Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXV, Number 28, 10 July 1886 — Page 4

Page PDF (1.93 MB)

This text was transcribed by:  Lawrence Gersaba
This work is dedicated to:  Judith Nalani Kahoano Gersaba

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Nupepa Kuikoa.

                                                No ka Makahiki.....................$2.00

                                                No Eono Mahina.................... 1.00

                                                        - KUIKE KA RULA. -

                                                 Poaono.................Iulai 10, 1886.

 

  Hoakaka mai ia oia, o ke kanawai wale no i okoa ae, o ka ka Loio Kuhi na kanawai i hoouna ai i kela Papa Nana.  Olelo hou mai la oia, E noho malie anei keia hale e nana maka aku i ka pulumi ia o na pono koho o na makaainana, mamuli o ea manao kanawai o keia Loio Kuhina?  E lilo anei oia i kanaka hana kanawai, a me ka hooholo pu iho no?  O keia maoli no ka manao o kena mea i hana ai.  Ua olelo ke kanawai.  penei na kupono o ke kanaka e hiki ai e koho.   Ina ua hookaa lakou i ko lakou auhau, ua hiki ia lakou ke koho; a ina aole i hookaa, aole hike ke koho.  Oia wale ae ia no M@ ka nana aku ua makemake maoli ao ka Loio Kuhina e ko kona aoao, oia ko a kumu i palapala ai i kela olelo ao.

  N@  mai la i a Loio Kuhina:  Aole @  o  @  hoike a ka hana uuku.  @  a mau manao kanawai e @  koe wale ao ka hahai ole ana o ke luna Nana ma ka'u ao ana.

  Pane aku o Hon. Kakina, ua olelo ka hoike a ka hapa uuku penei:  Ina la paha i hooko ia na olelo ao a ka Loio Kuhina, e pili ana i ke keakea kumu aku, ina la aole e ala mai ua kumu 'la.  O ka manao wale no iloko o keia Papa Nana, mahope o ka heluhelu ana i na manao o ka Loio Kuhina, ina aole lakou e hooko i ua mau manao la, alaila, e paa ana lakou i ka halepaahao.

  Heluhelu mai ia ka Loio Kuhina i ka hoike a ka hapa uuku,

  Olelo mai la o Kakina:  Ke manao nei au ua hooholo keia hale, aole e hoolohe i ka ka Loio Kuhina, a me Mr. Dole, a ia'u wale no e hoolohe ai.

  Ina he mau ninau kau e waiho mai ai, alaila e pane aku wau.  Na keia Loio Kuhina a me ka poe e kokua nei iaia i hoao e kaili i ka pono koho o keia poe me ka mana ole malalo o na kanawai.  O keia Loio Kuhina no ke alakai o ka hapa nui o loko o keia hale, a me he mea la, e hahai aku ana no lakou iaia, me he pu-a hipa la a lele ana i ka pali.  Ke manao nei wau, ua makehewa ke hoopaapaa aku i keia kumuhana, aka, e kamailio aku ana wau ma na mea a'u i ike ai he pono.  Ke manao nei au, ua oi aku ka hiki i ka apu paakai ke hoonaha i  ke kii i kalai ia, mamua ae o ke komo ana aku o na wehewehe i ka hapa nui o na hoa o keia hale, eia no nae, ka'u kamailio iho la no ia ia lakou.  Olelo hou mai la no o Kakina:  O ka Papa Nana, he papa lunakanawai ia; a o ka lakou hana, oia no ka hooponopono ana i na papa inoa mahope iho o ka loaa ana mai, mai na luna auhau mai.  He papa lakou o ka oihana lunakanawai e like la me na lunakanawai o ka Aha Kiekie.

  A mamuli o ka lakou hana lunakanawai ana, ua hookomo aku lakou i keia mau inoa ma ka papa inoa.  Alaila, heaha na moa hope i hanaia iho?  Aole @u  manao iki.  ua hana ia kekahi mua e ike me la ma ka honua nei; oia @ kela:  Hoouna aku la ka Loio Kuhina kekahi palapala, ina aole lakou e @  i keia mau inoa, alaila, e hoopaahao ia a@  kou.  Ke olelo nei au, he manao koho wale.  kue kanawai keia a na.  Ua kue oia i ke kanawai ma ia hana ana; no ka mea.  ua olelo ke kumukanawai, e ku kaawale ka mana  Hooko mai ka mana Hookolokolo ae.  Ua hoohikiia oia e malama i ke Kumukanawai, i kona wa i lawe ai i keia oihana; a oie ia hoohikiia no ona, eia no nae, lawelawe aku la no i na hana a na lunakanawai maluna ae ona, a hooweliweli aku la, ina lakou e hana penei a penei alaila hoopii ia, lakou.

  Ua like no ke koikoi o keia hewa o ka Loio Kuhina ma ke alakai ana i kela poe kanaka mao i o Kaanapali,  e hoololi i ka lakou koho ana, e like la me ke kauoha ana i ka Aha Kiekie e hana pela.  O kela Luna Nana, o kekahi hapa  no ia o ka mana Hookolokolo, e like la me na lunakanawai o ka Aha Kiekie a o ke kue ana i ko lakou mana, he kue ana no ia i na pono o na kanaka o keia aupuni.  Aole e pau iki ko'u manao, ua hana keia Loio Kuhina, ma kona ano kiekie kuhina e hooko ia ai kela koho baloka ana, e like me kona makemake.  Ua olelo mai ua Loio Kuhina nei, ua hookakuaia ka la kou mau hana na ke ano paewaewa, a o na paewaewa ka mea nana e hoohiolo na olelo hooholo a pau, a nolaila i mana ai kana kaueha e kapae i kela mau inoa.  I ka wa a ka Loio Kuhina e kamailio ana i keia mau olelo i nehi nei, aohe ana olelo kanawai, a olelo naauao iki, a ua ike no ia ia mea.

  He mea io no e hiolo ai ke paewaewa o na hana, ina nae malalo o na imi ia ana imua o na aha hookolokolo ua paewaewa la i ike ia ai.  Aole e hiki i ka Loio Kuhina ke kapae ke ole e hana ia imua o na aha kanawai.  O na rula no nana e alakai nei i ka Aha Kiekie, oia no na rula nana e alakai nei i ka Papa Nana; aohe malalo wale no o na kanawai holookoa a pau, aka, ma na kanawai wale no i hooholo pololei ia no ia hana ponoi.

  Heluhelu hou mai la o Kakina i ke kanawai, i mea e ike ia ai ua kapae ia kela mau inoa me kue i ke kanawai, a kuhikuhi hoi i ka palapala a ka Loio Kuhina i mea e maopopo ai, ua ike no ia, ke kue kanawai kela mau alakai ana.

  Ma neia, ua lalau aku la oia i ka Aholo mau kumu i kamailio ia; a olelo mai la:  Aole loa he kanawai e kauoha ana i ke kanaka e hele kino imua o ka papa e hoopaa ia ai kona inoa:  aole loa no he kanawai e kauoha ana i ke kanaka, e koho ho ia ma ka apana ana i hookaa ai i kona auhau a aole loa no he mau olelo ma ke Kumukanawai e pili ana i na hoakaka, no ke kupono o ka poe koho, nana i kokua ka laua a i elua he akaka kanawai i olelo mai nei.  He rula hoakaka i ka manao o na huaolelo o ke Kumukanawai, i maopopo lea no i ka Loio Kahina, oia keia:  E hooholo ia ka manao o na olelo a pau o ke Kumukanawai; no ka pono o na makaainana.  Ua like a like keia mau olelo, me ka olelo ana,  Aole e hiki i kahi mea ke hookaa i kona mau aie, aia no a hele kino e haawi i ke dala i ka haku aie.  O ke kumu hope a'u e kamailio aku ai, oia ke ano o na huaolelo "kona apana."  He mea ua hoomaopopo lea ia, ua like no ka hiki ana i kekahi mea ke hookaa ma kahi ana e noho paa ana,  e like la me ka rula o ka ahaolelo Amerika, he hiki ke haawi kekahi kanaka i kona kuleana kamailio i kekahi hoa aku; aka, e hoole mai ana no paha auanei keia hale, aole pela.  O na hoopaapaa a pau e kue ana i ka hoike a ka hapa uuku, aole he mau olelo kanawai ole wale no, aka he mau olelo kue maoli no i na kanawai i hooholoia no ke koho balota ana.  Eia kekahi mea a'u i hoomaopopo, ina e ike iho ka Loio Kuhina ua hoohoka i kana mau wehewehe, alaila e hai aunei i wahi moolelo, i loaa ka mea hoaka-aka.

  Pane mai la ka Loio Kuhina:  O kuu moolelo o nehinei, he mau olelo ano wanana.

  Pane mai la o Hon. Kakina:  Olelo mai oia i nehinei, he ano loio ko'u, e hoao no wau e uhiuhi i na kumu oiaio; a he ano kalai aupuni kona.

  Pane ka Loio Kuhina:  E mihi aku wau no ia olelo, a e hoihoi hou mai.  Aole io no ona ano loio. 

  Pane mai la o Kakina:  Aole io no wau i hele mai nei i anei ma ke ano loio; aka ma ke ano kalai aupuni.  Aole au he pale no kekahi mea.  Aole nae oia i hoihoi aku nei i kana olelo he kalai aupuni oia.  Ina o kana mau hana i hana ai, he kalai aupuni ia, alaila, ke noi nei wau, na na lani e hoopakele keia aupuni, mai na ano kalai aupuni e like me ia.  I mea e maopopo ai ke ano kamalii, a ano kohu ole o ka hoike a ka hapa nui, lawe mai oia i kona kahua hoopaapaa mailoko mai o ua i kona kahua hoopaapaa mailoko mai o ua hoike la, e olelo ana:  No ka hoohalahala ole mai o ka poe koho i hoole ia ai, nolaila, aohe i hewa na hana a na Luna Nana.  Ua olelo hou ia no hoi ma ua hoike la, aole i maopopo i ka hapa nui o ke komite, he poe malihini loa paha, aole paha.  Me he mea la penei ka manao:  Aohe i maopopo pono ia lakou he poe malihini paha aole paha; eia no nae, aole i ae ia ua poe la e koho.  Hoohalike mai la oia i ka hoike a ka hapanui, a me ka hoike a ke komite Hookolokolo i ko Kona Akau hihia koho; a olelo mai la, ke ike ia aku nei keia mau ano hana a hiki i na moolelo o lalo lilo, ma kekahi hihia ua ae ia na poe malihini e koho, a ma kekahi hoi, aole i ae ia.  Me ka hooiaio maopopo ia mai no e na hoike ekolu, i hiki ole ke hoole ia ka oiaio o ka lakou mau olelo (koe wale no na kekahi aihue pipi i hoole mai,) o kela poe ma ko Kona, Akau hihia i hoole ia ai aole lakou he poe malihini; a me ka maopopo pu no he ehiku baloka wale no ka oi ua hoole ia no.  He hoohehena ana keia o keia hale iaia iho, ke olelo ae ua kuleana na malihini ke koho ma kekahi hihia, a ma kekahi hoi  aole e hiki ke koho.

  Ku mai ka Hon. Aholo a olelo mai, ke kuleana kona e kamailio ai, e like la no me Kakina, no ka mea, nana i noi ka hoike aka hapa nui e apono ia.

  Kue mai o Kakina i kona kuleana e kamailio ai, no ka mea, he hoololi wale no ka Hon. Aholo noi, ma ka ninau imua o ka hale.

  Olelo hou mai la o Aholo:  I waiho wale aku no wau i keia noi, i maopopo ka rula ia ana mai.

  Olelo mai ka Hon. Dole, he olelo hoomakeaka wale no ka ka hoa hanohano.

  Rula mai ka Peresidena e kau ana i ka Aholo noi.

  Noi o Dole e hoopanee ka hale.  A haule.

  Ma ke noi a ka Hon. Kalua, kakauia na ae me na hoole; a hooholoia ka hoike a ka hapanui e like me nei:

  Na ae:  Kuhina Neuman, Gibson, a me Gulick; na 'Lii Kuihelani, Kaae; na Lunamakaainana Kikaha, Keau, Lilikalani, Baker, Amara, Kaulia, Kaulukou, Pahia, Kaunamanu, Nahinu, Kakoa, Aholo, Kaai, Kauai, Palohau, a nae Kakela, huina pau he 21.

  Na hoole:  Na 'Lii Bihopa, a me Kale Kauka; na Lunamakaainana Kauhi, Brown, Wight, Kalua, Dickey, Kakina, Paehaole a me Dole, 10,

  Noi ka Loio Kuhina e hapai hou ia ka noonoo ana.

  Kokua ae la o Kakela i ke noi a me ka olelo ana, "ua koho au ma ka ae i mea e hiki ai ke hapai hou ia ka noonoo ana o keia ninau; no ka mea aohe e hiki ke hoopaapaa hou ia, oiai ua keakea ia e ka ninau ano, a o ka mea wale no e hiki ai ke hoopaapaa hoa ia o ka hoala hou i ka noonoo ana."  Noi mai la oia e hoopanee ka hale a ka hora ekahi me ka lilo no nae iaia ka papa ma ia wa.  Ia waihoia ana o ia noi, ua haule; hoomau ae la oia i ke kamailio e pili ana i ka ninau imua o ka hale.

  Hoike mai la ola, mamua iho o ka manawa koho baloka, ua kamailio maua me Keoni Rikikini e pili ana i ke koho baloka o Kaanapali, me kuu ao pu aku iaia e akahele loa ma ka lawe ana mai i ka poe koho mai na apana e mai, oiai ua hoopololei loa ke kanawai i na hoakaka e pili ana ia mea.  O ka manao o ka huaolelo "kona apana" me ka olelo ana, aia wale no ma ke kana wai o ka makahiki 1864 kahi i hoakaka ia ai, "ka noho o kekahi i ekolu mahina maloko o kona apana."

  Ua olelo ka Loio Kuhina, i kona wa e hoopaapaa ana aole e pono ke noonoo ia keia ninau ma ke ano kokua i ka aoao hookahi wale no, aole hoi mai ka manao loio mai, aka e noonoo ma ke ano na ka poe kalai aupuni.  O keia mea he kuleana koho baloka, a me ke kuleana e lawelawe pu ai ma ka pono makamae kiekie loa, e pono ai na hoa a pau o keia hale ke keakea me ka makee lili loa.  Aole keia kumuhana i manao ia no ke kuleana o Keoni Rikikini a o Kaukau paha e noho ai ma ka noho o Kaanapali, aka, he ninau keia i pili i na kuleana o ka poe koho.  Nolaila, o ka mea mea wale no a keia hale e hiki ai ke hana, o ke kauoha aku e koho hou kela apana.  He oiaio, he mau wahi kanaka kakaikahi wale no ka poe koho o Kaanapali, aka nae ua kuleana lakou la i ko lakou mau pono.  He mea i maopopo e ae mai ana no na hoa apau he kanawai io no; ina e kue ia ke koho ia ana i kekahi hoa, alaila o ka ninau nui wale no, ua hanaia anei me ke paewaewa, a i ole ua lawa kupono anei ke paewaewa e lele ai ka paona ma ka aoao hewa?  O na baloka wale no i oi o ka mea e noho nei i ka noho, he 3.  Alaila, ua hoikeia anei imua o ke komite o na Aha Hookolokolo, he 4 a oi aku paha baloka i hooleia, i.  pono ole nae e hoole ia?  No ka mea, o ka kakou hana maoli no keia, ina ua ike kakou he 4 a oi baloka i hookeia me ka pono ole, alaila e hoonoa kakou i kela koho ana.  O ka'u mea hoowahawaha keia o ka hoopaakiki wale iho no ma kahi aoao me ka ike iho no ua hewa; aka nae, o na helehelena o ka hapanui o ka hale o ka hooholo i na mea a pau ma ko lakou ano nui ma ka manao ole i ka pono, a ke ake nui nei au e pii ae ka hanohano o keia hale maluna o na hana pa-u-pa-u e-like me ia.  Ma na mea i ikeia ma na olelo hoike, he 7 a 8 paha poe koho i ae loe ia e koho, me ka paa no nai o na inoa ma ka papa inoa o ka poe koho.  Aole loa he wahi i hoikeia ma ko kakou kanawai e kena ana i ka poe koho e hele kino imua o ka Papa Nana.  I mea e hookomo ia ai kona inoa ma ka papa inoa o ka poe koho, a aole no pela ma ka manao o ka olelo Hawaii me Beritania.  Ninau aku la au i kekahi kanaka i kela la aku nei, "ua komo kau hoopii?"  Ae mai la kela; mahope iho, ike iho la au na kona loio ka i hookomo.  Alaila, ua hoopunipuni anei kela ia'u?  Aole,  Ua hiki wale no ke hooponopono ia ka papa inoa ma na ano a pau, e ikeia ana e na Luna Nana koho he kupono e hooponopono ia

  Ninau mai la o Kaulukou; aole anei ke kanawai i hoakaka e hele kino ke kanaka a i ole ma o kona loio la paha?  Pane mai o Kakela; ma kekahi mau kanawai pela io no, aka ma kahi a ke kanawai i olelo ai e hele kino ke kanaka imua o ka aha, ua lawa ka makemake o ke kanawai ke hele kona loio nona.  He lehulehu wale na wa o ko'u hele ana imua o ka aha ma ka aoao kue i ka hoa mai Hilo mai.  aole nae au i lohe iki iaia e hoala ana i keia kumu aia oia iwaho o ka aha, no ka hiki ole ana mai o kona haku imua o ka aha.  Ua hoike au i keia kumu, no ka mea, me he la oia ke kumu pohihihi loa i ka luna mai Lahaina mai (Aholo) a ke ike pu nei hou au, me he la he nui na hoa i manao, oia maoli ka manao kanawai i ka wa i kamailio ia ai; aohe kanawai nana i hoakaka pela.  Ua olelo mai nei no hoi ua hoa hanohano nei, ua maopopo no iaia, o kekahi poe i hooleia ai i Kaanapali, ua hele no a Lahaina koho; he hana kupanaha kela.  Aka, me he la o kahi hookahi wale no paha keia o Hawaii nei i hiki ke hana pela.  O Kaanapali me Lahaina he hookahi no keia apana auhau, a ua hiki i ke kanaka koho ke haawi i kona baloka ma kekahi o keia mau wahi ana e makemake ai; eia nae aohe mau olelo ike o keia ano mai ke komite.  He olelo koakaka wale mai nei no na ua hoa hanohano la.  Eia ka mea i ikeia, ua hele aku la keia poe i Kaanapali e koho ia Kaukau, a ia Keoni Rikikini paba, a ua hooleia lakou i keia pono.  Hookahi wale no ano e hiki ai ke holoiia kela mau inoa ina la i hana ia pela, ina ua pono.  Ua oleloia nai nei nae ina ua kue ka Papa Nana i ke kanawai, e hoopai ia lakou e pono ai; pela io no paha, aka, aole ia he kumu e loaa ai i ka poe o Kaanapali ko lakou pono i koloheia ai.  Ina ua pono ko'u manao, a ua oiaio he 4 a oi aku poe i kupono e paa ma kela papa inoa i hooleia, alaila ua pono ke hoonoa ia kela koho ana.  Eia nae ua hele aku nei keia hale iloko o ka ninau no ka huaolelo "wahi noho paa o ke kanaka."  Aole no he mea i hoikeia mai aole o Kaanapali kahi noho paa o keia poe kanaka, a ua kapae ae nei ka aoao nui o ka hale i keia ninau me ka naaupo loa.

  Ku ae o Aholo a noi malalo o na rula aole i kupono na olelo a Kakela no ke noi imua o ka hale, e hoala hou i ka noonoo ana; a ua rula mai ka Peresidena, ua pololei no o Kakela.

  Hoomau hou o Kakela i ke kamailio ana no ka huaolelo "wahi noho paa,"  o na olelo ike imua o ke komite hookolokolo e pili ana i ka hoopii mai Kona Akau, ninauia aku la kekahi kanaka o kona wahi noho paa ia; olelo mai kela o Honolulu nei kahi a'u e lawelawe nei i ka hana, a e hookaa nei i ko'u mau auhau, aka o keia wahi nae ko'u home.  Ua hoalaia mai no keia kumu imua o ke komite a ua hoopaapaa ia no me ka ikaika, a ma kuu hoomaopopo ana, ua like ko maua manao me ka lunahoomalu ma ia mea.  Nolaila mamuli o ia kanawai, ke aa aku nei au i ka hiki i ka lunahoomalu o ke komite (Kaulukou) ke hoole mai aole keia poe kanaka 8 he poe noho paa no Kaanapali e like me ke kanawai.

  Hookahi hoike i olelo mai, aole i kamaaina i ua poe kanaka, a o kekahi hoi olelo mai la, ua ike oia i kekahi mau mea elua a ekolu paha.  Ma ka hoopii o Kona Akau, ua malani wale ia ae no ka nana ia ana o keia kumu, a o ko'u manao io, i hana malani wale ia no me ka manao ia e hiki mai ana keia hihia.  Ua haaleleia ua kumu nei me keia mau wahi olelo ano ole "no ka lawe ana mai o Pilipo i ke kanaka malihini, haalele ia ai ua kumu la."  I ko'u lohe ana i ka heluheluia ana mai o keia, ua hoowahawaha loa kuu naau, no ka mea ua hele mai hoi na makaainana imua o keia hale e imi no ko lakou pono no kekahi hewa i hanaia ma Kona, eia nae ka haina ia lakou, no ka makemake ana o kekahi hoa holo baloka e haalele i kekahi kumu, nolaila, aole e hana ia ka pono kaulike.  Malalo o na olelo hoike manao koho, he manaoio nei au ua hana ka lunahoomalu (Kaulukou) i ka hoike o ko Kona hoopii me ka manao no e puka mai ana ko Kaanapali hoopii; aole loa he kiure e hoopuka ana i olelo hooholo e like me nei mamuli na hoike o keia ano i laweia mai ai keia hihia, Palapala aku la ka Loio Kuhina i ka Papa Nana me ke oolea o ka mana kauoha me he la he mana lunakanawai iaia, e kapae ae i keia mau inoa mai ka papa inoa ae.  O ka noho ana o keia hale papa inoa ae.  O ka noho ana o keia hale i keia wa ma ke ano he poe lunakanawai, aole loa he mana e hele ai mawaho ae o kela papa inoa, aia wale no a akaka ua hookoia na kauoha a pau o ke kanawai e pili ana i ke kapae ae i na inoa mai ka papa ae; aole loa no he mana i komite, e like no me keia hale, ke hele ae mawaho o kela papa inoa a olelo iho, ua pono kela kapaeia ana o na inoa; nolaila e kokua ana au i ka hapai hou i ka noonoo ana o keia kumuhana.

  Ku mai la o Dole a hai mai la he manao kuia kona i ke kamailio ana no keia mea no kue o na hoa i kona mau kuleana e hana ai iloko o ka ahaolelo.

  Ku mai ka Loio Kuhina a olelo mai aole i lawa na hoa o ka hale, a ma ia wa ua komo hou mai kekahi mau hoa a lawa ae la; noi koke ae la oia e hoopanee ka hale a hiki i ka hora 2, aka, ua rula ia mai la oia ua hala mawaho o na rula, oiai aole iaia ka papa.

  Ia wa, ua hoomau mai o Dole i kana kamailio ana:  Aole keia he ninau pili i ka pono o Keoni Rikikini a o Kaukau paha; aka ma aina e, he mea pili i na pono i koiia malalo o na kaua hahana loihi e kue ana i na aupuni alii i paa i ka mana o na hana a pau ma ko lakou lima.  Eia ka ninau; e hapai hou ia anei ka noonoo ana o keia kumuhana, aole paha?  O ka mua, ua pili keia i na pono koho baloka o kekahi poe makaainana e noho ana i Maui; a o ka lua hoi, ua pili i ka ninau, e noho anei kekahi hoa iloko o keia hale me ke ano paewaewa, a i ole mamuli paha o ka oi ana o na baloka a na poe koho o ia apana i koho ai?  O ka oi o na baloka o kekahi hoa mamua o kekahi ma keia koho ana, he 3- A ina he nui ae ka poe koho i loaa ka mana koho, i keakea ia'i ua mana koho nei, alaila aole i hookoia ke kanawai, a aole hoi o Kaukau i noho iloko o keia hale mamuli o ka oi ana o kona baloka.  Aole loa e lilo ana oia i hoa hanohano a hiki i ka la hope o ka ao nei ma aole e hooko ia ana ke kanawai.  Ua wehewehe pihaia ia na hoopaapaa ana a pau ma ka pono o ka hoike a ka hapa uuku o ke komite, a ke manao nei au.  o na hana a ka Loio kuhina, ua akaka loa he kaili mana me ke kanawai ole.  He mea keia i maopopo ma kana mau hoopaapaa auwana hele i hikauhi.  Ua haawi ke kumukanawai i na kanawai o 1868 i ka pono koho i na poe i lawa o na makahiki me ka noho ana maikai: ua kiola ka hapanui o ke komite i na hoike i puka imua o lakou, oiai ke hoike mai nei ka hapa nuku ua hoea aku imua o lakou holookoa na olelo hoike.  O keia poe kanaka 8, he poe i oo kupono a ua hookaa no hoi mana olelo ike, no ia apana no ua poe la.  Ma ka hoike ana a ka hapanui o ke komite i ka hoopii o Kona, ua olelo lakou aole he mea nui ua kumu la, a ma keia hoi ke olelo nei ua waiwai io ka, a kiolaia ae la na poe koho he 23.  Ua hoao ka hapanui o ke komite e holo ina lio elua i ka wa hookahi, a o ke kanaka keaka wale no ka hiki e hana pela; o ka hope no nae o ia mau hana he haule.  E hiki ana no i keia hale ke kokua ma ka hoike a ka hapanui, aka.  e paa no hoi ma na moolelo ko lakou hooikaika nui ana e keakea i na manao hoakaka akea a kekahi mau hoa me ka hoonele pu ana i ke kahua e kokua ai i ka lakou hike.  Ke olelo nei au ua ike no ka lunahoomalu o ke komite he hoike kahua ole kana, a ua hoike mai oia i ka oiaio o keia mea ma o kona hoao ana e keakea i na hoakaka akea ia o keia kumuhana; no ka mea, ina he hilinai kona i ka pono o kona aoao, aole oia e makau ana i na hoakaka a kela a me keia aoao.  Lilo iho la keia makau o ka lunahoomalu i mai lele, a o ka lele no ia a puni ke koena o ka hale, a aponoia iho la keia hoike me ke kau o ka hilahila mau loa maluna o keia hale.  Hauoli no hoi au ke kaena ae, ua pio io no makou ka hapa uuku mamuli no nae o ke paonioni ana ma na kahua o ka pono.  O ka manao maoli o ka Loio Kuhina e umi a puaa i na pono o ka poe koho baloka, a i mea e like ai me ka pololei maoli, hoouna aku oia i kekahi palapala i mea nana e hooiaio aku, me kona manao nae aole ua palapala la e ike hou i ka malamalama.

  Ua ike no ka Loio Kuhina, a ina aole oia i ike, ua ukuia oia e ike, a ua maopopo pu no i na loio a pau he kuleana ko kela poe kanaka e hookomoia ai ko lakou mau inoa ma ka inoa ina me ka pono; a ua maopopo pu no i kela poe kanaka, aia malalo o na kanawai i hoikeia ae nei e hiki ai ke kanawai i hoikeia ae nei e hiki ai ke kapae ae i ko lakou mau inoa, oia ke kue aku ia lakou me na kumu, a na lakou ia e pane mai:  e like me na hoakakaia ana ma ka palapala a ka Loio Kuhina.  Ua maopopo pu no hoi i keia hale, ina aole malalo o keia mau ano elua i kapae ia ai keia mau inoa, alaila ua mana i keia poe kanaka ke paa i ko lakou baloka e like me ka mana o ka Palapala Sila nui maluna o ka aina mai ke aupuni aku.  E aho ka Loio Kuhina e hookohu aku i kona mana maluna o na aha hookolokolo o keia aupuni mamua ae o ka hiki ana iaia ke hookohu aku i kona mana maluna o keia Papa Nana i mea e keakea ai i ka poe koho mai ko lakou koho ana,  Ma na olelo hoike imua o keia hale, ua kaili powa ia na pono koho o keia poe ewalu, a aole he lunamakaainana o ka apana o Kaanapali iloko o keia hale i keia la.  Ua maopopo no i na poe a pau e noho mai eei, aole hiki i kekahi mea ke lilo i hoa hanohano, a e noho hoi iloko o keia hale, ina aole i loaa iaia na balota oi ma kona apana.  He hana maopopo loa na keia hale ke kauoha ana e koho kela apana i mea e loaa ai iaia na balota oi elike me ke kanawai.  Aole loa au i lohe iki iho nei i kekahi hoakaka ma kela aoao e hiki ana ke hoole mai i ka makou kumu e hoakaka nei; aia wale no malalo o ke kanawai i hoikeia ae nei e hiki ai ke kapae ae ina inoa.  Aka nae, ua holoi ia ae keia mau inoa malalo o ke kauoha a ka Loio Kuhina, a oia hoi ke kumu hoopaapaa i neia wa.  Ua hewa iki paha au ma ka olelo ana no ka holona o na inoa; aole ka hoi i holoi ia, ua paa no na inoa pela ma ka papa inoa, a o ua poe kanaka la no nae ka i ae ole ia e koho.  A o ka ikeia ana o kela mau inoa i keia la ma ka papa inoa, he hooiaio ana mai ia i ko lakou kuleana kupono i ke koho.

  Ku mai o Kaulukou malalo o na rula, a olelo mai aohe kuleana o keia hale hanohano e kamailio ai, no ka mea, ua koho oia ma ka hapa uuku.

  Rula mai la ka Peresidena, aole i pono ka Kaulukou kumu.

  Kamailio hou mai o Dole:  O keia kauoha a ka Loio Kuhina, penei kona heluhelu ana: "He mana ko oukou e holoi ai ina inoa, no ka mea, aole i hookomo ia e iike me ka makemake o ka pauku 7."  Aka, aole nae i holoi maoli ia na inoa nei ka i hoole ia aohe kuleana e koho ai.  Noho iho la keia kanaka ka Loio Kuhina ma kona keena ma Honolulu a hoopuka aku la i ke kauoha i keia pee kanaka.  Pehea oia i ike ai?  Me ka olelo iho: "E holoi ae kela mau inoa!"  Ina o keia ke kanawai e mana ana iloko o keia aupuni, e ike ana kakou ma keia hope aku i keia Loio Kuhina e palapala aku ana ina aha hookolokolo, e kauoha ana i ka lakou olelo hooholo e hoopuka ai no na waiwai o ka poe i make me ka pilikana ole.  Ua manaoio au, he pono ia'u ke kamailio no keia mau hana a pau i hoonele ia ai keia poe o Kaanapali i ko lakou mana koho, ma ke ano he hui ohumu iho; a ina kakou e kokua i keia mau hana, alaila ua pili ia kakou a pau keia ohumu ino; aka hoi, o makou o ka hapa uuku, ke kau nei makou ia makou iho ma na moolelo, he poe kue i keia mau hana hoohaahaa, kue i ka pono a me ka maluhia.  He hauoli au i ko'u ku ana ma ka aoao o ka hapa uuku e kokua ana i ka pono o na makaainana, a ke manaoio nei no au, aia iloko o na hoa o ka hapa uuku na hoohuoi ano hoohalua; a ua piha keia mau hana ina hopena ino e ku aku ai ina pono o na makaainana.  Nolaila, ua pono ia kakou a pau ke koho ma keia ninau ano nui ma ke ano e hana ana kakou i ka pono o ko kakou mau Haku, aole hoi i ka pono o na luna aupuni, no ka mea, o kahi laau ikaika hookahi a ke kanaka ilihune e hiki ai ke malama i kona maluhia, oia no ka pono koho balota; a ina kakou e kaili mai ia mea, ka lilo no ia i kauwa kuapaa.

  Ku mai o Hon. Balaunu, a olelo mai: Nau i waiho aku nei ka hoike a ka hapa uuku o ke komite ma keia hihia, a e olelo ae no au, o na olelo hoike a pau i lawe ia mai ai iloko o keia hihia, ua pau i ka hoole ia ma ko Kona Akau hihia.  Oia hoi penei, ma kekahi lawe ia mai, a ma kekani hoole ia.  A oia no hoi ke kumu au i hana ai, a lawe mai ai imua o keia Hale i ka hoike a ka hapa uuku; no ka mea, mahope iho hio o ka ae ia ana oia olelo hoike ma ka hihia o Kona Akau, aole paha hoi e nele ko kakou ae e lawe mai ma ko Kaanapali hihia.  Eia, ua olelo hoike la i olelo ia ma kela hihia, no kahi noho paa o keia poe koho, ehiku a ewalu paha e hoohalahala ia nei; a ua like loa iho la no me na olelo hoike i ae ia e makou no kekahi poe malihini ehiku, a ewalu paha i koho ai ma Kona; a me he mea la i kau nana aku, aia ma kahi e kupo no ole ana ia lakou nei, o na olelo hoike alaila hoololi ia ae la, a hiki i ke kupono ana.

  No na mea e pili ona i ke Kanawai; aia ma ke kanawai o ka makahiki 1864 ua olelo ia, he ekolu malama e noho ai kekahi mea iloko o ka apana, alaila hiki iaia ke koho; a ma ka makahiki 1868 hoopaa ia iho la keia kanawai.  Heaha ke ano o ia mea "kona apana?  No na mea e pili ana i ko Kaanapali hihia, ua hooholo kela papa nana, o ke ano o "kona apana," he hoopaa ana i kona inoa ma ka papa inoa.  Ua hookomo ia na inoa o keia poe, ma kela papa inoa, e keia poe Luna Nana, a o kela hookomo ia ana ma ua papa inoa nei, oia maoli no ka manao o kona apana.  A o ka holoi ole ia ana o ua mau inoa nei, me ke keakea ole ia ana o keia poe elike la me ke kanawai, ke hoike aku nei au, aole e hiki i keia hale ke hoi hope ma keia mea, no ka mea, na ke kanawai no, nana i kauoha  ka papa e kau i na inoa ma ka papa inoa, nana pu no i kauoha na hana e hiki ai i ka papa ke hoole i na baiota o ka poe koho, i paa o na inoa.  Ua paa io no na inoa o keia poe, ma kela papa inoa, aka ua hoole ia nae lakou pu-a holookoa aole ae ia lakou e koho,  He wahi noho ko keia poe malaila, a no na kumu hana hoi o loko o keia hihia ua hiki ke olelo ae, ua paa ka noho 'na malaila.

  Nolaila, aole loa e hiki i ke komite a i keia hale paha ko alo ae i keia papa inoa.  No ka lawa o na olelo hoike i ka hapa uuku o ke komite, no nu inoa ewalu, a ma ia kumu no e kahuli ai ka pono o ke koho lunamakaainana ana, aole au i manao he mea nui ia ma keia hihia.  Oiai ma keia kumu wale no he 23 inoa i paa ma kela papa inoa, i hoole ia ko lakou koho ana, me ke keakea ole ia elike me ke kanawai, ua lawa ia kumu e hoonoa ai i keia koho ana.  Ma na mea i ike ia e keia hale mai loko mai o na olelo hoike he 23 poe koho o kela apana i hoole ia aole e hiki ke koho, a o keia olelo hoike he olelo hoike hiki ole i keia hale ke alo ae.  Mahope iho o keia mau haiolelo ana a Kakela, Dole, a me Balaunu, e pili ana i ko hapai kou ana i ka noonoo ana a me ke apono ana i ka hoike a ka hapa uuku, ua ninau ia imua o ka hale a ua haule ka hoike a ka hapa uuku.

 

 

 

Na Hunahuo Gula o Hawi Mill.

  HANAU - UA hanau mai na Mr. D. Kamalau a me Mrs. Hana Kamalau he keikikane nepunepu maikai, a eia oia ke hanu nei i na ea o ke au Hooulu Lahui o Kalanikaulilua.

  NO KA ONA - He nui ka ona ma keia wahi o Kohala nei, mai ka Poaono a ka la Sabati, e pii ana a e iho ana ma na kikee, haalu, oawa, oioina &c.  Nana aku oe "Hiolo lua na wainaoa a ke kehau."

  ANA OLE KA HUILA I KA NUI KO - O ke kulana keia o ka wili ko o Hawi nei i keia mau la, he eleu a he holo ka haua i na nihoniho; ua hiki ke wili ia a piha na kalapaea (clarifier) he 37 a he 21 ka haahaa no ka la, ke hapa nae ka ko.  Ua hoomaka mai keia ano i ka wa i paa ai na rola hou elua, a o na rola kahiko ua kiolaia, a ua pau hoi ke kaulai nui ia ana o ka raina i keia manawa, mai ka nau no a kapuahi.  Ua hoihoiia na lio ma kahi i hoomakaukau ia ai no ka laina i ka wa mamua.

  Na keia mau heluna ipuhao kiekie i hoopiha mau i ke kopaa i kela a me keia la. Ke hoomoa nei o S. K. Kanuha ke puhi ko o Hawi nei, he 7 a he 8 mo'a o ka la.

 

KAKELA & KUKE.

E laa na pahiolo, koi bole,

hamale, koi mai a me liilii, kila.

wili puaa, rula, apuapu kai o na ano

a pau.  kala kaa. hao hoopaa puka.

pohaku hoana, kepa lei ilio, kaula

hao ilio, pahi, upa, pahi aminmi,

kalapa, kope hulu, palapala, oepa

kalakala, lina hao, ami, keehi, a me

ke

 

- KAULA OPU. -

Palau o na ano a pau,

Oo, ho, kopala, pe, kipikua,

hao kope, au ho a pela aku,

kua bipi, lei bipi, kaula

hao bipi, uwea pa.

uwea kekeawe.  hao pili

piula, kaa palala, ipuhao,

ipu ti

PA-PALAI MAKAU ME KE AHO.

Ili wai, papa holoi, kopa ala, kaula

kuaina, hu'akai, ehi wawae,

hulu pena, a pela aku.

 

Pena wali, kini nui a me liilii o na

ano a pau, me ka pepa kuhikuhi,

pena keokeo, aila pena, aila

hoomaloo, vaniki kaa, a me

vaniki moe,

PENA HOOMALOO

- a me aniani hale -

AILA MAHU, AILA MIKINI, AILA

HAMO ILI, AILA KAA, INIKA

KAMAA.

PAUDA, KUKAEPELE, KIANA

PAUDA, UIKI IPUKUKUI O NA

ANO HE NUI A LEHULEHU.

 

LOLE MAKEPONO

-E laa na -

AHINAAHINA, KALAKOA. KEOKEO,

LEOPONALO, HULUMANU,

UWE-WAHINE, KUI HUMUHUMU,

A ME KA LOPI.

Ke Kuike e loaa no ia na kahi o

Kakela & Kuke!

NA MEA PIULA,

Mikini Humuhumu

Mekini a WHEELER a me WILSON

MIKINI A WIILCOX ME GIBBS

NA MIKINI A

- REMINGTON. -

He nui loa na mea hao me na ukana e

ae o na ano a pau, aole hiki ke hai pau

ia aku, hewa i ka wai na maka ke ike.

 

Laau Lapaau Kaulana Loa

A DR. JAYNE ,

LAAU HOOMAEMAE KOKO

LAAU HOOPAU NAIO, LAAU

KUNU, PENIKILA, HUAALE,

PAAKAI, LAAU HOOPAA HI, A

Me na Laau Hamo, a Pela 'ku.

Kakela me Kuke.