Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 2, 8 January 1887 — KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI. Uauhila no ka Nupepa Kaokoa. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI.

Uauhila no ka Nupepa Kaokoa.

MOKL'NA I. FAF.L\N! kahiko me K\ L.\HU! roma. He hoomana kupanaha a weliweli loa ko keia lahui Beritania i kapaia ka ' Hoomana I )eruida.' , Ua hoea mai keia hoomana ma ia wahi iioko o na la mahope loa mai nei. mai na apana ama mai o Farani i kapa ia o Gaul, a he hoomana i awili pu ia me ka hoomana o ka Moo, ka \X, ka Mahina, a me kekahi mau akua eae o ia au kahiko. Ua lawelawe ia na hana oia hoomana ena kahuna 1 >eruida me ke ano malu loa. E hoikeike ana ia lakou iho me he mau kahuha hoomanamana, a e hali ana me ke kauwahi laau kookoo ma ko lakou lima, (e like me ka na haole hana keaka mana) a ma ko lakou mau a i me ka olelo ana i na kanaka, he hua keia no ka moo iloko o kekahi pahu gula. Aka, hookahi mea maopopo loa, oia no ka awili pu ana o keia ano hoomana me na hana kumakaia ike kino kanaka a i hookahua ia mai na hana karaima, a ma kekahi ano hoi ua puhi ola ia na kino kanaka me na holoholona pu iloko o na hale uwea hakahaka. E hui mau ana lakou maloko ona uiuiaau pouliuli i kapa ia ka "Uluwehi Hoano;" malaila e lawelawe ia ai ka iakou mau hana hoomanamana, ama ia wahi no na kanaka opio e hele ai eao ia mai a noho pu me lakou no na makahiki loihi he 20 ma ke ano he mau haumana. Kukulu no keia mau kahuna Deruida i na heiau nunui a me na kuahu. A eia ke ku nei ko lakou mau apanapana 1 hiolo, ma Enelani a hiki paha i keia la. Aole nae i hoala ia keia mau heiau mamuli oke kokua ole ana ana mikini mahu o keia au e hoohana ia nei, aka nae hoi, he mau mea ia i loaa ole ma na loina kukulu hale o ko ka aina pee kamaaina, Ame he mea la ina paha ua ike nui ia keia poe Deruida ma ko lakou ano iho, a kukulu lakou ina heiau me ka ike ole ia ena kanaka, me he la e olelo ana lakou ua kukuluia keia mau heiau mamuli oke ano mana. Aka, ua hauoli na noonoo ana ae, aole keia poe Deruida i keia wa e hoomau aku ana ma ia hana hoopunipuni a pela wale aku.

Pela iho la *ae ke kulana o ka naauao 1 omamaka ae iwaena o ka lahui Beritania; oia hoi he 55 makahiki ma mua o ka hiki ana mai 0 ko kakeu Hoola ike ao nei. A oia pu no hoi ka wa e noho haku ana ka lahui Roma maluna o ka honua i ikeia ia wa malalo o ko lakou Kenerala kiekie, letuisa Kaisara. Iko Kaisara kaua ana a lanakila maluna o Gaul, (Farani), lohe pmepine oia i na mea e pili ana no na paen oku me kona mau puko'a kuakea, oia hoi o Beritania, i ke kulana ikaika a wiwo ole o ko laila lahui kanaka, nolaila ua hooholo iho oia iloko ona he nianawa kupono loa la nona e holo mai ai a lawe ae ia Beritania ma ke kaua, oiai ua kokoke oia ma ke ala nioana mai na kapakai aku 0 Farani. Nolaila, holo aku la o leluisa Kaisara no na paemoku o Beritania ma na moku he 80 me 12,000 kanaka koa, ma ke ala moana mawaena o Kalaisa a me Bulona, oia hoi ke ala pokole loa e hiki ai i Beritania, a e holoholo mau ia nei ena mokuahi ī keia wa. Me na manaolana nae oia i holo aku ai i Beritania e loaa wale mai iaia ka aina me ka hana nui ole a me ka maalahi; aka aole pela na haawina i hoea mai e like me kana i manao ai—ua kaua kue ika ika ia mai oia ma ka aina e na Beritania puuwai wiwo ole, me ka hoopoino pu ia o kona aumoku e ka ino nui a pau i ka ili a nahaha na na kapakai. Ua lanakila na Beritania maluna ona no hookahi manawa, a he elua hoi ona manawa i lanakila ai maluna o na Beritania. Aole nae oke koikoi loa o na poino ma kela aoao, aka, ua hauoii loa oia mamuli 0 ka hooholo lokihiia ana o ka noho ana maluhia mawaena o lakou, a no ia mea ua hoi aku la oia no ka home.

| Iloko o ke kau kupulau o kekahi makahiki mai, hoea hou oia ma Bcritaniā me 800 moku a me 30,000 kanaka koa, a ua hoomaka hou ia ke kaua. A!a noi mai kekahi mau ohana lahui Beritama a lawe ae la ia Kasawalona, he kanaka Beritania oia, i kenela nui no lakou. He kanaka wiwo ole oia a pela pu me kona mau koa, a ua holopono ko lakou kaua ana me na Roma. Iloko oia nee kaua ana 0 na Beritania, ike aku la na koa Roma ma kahi mamao i ka punohu o ka e a lepo iluna o ka lewa me he mau kolaniu ao la, a lohe pu no hoi lakou i ka halulu ikaika o na kaa kaua, nobila kau emai la ka weh ja lakou a haalu)lakou 49W I pditiwaL Lehulehu loa na kaua hahana i hooukaia e keia kenela Berilania wiwo ole, a ua ili aku hoi ma!u~ na ona a me na koa na poino koikoi, aka, ui hoomau aku no lakou i ka pa< k> ana me he mau liona la. A mamuli o ke ano lili a kuee mau ana o kekahi mau alii Beritania me ia a me kekahi

jm«U 4»il e aka, noiiL'a ua mokaahasaj »kōke lakou t a ua haawi pio pa aku oia ■ | iaia iho, a noi aku c hanaU ke kui j j kahi maluhia. Hauoli loa o Kai*ara,; ia hooholo i ke kuikahi ma'uhia; a nia- ; hope hoi hoo oia i ka home me ke | koena iho o kona aemoku a me na ka* • nak? i pakele mai ke kaua mal j Aneane e hanen na makahiki i haia ae, a iloko hoi o ia au. he maluhia wale no ma Beritania. Maikai na kauhaln a maemae ka noho'na. Pi* noahuahua ka naauao o ka lahui a me ka aapo i na mea hoonaauao ī aoia mai e ka lahui Farani a me na Roma. A i ke au e noho Emepeni ana o Kelau* dio no Roma, ua hoouna aku oia ia Aulasa Pllato, he kenela-me kekahi puahkaua ikaika, e hookahuli hou i ka noho'na o ka aina, a ua heoko hapa ia no; hiki ho* aku he kenela, o Onetoria Scapula, a hoopio i kekahi hapa ona 'iii Beritania. Aka ua hoomaka hou ke ala ana o na kanaka Beritania a hooholo lokahi e kaua a hiki i ka make ana. Iwaena o na kanaka wiwo o!e o ka aina ma keia uluaoa hou ana, o Karadoka ka oi aku o ka wiwo ole, a ua hooukaia he kaua hahana e ia a me na Roma mawaena o na mauna o Wale Akau. Me na elelo hoolana manao oia i panee aku ai i kona wahi pualikaua imua o na Roma e uhi makoiukolu ana i ka aina, a no ka hopena hoi o ia kaua, ka luhi a me ka inea o na hooikaika pauaho ole ana, ua haule pio iho la lakou ma ka oi o ka pahikaua a na koa Roma, a ua kailiia aku la ka lanakila o ka ia e na Roraa. Ua hopu pio ia ka wahine a me ke keiki a keia kenela Karadoka a hoopaahaoia, a o ua kenela wiwo ole la hoi, ua kumakaia ia oia iloko o na lima © ka poe Roma e kona makuahine koiea, a oia a me kona ohana a pau ka i hoopaahaoia no ka lanakila hiwahiwa o na Roma.

Aka o ke kanaka nui a hanohano, e koikoi no kona popilikia, ma ka halepaahao ama na kaulahao. Na kona mau hiohiona kilakila nae a nie na nanaina aloha o ka poino maluna ona i hooni aku i ka puuwai o na makaainana o Roma, ia lakou e lulumi nui ana ma na alanui no ka makaikai iaia, a no ia mea ua hookuuia aku oia a me kona ohana e noho kuokoa hou no lakou iho ma Roma, a ilaila oia a waiho na iwi me ka maopopo ole i kekahi mea ina paha ua kilohi hou aku ©ia i na papalina aloha o kona one hanau. Ulu ae la na laau oka a nalohia aku la, —kupu hou ae la ma ko lakou mau makalua na laau oka hou a nalohia hou he mau haneri makahiki i hala ae, mapiua oka hoopoina loa ia ana o ko Karadoka moolelo kaulana. Aka aole no i kanaaho mai ke ala kue mau ani) o ka lahui Beritania; e paa ana i r "• ma na lima, e paio ana ana ma na pa tausani. ' Hoe* iu aka mokupuni o Anglesey i kapaia i keia wa o Mona kekahi kenela Roma, a luku aku la i ko laila poe kanaka; a malaila i hopu pio ia ai na I)eruida a puhi ola ia ike ahi, A iaia i hoohiki loa ae ai ma Beritania, ua ala kue nui mai la na kupa o ka aina iaia a me kona pualikaua lanakila mamuli o na hana pakaha wale ana o na kanaka Roma e noho ana ma Beritania i na waiwai o ko lakou aliiwahine Boadicea, a wahine kanemake a ka Moi o ka lahui Noloka me Safoka. Ua hanaino loa ia ua aliiwahine Boadicea la ma ke kauoha a Catus kekahi o na lunakoa Roma; hana hoohilahila ia kana mau kaikamahine elua maloko o kona halealii, a hookauwa wale ia ka ohana o kana kane. I panai no keia hana ino, ua; hooi loa la ka inaina o na Beritania, al« mai lakou a kue me ko lakou ikaika a pau. Auhee loa aku la o Catus me kona kipaku loa ia i Farani. Kipakuia na Roraa mai ke kulanakauhale aku o I>adana a waiho mehameha iho la ko lakou kahua i noho ai. Ma kekauwahi kauhale kahi noho nui ia e na Roma e lawelawe ana i ka oihana kalepa, ua luku nui aku la na Beritania ia lakou me ka pahikaua, e puhi ana i na hale i ke ahi, e li wale ana a e kumakaia ana ia lakou me ka hoomainoino loa ia, a īloko o kekahi mau la pokole loa. ua lukuia he 7,000 kanaka Roma. Aka, ua hoopuipui hou īa na pualikoa Roma e kekahi kenela Roma, o Setonia kona inoa. A ma ia ano pu no hoi i hana ai na Beritania a kaua niai ta i kona mau pualikoa me ka īkaika ioa. Ua paio na Beritania me ka pauaho ole a hiki ī ka hopena, a ua luku nui ia lakou e na koa Roma me ka weliweli loa.

Aka, he oia mau no ke kulana hae o na Beritania, aole i hoomahaeluaia ko lakou mau puuwii no keia poino koikoi i tlt iho maluna o lakoa I ka wa i hoi aku ai • Setonia no kona home, ua ala kue ae la na Beritania i na pualikoa Roma ma ka mokupuni o Anglesey a hlo hou ae la ia Hoea o kenela Agricola a lilo hou iaia kela mokupuni iloko o ke kaua, a hooauhulihia ia ka noho ana o ka aina no na makahiki he ehiku me ka nee iki ana aku o iahaawina hookahi maluna o ka aina i kapah o Sekotia, aka, ua kue ikaika loa mai la ko laila poe kanaka, oia hoi ka lahui Kaleeionia, a he lili loe hoi ke Ulo aku kekahi iniha o ko lakou aina.

Kolaila ua heomakaii kekahi kauā «e- j liweli loa mawiena o keia lahoi Kale-j eionia a me oa keneu Agricola la. i\ ua pepehi no lakoa ika lakou mau wahine ponoi a me na keiki pu mamua o ko lakou ike roaka ana aku he mau pio hoo?uhi wale ia m keia kenela; oa kaua lakou, a ua make iioko o na hoina mahuahua, a : manao wale ia no ko lakou mau kmo heana na puu pohaku hi 1 hele a kupipi e ku nei i keia *<* ma na puu lehulehu o Sekoiia. He 50 makahiki ma ia hope mal hiki ae o Haderiana mahila. a ua mau no > e kue ia enk kamaaina. A mai ia «ra mai a aneane paha e hala he haneri makahiki 7 hoea o Sevenisa malaila me kona puahkoa nui e kaua ai, aka, ua hoohauoli ia na kamaaina 0 ka ama i ka ike ana mai e haule make wale ana kona mau koa iloko o ka nenelu a me na kiowai opiiopilo o ia wahi me he mau ilio la. Noho mai o Caracala i pani no Severusa t oia no hoi kana keiki, a nana i hoomalu aku ka aina iloko o na makahiki he So me ka maluhia. Aole nae oia i hoomalu aku me ka ikaika o kona pualikoa, a ua ike(no oia i ka waiwai ole o ia hana, aka, ua kaana like oia 1 na pono a pau maiuna o na lahui Kaledonia me Beritania; a maluna hoi o na kanaka Roma e noho ana ma ka aina. Pela iho la i loai ai he noho'na maluhia iloko o ia mau makahiki loihi.

Mahope loa mai loaa he enemi hou no na Beritanla, oia na kanaka Sacona. He poe keia i noho mamao ioa mai na kapa-kahakai aku, a i hookahua i ko lakou noho ana ma ka akau o ka muliwai Rine ma Geremania. Holo mai la lakou ma na moku no na kapakai o Farani a me Beritania e pakaha wale ai. Ua kūe ia aua hoauheeia mai iakou e Carausia, he kanaka Belegiuma a Beritania paha oia, i hookohuia mai e na Roma. i alihikaua nui no lakou raa ke kai, a malalo hoi o kana alakai ka hoomahele mua loa ana o na kanaka Beritania e kaua me ka enemi maluna oka ilikai. He mau makahiki pokole ma ia hope mai, ua hoomaka mai la na hana pakaha a ka lahui Scots, no Irelani lakou, a me ka poe Picts, no ka akau lakou, a ua holopapa loa keia hana ino a ia poe ma na okana aina hema o Be-

ntania, me ke ala mau ana mai o na hana hookahe koko. Aole no nae i pilipu na manao lili a makee noho'na 0 ka lahni Beritania, oiai iloko o ia wa loihi e nohoalii ana ka lahui Roma maluna o ka aina, ua hoomau no na Beritania i ke kue ikaika ana i na Roma me ke kanahai ole iho, a aole hoi 1 kuenn hope iloko o na manao kaniuhu no na poino e ae he nui o ka pakaha wale ia ona pon ; ka aina. A hiki mai i ]a o Honoria,Vhe aliikoa Roma, a o ka manawa hoi\i hoomaopopo ia ai ka hehi kulanalpono ana o ko Roma mana hoomali maluna o ka honua, oiai na koa Romd e huli hoi ana no ka home me na manaolana no ke pio loa o Beritania malalo o lakou, ua ala lokahi hou mai la na kanaka Beritania i hooi loa ia ae me ko lakou ano mau o ka wiwo ole, a kaua kue nui aku la i na koena Roma e noho ana, a no ka hopena loa, ua kipaku loa ia aku na Roma mai ka aina aku, a no ia mea, ua kaawale ae la ka lahui Beritania mai ka noho pio ana mai waena ae o na umii oolea a ka lahui Roma, a hoi hou iho la ka aina i na kupa ponoi e like me mamua, ma ke ano he lahui kuokoa.

He elima haneri makahiki mai ka hiki mua ana o leluisa Kaisana i ke kipaku loa ia ana aku oka lahui Roma mai ka aina, a aole loa lakou i hoea hou malaila. Iloko nae okeau e nohoalii ana na Roma, e hooili ana ina kaua weliweli me ka hookahe koko, ua hookawowo pu aku lakou i kekahi mau pomaikai nui no ka lahui Beritania me ka hoomahele pu ana aku ia la kou ma na hana hoonaauao a holomua oka aina i loaa mua |ole i na kupa o Beritania. Ua hana ,ia he mau alanui J akea, he mau pa kaua, amekeao pu ana ia lakou ina loina oka lawelawe oihana kaua ana i oi aku ka holopono mamua oka mea i maa mau ia lakou, a pela pu me ko lakou npho'na. Na Agricola i kukulu i kekahi pa lepo loihi no 70 mile i mea e pale aku ai i na hana pakaha wale aka lahui Scots* me Picts; na Haderiana i hoopaa loa, a na S4rerusa i hooi hou ae i ke kulana paa oua pa lepo la me ka pohaku. Maluna ae ona mea a pau, a iloko hoi oia au e noho ana na Roma, t komo aku ai ka iamaku o ka peno o ka hoomana Karistiano iloko 0 Beritania, a nolaila ua ao ia aku na haawina o fca ike ana Ike Akua, ke aloha ana ina hoalauna e like me ko lakou aloha la lakou iho, ame ka hana maikai aku ta hai e like me ko lakou hana maikai ta mal Ua ao aku na Deruida e kupaa me ka punihei ole i kekahi mau mea e aku. & haumana a keia ooe Deruida i ao aku ai ma na meg pili hoomana a pīli kaiepa.^

Maanei ka hopena o ke au o oa Roma ma Enelani, be hapa uuku loa i loaa aa mea pili ialakou iloko o ia mao makahiki he elima hanen i haia, a ke koe nei he kuauhau kaulana oo ia ao. Boko o oei au e nee nei, oai na paahana e paeli ana i k* bonua t e hoomaemae ana i mau kahua hale noho a

tcikim imha, ui ji ia lakou fcc mau apana da!a Roma iloko o ka lep<fc n* j-a kahi a lakoo e ai ai, na kiaha ala kou i inu a'u na papaheie pohaku a lakou i holoholo ai, na luawai, na alanul na kahua kaua. a i ike ia ma ona laau ihe popopo a me na pa!e kila umauma o na Roma i make iloko o ke kaua, ka pa pohaka loihi o 70 mile i kukuluia e Severa<a t na kiahoomanao o ka lahui Roma i kukuluia, me na huaolelo pohihihi i hoailona ia maluna o lakou, a i maopopo ole ko lakou ano a hiki mai i keia an. He hapa uuku loa keia mau mea i hoakakaia ae Ia a kakou 1 ike iho nei, ano ia mea ke waiho pohihih» nei ka hapanui oka moolelo kaulana o ia au me ka maojx>po ole. i )