Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 4, 22 January 1887 — KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI. Unuhiia no ka Nupepa Kuokoa. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAHIKO O ENELANI.

Unuhiia no ka Nupepa Kuokoa.

MOKUNA lIL Enelani.malalo o ke Sakoxa maiKLAI ( Au\rARED.\.

O Alafareda ka "Kui, he kanaka opiopio wale no oia nona na mr.ka'biki he iwakalua kumamaono uia i lilo ae ai i alii. Ma na huakai kaahele ana ana Sakona, he elua manawa ona i lawe pu ia ai me lakou i Roma, aua noho no hoi ma ke kuianakauhale o Pansa i kekahi wa. Iki umikumamalua o kona mau makahiki, aole oia ī ao ia i ka heluheiu pahpala, oiai aohe no he hoemanao nui ia oka naauao ia au. Aka nae, o ianei ka opiopio loa, ame ka punahele loa ia mamua o na keiki a ke alii Etelawelu£a i nohoalii mua ai, e like me ka hoakaki ana a ka hapa hope oka mokuna i hala. Aka ua loaa nae iaia he makua maikai aao kupono, a mamuli nae o kona malama makee ia ma e kona makuahine, pela oia i ulu ae ai o ka hanohano a me ka naauao o ke kulana kanaka makua.

Amakekahi la, oiai kona makuahine e heluhelu ana i kekahi buke mele Sakona, aia no kana mau keiki ke nana mai la iaia me na helehelena o ke ano makee iua buke la no ka nani a me ke anapanapa o na hua palapala i 'kakauia, oiai he buke ko ia au i pena ia na hua palapala me na waihooluu like ole, a i kaokoa loa na loina pai paianala ana iko keia au. A oiai ko lakou mau maka e kau ana iua buke la me na nanama oka makahehi, pane mai la ko lakou makuahine: "0 ka mea mua loa 0 oukou e akamai ana i ka heluhelu palapala, e haawi no au i keia buke nana." No ia mea, hooikaika nui iho la ua poe keiki nei 1 ka huli palapala, ao ka mea mua loa o lakou i haawi ia na mahalo ana no kona naauao, o Alafareda no ta, aua hauoli loa oia. I'ka makahiki mua oko Alafareda nohoalii ana, ua kaua aku la oia me ka lahui Henemaka no eiwa manawa. Ua hana no hoi oia he mau kuikahi lehulehu me na Oenemaka me ko lakou oielo paa ana mai iaia e haalele iho ana lakou la Enelani, a e hoohiki paa ana aole lakou e hoi hou mai ana ilaila me ka lakou mau hana ino. Aka, aole i loihi ba mahope iho, ua hoi hou aku la lakou i Enelani a hoomaka hou i ka lakou mau hana ino e pakaha wale ana a e puhi wale ana i na kauhale i ke ahi; aua emoole no hoi ko lakou heluna

nui niao a maanei o ka aina. Ma kekahi kau hooilo a o ka eha hoi ia o na makahiki 0 ka nohoalii ana 0 Alafareda, ua kaua mai la keia poe Denemaka iko ka Moi mau koa me ka hookauliilii ia ana mao a maanei, a 0 ka Moi hoi, ua ho!o aku la oia no kona ola no kekahi wahi me ka hoano e ana īaia iho me he wahi kanaka hana la malalo 0 ka malumalu hale o kekehi o kona mau kanaka malama bipi i ike mua ole i kena helehelena.

Ma kekahi la, ua hoonoho ia iho la 0 Alafareda i ka hale e hoomo'a ai i kekahi meaeno ma ke kapuahi, a nolaila, ua hoomakaukau pu iho la oia i kana pana a me ke kakaka, me na manaolana ana me ia mea oia e hookau aku ai 1 ka hoopai maluna 0 na Denemaka, ke loaa he manawa kupono nona, a oiai no hoi oia e laweiawe ana i keia mau mea, kupu mai la iloko ona na hoomanao ana no kona mau koa aloha i hoauhee ia a me kona mau makaainana pu kekahi i hana ino wale la e keia poe Denemaka, a no ia mea ua hoauwana I loa ia aku la na noonoo ana o ke ahi no keia mau mea me ka hoomanao ole i ka meaono iloko o ke kapuahi. a nolaila, ua papaa ua meaono la. Hoi mai la ka wahine a ke kanaka malama bipi nana i hoonoho aku ia Alafareda ma ke kapuahi e kiai i ka meaono mai ka papaa ana, a huhu aku la iaia me na maka inaina. "Ea, e ka ilio palaualelo, pehea la oe i nanaole ai i keia meaono; ano, ua makaukau oe e ai aku ia." He manawa loihi mahope iho, aia hoi, ala nui mai la na kanaka Beritania e noho ana ma ka apana o Devonshire a kukulu ae )a i pualikoa a kaua ikaika aku la i na Denemaka pakaha i lele aku ma ko lakou mau kapakai, a iloko o na hooikaika ana me ke kuemi hope ole, ua hoauheeia aku la ua poe Dcnemaka la me fca pepehi pu ia ana o ko iakou alii, a lawe pio ia ka hae. He hae keia i hanaia me ke kii o kekahi manu Ravena iluna, a mamuli 0 ka haule pio ana o ua hae la imua o na Beritanta, ua lilo ia i mea minamina a hookupilikii loa i ka naau o na poe Oenemaka, no ka mei, he hae hou loa ia t humu noiau loa ia e na kaikamahine ekq)u akēkahi kanaka me ka hiki wawe loa iloko o ka auina la hookahl Ano, ua haule pio a ua hoohaahaau ka mana ikaika o na koa Denemaka bana ino» a me ka hae a Ukou i haaheo ai ao ka welo ae o kona mau eheu i na weleUu makani ke papahi U ka hanohano o ka ta, a he meapooohoiiahoa haahaa U «na, 00 ka »€«, aU o AUU-

f reda ka Noi ma ke koluu ilakai no oa ī Beritania, ke kaoaka nona ka pmiwai j aloha i manao nui ika pooo o kona } mau makaaioana amctu koa i hoau- ; heeia, a t hoolilo i na hera kiai i : mana*a oooa e kaoiuhu ai fio ka poeo ! o koaa aupanu ameh hoop hi pu ana ' i kona oaau me na manao vivo o£e e : hoopai aku i ka enemi me ka pana a |me ke kakaka. A ano hoi ua hiki mai 1 ia ob i ka hookou ana o koaa iinl nui, aole nae oia i hoopOikia wale aku ia lakou enemi kini lau a lau me na poeo kaua wale no, aka, ua hana oia i kekahi vHana ano nui toa i ike ole ia mamua aku, oja hoi:

He kanaka akamai loa keia alii Alafareda i ke mele a.me ka heokani ana i na mea kani, aka, iloko o keia au kaua ana, akahi no oia a hookaulmaia, me ka miopopo ole nae i ka hapa nui o na mea a pau o ke alii Alafareda no keia, no ka mea ua manao lakou ua make oia. No kona akamii a me ke kaulana pu, hoea aku la oia a ku imua o Gatarama, ke alakai nui o na puahkoa Denemaka maloko o ko lakoa mau halelole hoamoana, a malaila i hoolealea ai oia i ke anaina holookoi o na Denemaka me na leo olu waimeii o kana pila '• hapa," aua lilo ia i mea hoonanea nui no lakou. I keia wa no, aia na maka o Alafareda ka Nui e au ana mao a maanei a e makaikai ana hoi i ko lakou kulana ikaika; a oiai lakou e paiaka ana i ka lawe kaili a ka leo hone o ka oiea kani, a e pohapoha pu mai ana no hoi kona leo olu waipahe me ka lele maopu ana i na ki kiekie o na leo, aia hoi halulu ana na mea kaua mawaho, ame ka hikilele nui o na Oenemika, komo makolukolu mai ana na koa Beritania o ua Moi la me ka haawi pu ana i ka make maluna o na enemi, a ua hlo pio lakou iloko o ka manawa pokole. A pela iho la na hana akamai a ua Moi la.

Aka nae he kanaka manao aioha a akahai ko keia alii, a mamua o kona hoolilo ana i na enemi i mau kino heana na ka pahikaua, ua ae oluolu aku la oia ia lakou e imi iko lakou palekāna iloko ona la he 14 —oia hoi e haalele koke iho ia Enelani. Aka ua ae oluolu mai la hoi o Gatarama ke alaka> o na Denemaka e hanaia he kuikahi maluhia me lakou, me ko lakou kue hou ole e like me na hana kuikahi ana mamua. No ia mea, ua hoohanohano aku la ka Moi AlafaTeda iaia i alii hanohano malalo ona, a ua hoohuli pu ia no hoi i kanaka karistiano oiaio, heopono, lokomaikai, a akahai. Pau na puhi ahi a pakaha ana, noho lokahi na lahui a elua mai na makua a na ke'ki; maluhia na malihini kaahele ma ko lakou huakai. a ua lilo na home p ka la-, hui Denemaka i wahi malumalu no lakou ma ka po a ao oiai lakou ma na huakai kaahele, a ua pau na hana ino. Maloko no hoi o na home Denemaka, aia na ohana a pau e noho hoopuni ana i ke kapuahi hoomehana 0 ke kau hooilo e kaao a e kamailio nui ana i ka moolelo o Alafareda ka Nui.

Aka, he like oie Ke ano a me ka hana ana a ka hapanui o ka lahui Denemaka e like la me ko Gatarama mau koa Denemaka, oiai he mau makahiki no mahope iho, ua hoea hou ae la na Denemaka ma Enelani me ka lakou mau hana ino i kuluma mau—ka pakaha a me ke puhi wale ana i na kauhale i ke ahi. Iwaena 0 keia puulu enemi Denemaka hou o ka poe Enelani, 0 Hastings kekahi; he eueu a he olali oia ma na hana powa, nana 1 hookele wiwo ole aku i kekahi mau moku kaua powa he kanawalu ma ka ili hualala 0 ka muliwai Tamesi a hiki i Gravesend. No na makahiki he eha aia he kaua nui i hoouka ia mawaena 0 na Beritania me na Denemaka, a e wi ana ka aina ia wa me ka mai ahulau; e hoo-

poino pu ana i na kanaka a me na holoholona pu o ka aina. Aka, aia no o Alafareda puuwai aloha i nana ole i keia niau popilikia nui o ka aina e kapili ana i kekahi mau moku kaua nui i mea e hiki ai iaia ke holo aku maluna 0 ka wai a kaua me ka enem». A mamuli o kana mau olelo hoolana manao 1 na koa ona e kaua kupaa ma ka aina a ma ke kai, nolaila ua hooauhee nui aku oia 1 na enemi me ka luku. pu ana ia lakou. Mamuli hou o keia hana koa wiwo ole ana a Alafareda, ua loaa hou U Enelani he noho ana maluhia no ia mau makahiki mai, me ka lanakila hiwahiwa ana maluna o na Denemaka. Nolaila aia he maluhia hou ma EnelanL Mamuli o kona hanohano a aloha ia ma o na huli maluhU ana no Enelanj e like me kona hanohaoo a UnakiU mau ma ke kaua, aole no o'ia i hooki i kana apana hana no ka hoopomaikai nui i ka lahui. He anoi nui oh i na launa kamailio pu ana me na kanaka naauao a akamai, a ua pinepme no hoi kona kaahele ana ma na aina mamao me ka hoopaanaau pu ana i na mea maikai a pau i hoike U aku iaia, a ua hana pu oia me U naauao i ioaa UU iwaena o kona poe kanaka. Hoonaauao ta oU ma ka olelo Latina a me ka heluhelu ana i ka olelo Enelani, a no U mea, ua unuhi oU i kekahi buke hoonaauao Launa ma ka oldo Sakona-Ene-Uni, i kumu hoopomaikai nui no ka UhuL Kau oU i na kanawai kupono a paewaewa ole i noho ai Ukou iloko o kā noho*aa kuokoa a me ka hauoli;

] kipakuia na kihu a luaakanAWii haua pono o<e, ao ka pono wale do kaea 1 makemake ai makaa!a ioa oia txu ka malama ana ina waiwai he nui mii caj hana aihue a powa vale ia, a ua kaa ia, he hoopai koikoi no ta kaea. Kukuluii | na halekula, hooponopooo ponoi oia i j na hihia ona kanaka ma kona keena; heokoloko'o, a hoopaa oia i koaa manio a pau e hani maikai aku i kona poe kanaka, a e HIo o Enelani i sioa naauao a hauoli ma na ano a pau e Uke me kaoa i hooikaīka al Haoa no oia . i na ihoiho kukui, a me ia mau ihoiho oia i hookiawale ai ina manawa oka !a ma ka ho-a ia ana ike ahi a hookomoia maloko o na pahu a me aa kiwi pipi, aua olelo nui ia, oia ke kukui mua loa i loaa ma Enelani i huh ia e keia Atafareda, Iloko nae o ka hapanui o ka mana* wa iloko o keia au, ua hooßdwatiwali mau ia kona kino me kekahi mai ikaika i maopopo ole kona ano, a ua hoomailo loihi no hoi iaia me ka loaa ole oka oluolu mai na lapaau ana. Ua hanau pu ia mai no oia rre keia poino, e like me kona hanau pu ia iloko o na popihkia he nui o ke kaua; aka nae, ua nai ia na poino a pau e kem Alafareda ka Xui a hiki i kona hiki ana t na makahiki he 53, aoke 30 makahiki hoi o kona nohoalii ana no Enelani a make—Make oia i ka makahiki 101; aka iloko o ia wa loihi loa, ua hoomanao mau ia kana mau hana kaulana e na hanauna lehulehu mai ia au mai a hiki i keia hora a kakou e heluhelu nei 1 kona moolelo kaulana. Aole loa i hooi>oina ia. Mahope iho la oka make ana o Alafareda ka Nui, ua pani ia ma kona hakahaka o Edewada, i kapa ia ke "kahuna,'' aua koho ia oia ekf aha kukamalu e hoomau aku ika nohoalii 0 Enelani, aka nae, ua komo hou ka aina iloko oka uluaoa mamuli o ka hoao ana o kekahi keiki a Alafareda e noho ma ka nohoalii. Ua lokahi like ae la na Denemaka e noho ana ma ka hikina o Enelani a kokua i ua keiki alii Ia e lilo iaia ka nohoalii o kona makuakane, aua hoouka ia he inau kaua weliweli ana mawaena 0 ka Moi hou ame lakeu. Aka, mamuli oka nui ona kokua ma ka aoao o ka Moi Edeweda, ua lilo ae la iaia ka hauohano o ke kahua kaua a me ka papahi ana i ke kalaunu 0 Enelani no na makahiki he iwakalua kiimamaha, iloko oka hauoli a me ka maluhīa pu. Ua' hoakea ia aku la no hoi kona mana hoomalu aupuni ana a puni o Enelani, a mamuli ona i huiia a na aupuni liilii ehiku 0 Enelani i hookahi aupuni—oia o Enelani. • (E hoomanao e na hoa heluhelu, 0 na aupuni ehiku keia a ka lahui Sakona i mahelehele ai.) Ikawa i lilo ae ai o Enelani i hookahi aupuhi holookoa e hoomalu ia ana e hookahi alii & a ua hookahua loihi ia ka noho atHP?> ka lahui Sakona maluna oka aina iloko ona makahiki he eha haneri me kanalima. Nui a lehulehu wale na hoolehloh ana oka lakou mau hana iloko oia au. He lahui pakela ai a pakela inu keia, a iwaena oka lakou mau hoahaaina ana, he pinepine ka walaau a me ka ona iwaena ona hoaai; aka lehulehu wale na mea nani i ike ia oia au mailoko mai 0 ko lakou noonoo noeau ana 1 hana ia ai, aua hoomaopopo la ka holomua. O ka lakou mau mea hoonani ma na paia hale, he pepa hoi ko keia au, ahe lole silika hoi ko la au i humuhumu noeau loa ia me na kii manu, me na pua, a ua kinohinohi ia no hoi me ka wai gula. O na papakaukau a me na noho, ua kalaūa mai no ia mailoko mai o kela ame keia ano laau, a ma ko lakou mau kae, ni wawae ao ke kino holookoa no hoi i kekahi wa, ua hoonani wale ia no me ka wai gula. Na lako oka ai ana, e laa ka pahi, 0, puna, na Da, na kiaha, ka pale pakaukau, ua hoonani wale ia no me ke gula a me ke dala, a i kekahi manawa, ua hanaia na pa mailoko mai oke keleawe a me ka iwi. O ka hapanui o ko lakou mau pono noho'na a pau, aole i nele i ke kinohinohi la me ka wai gula a dala paha,

pela ka 'akou mau mea kani, ko lakou mau aahu a nui wale aku. Iko lakou wa e ahaaina ai e hoohauoli mau ia lakou me na mea kani ame na leo mele. He mea eno hoi ka nunui puipui o ka lakou mau lako kaua, a ua kaulana ko iakou hamare hao kaua a hiki i keia ia. He ui na j helehelena o keia lahui, a ua haaheo loa hoi me ko lakou mau lauoho loloa j lupalupa, na umiumi, ko lakou ili pahee a me ko iakou mau maka mohaha. | Oka nohea ona «ahine Sakona ka mea naoa i hoopiha ae o Enelani ike ohohia nui ta e ka hauoll (AeUi pau.) O ke kumukuai ona mokuahi nui e hoioholo nei mawaena o Europa a me Amerika, ata ma kahi o ka hanen miHona dala, oia hoi he 125 mokuahi. £ !ave ana lakou he iS miliona a oi poe paahana, a e ka huina lilo no ka lana> hu ika malama, he hookahi miliona da!a ma ka avesiga ana. £ hali ana iakou he huina nui o*na ohua i ka makahiki ao!e e emi iho maialo oka elima haneii tausani, ahe oi loa aku hoi m« ukana. Oka ioaa mai na uku ohoa «ale no ika makahiki. aole e emi iho malaio 0 ka iwakalua mīiiona dala» koe ko na ukana ame kekahi mau mea e •e.