mawaho o ke ana, a iaia 1 ike pono aku a:, hoomanao ae ia oia o ke kumu ka keia o ka hae aiia o kuu ilio» eia ka he k in&ka nokama keia wahi. Noiaik, ku iho oia ma ia wahi me ka noonoo nui ana, a naiu wale iho ia no iioko ona.

r«ti e nalu wa'e ana iloko ona, a hoopaka w&£e ae la no i keia mau wahi huaolelo iioieo iho ona. '*Ka, he mau li loihi ae nti hos ko'u heleana malokt> e na ululaau ma na pali me ka nui o ka t :hi mamuli*) ka makemake o ka Mo;, a >le no hei su i halawai iki me kel ,i k.inaka a hik£ wale i keia la, a ma hoi o kahi noho keu o ka mea a'u e IwiHiiei, aliiia, ua loaa k.'u he pomaikai nui me ka laki e hiki mai ana maluna o'u a me ko'u ohana." vA iaia e kuko wale ana no no keia aia hoi ua ike koke aku la keia i kekahi kanaka kino opiopio e holo ana maluna o ka lio keokeo, a he |&ea kupanaha kona mau ano a pau i ka&a ike ana aku, oiai oia e holo nui mapana mailuna mai o na paii, a no ana aku a ianei, ua h.iupu wa!e aeīa no iioko ona. "O oe no paha o Tcpele!e ka mea a'u e imi nei." A iaia np e upu ana pela, mehe mea la, he akafi maalo ae mamua okona mau maka, «iiai oia. i ike hou aku a. i kekahi iio eldfele me kekahi kaikamahine ui launa o|e e lele mai ana mai ka hapalua mai o|ka pali, me kona kapa holo lio i hoolqjß ia i na wai like ehiku, me he pi'o ana|a a ke anuenue i ka lewa i ka manawl'ua ka pulelo launa ole

mai i ka lewa. ; I keia wa ike nei i ka lele ana mai o ka lio me ke kaikamahine ui launa ole, ala hoi he mau manu Aeto elua e kau'ana ma ka aoao o kona lio, a e hohola a(oa ko laua mau eheu i ka lewa, a e pulslo ana hoi na hulu ulaula ma na welatf makani, me he hae la no ka moku e wiio ana ma ke kia, aia V ' hoi mahope mai, o kona lio he mau tausani o na ma|u Aeto e lele like mai ana, a no keia d,ea kamahao a ua kanaka nei e īke nii/ ua haule iho la oia mailuna iho o kina lio, a iaia i haule iho ai me he me?Uā ua make, aole oni, a no ka onionj/t/t\ ae o ua kanaka nei, rra ano iloko o kana ilio, heaha la ka mea i hana ai o kona kahu pela ? Nolaila, ua hoomaka koke ae la ua wahi ilio nei e hae me ka lele ana maluna o kona kahu, a ma keia hae ana a ua ilio nei, ua lohe aku la na elemakule a me na makua o Tonelele ma i ka leo hae o ka ilio. Nolaila, ua ano pioo ae la ko lakou mau manao i kela wa, me ko lakou manao nui ana he mau enemi la e hiki mai ana e hoopoino ia lakou. Ano ko lakou ano maka'u a hopohopo. Nolaila ua kahea koke īa aku la o Tonelele e hele aku e kuka like lakou, a iaia i hiki aku ai imua o kona mau makua me ka huli pono ana aku o ko Tonelele nana ana i kahi o ka lio e ku mai ana me ka ilio e noke mau ana i ka hae, a no ka noke hala ole o ka ilio i ka hae, ua hele koke aku la o Tonelele e ike pono i kahi a ka lio e ku nei, me kona manao no he kanaka ka mea nona keia lio.

la kauulii mai a hiki i ko'u wa i kanaka makua, e iike me ka'u mea i ike ai i kekahi kaikamahine nanī iua o!e. me kona aahu i like ke ano me keanuenue e pi'o ana i ka !ewa i ka wa a ua kaikamahine nei i leie ma.i ai me kona lio eleele i ka lewa, a e hoopuni ia ana iho oia a me kona lio e na manu. Aeto, a «a'oiike me kona lio e lele mai ana iwaena mai o kela pali nui kiiekie, ua maalo ae oia mai ko'u mau maka ae, e like me ka owaka ana mai o ka uwali a nalowale aku la oia i ka minuie pokoie loa iloko o na Aopolohiwa o ka lewa, a kau iho la maiuna o'u na haawina o ka et hia me ka weliweli, a me ka lele ana ae o ka hauh o ko'u puuwai, ama ia ano au i haule iho ai mailuna iho o ko'u lio, a loaa wale mai la no au ia oe.

I ka pau ana o keiia mau olelo, ua koi aku la o Tonelele i ua kanaka nei e hele pu laua a hiki i kona wahi, aua ae koke mai la ua kanaka nei. Ia laua i hiki aku ai ma ko lakou home me na makua e noho mai ana, aia hoi ua hookipa ia aku la keia me ka maikai, a ke huli ala kona mau nana ana i ke ku mai o na pali nui kiekie laumania, a ma ko lakou mau awawa. a me na lapa, ua uhiia e na laulaau me ka nani o ka nana ana aku o na maka, ake ko mai la ke ala o na pua ma na ahe welelau makani, a he wahi kula palahalaha maikai e waiho mai ana me na hanen lio e hele ana, a he wahi niaikai keia a oluolu o ka noho ana, a aia no hoi ke hamama mai la na puka o na ana lua huna me ka eehia o ko lakou mau ano ke nana aku, a o kahi oi loa aku o ka nani maopopo, oia no ke ana noho o ka mea nona keia moolelo a me kona kahuhanai luahine. laia no e huli ana kona mau nana ana ma o a maanei, a me ka hoohihi ana o kona mau manao i na moa a pau ana e ike nei, a aole i liuliu mai ana ma ke alo o na pali me kona lio eleele, ka mea hoi i maule ai kona puuwai, me ka pihoihoi o kona manao oia i puana ae ai i kona leo e auwe aina me ka haalulu. A lohe ae ia o Tonelele i keia leo auwe o ua kanaka nei, pane koke aku la oia me ka maopopo. u Ano, e ha'i mai oe i ka mea au e olioli nei," kuhikuhi aku la kona lima i kahi a Tonerika e huli hoi la i kona home pali.

I ka huli ana ae o Tonelele a ike i kona kaikuahine, ha'i aku la oia i ua kanaka nei. "Ehia au mea i ike ai e like me ia ke ano ?" Akahi wale no wahi ake kanaka. Pane hou aku la o Tonelele, "e hoomanao iho oe i kou ike ana, o ko'u kaikuahine ia he mea i iike ole kona mau ano me kekahi poe kinn kanaka e ae." I ka lohe ana oua kanaka nei i keia mau olelo a Tonele le, ua hoomanao ae la oiia, ua makepono kona hele ana mai } aua lilo hoi ka"ha huakai huli hele ansi me ka luhi 1

Ia Tonelele i hiki aku ai a nana pono i ke ano o keia kanaka, a hoomaopopo iho la ia he kanaka Mekiko keia, a iaia e haka pono, ua ike īho la oia i ke ano o ka moe ana o keia kanaka, me he mea la ua pauhia ia ia e ka hiamoe nui. Nolaila, lalau iho la kona mau lima a hoala aku la O ka manawa keia i hoopau ai ka ilio i ka hae ana. I ua kanaka nei i owaka ae ai kona mau maka, aia hoi ike ae la oia o ke keiki ana e imi nei, piha loa ia oia i ka olioli; no ka mea, ua ike mua oia iaia i kona mau la e noho pu ana me ke keiki alii Beria!a ma ke aio alii o Mekiko, me na helehelena pihoihoi oia i nana pono ae ai me ka pane wahi leo ole ae, a no keia manawa i pane ilio ai o Tonelele, w Silofa na tove," unuhi ma ka olelo Hawaii, aloha oe. Mahoj>e iho o ka pau ana o kth huaolelo i ninau pono aku ai o Tonelele 1 ke kumu o kona hele ana mai, ha'i mai la ua kanaka nei, mamua o ko'u hai ana aku ia oe i ka'u mea i hele huh mai ai, e ninau aku au ia oe. "Aole anei o oe o Tonelele ka mea i noho pu me ke keiki aiii Beriala a ka Moi o Mekiko Pane aku la o Tone!ele me ka oiaio. w Ae, owau no i ia e olelo aku nei ia oe me ka oiaio. I keia wa i ha'i mai ai ua kanaka nei 1 1 ka moolelo o kona he!e ana mai, e like me na mea i ha'i mua ia ae nei, no i ka olelo keahaua a ka Moi i m maka ainana a pau o Mekiko, e hele e imi ia Tonelele ka mea hoi a kana keiki oia o Beriala i makemake nui loa ai rae ke aloha, a he mea hoi i hoopalau ia me kana kaikamahine muh lo?. A pau keia mau olelo ana a ua kanaka nei, ua ninau hou iho !a o Tooelele iaia, H A pehea oe i hiamoe ai ma keia wahl?"! Wahi a Tonekle i pane iho al Aole j a'u mea kamahao i ike ai mai ko'u i

mea waiwai nui, aole ona mea e nele ai i na pomaikai e hiki mai ana. A hala na la eliuia o kona noho ana me Tonelele ma, ua haha'i pau aku ia o Tonelele i na mea a pau o kona wahi a me ke ano o ko iaua hanau ana a me ko luua mau makua. A pau keia, ha'i hou aku la o Toneleie i kona manao, he mea maikai ia kaua e hoomakaukau ia kaua no ka hoi ana aku i Mekiko; no ka mea, ua loihi loa ae nei na la o ko'u hele ana mai a peia pu no hoi me oe. Noiaila ea, ia kaua e hiki aku ai ma ke kulanakauhale, aluila, e hoi oe ma kou hale e noho ai a haia na la elua, alaila, hele ae oe e heolauna ma ka pa o ka Moi, a ina e ninpu ia mai oe e na kiai puka, alaiia, e ha'i aku oe i ka mea au i ike iho nei imua oke keiki alii a me ka Moi, malia o manao nui mai ke'lii i kau mau oleio» alaiia, e hooiaio aku oe* i na mea a pau au i ike iho nel