Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 7, 12 February 1887 — Ka Huakai Makaikai i ke Ahi Pele HAI A E KA PAOA ME KA MOEWAA Na Hoike lehulehu o ia Huakai makaikai. [ARTICLE]

Ka Huakai Makaikai i ke Ahi Pele

HAI A E KA PAOA ME KA MOEWAA

Na Hoike lehulehu o ia Huakai makaikai.

Kakauia no kt Knekoa Niau aku u ke Kinau ma kana huakai lawe ohua makaikai pele i hele a piha kuieeki koea oneki. ma ke ahiahi Poakahi lanuari 3 1: kaalo ae !a ma ka hale ipukukui oka be o Kalaahu, ma ka bora 7 aei iki oia ahiahi. a hiki aku la ma mawaena o na hora 10 me 11 oia po. Mai laila aku ake awa o Maaiaea a hoohiki loa i Makena, he kakaikahi ioa na ohua i lele aku iuka, a me ko uka m?i hoi Puna o ka moku. He malie ka moma aohe kulu pakaua: he wahi ano ahiuhiu makani ma ke kowa mawaena o Oahu nei a me Molokai, oia na ale o Pailolo. Na ia mau ale i hooiewa ae i ka hope o K>nau meku, ahookau pu iho la ina haawina poluea maluna o ka hapanui ona ohua, aia lakeu ke hoopoluluhi ia la, a aia hoi ka hanu mea hou o ke Krokoa ke lualai pu la i ka lawe malie a ke kikala oni o A'inau, a e hookikina ana i kona mau lihilihi maka e pa;o me na kipehi huna ehukai 0 ka moana. KF. AHI MF. K.\ UWILA Oiai ka moku e palau ana i na ale hanupanupa o Alenuihaha, a e hoomau ana hoi ka hanu niea hou i kona kulana maluna oka oneki o ka moku, aia hoi. ikea mai la ka olapa ikaika ana ae o ka uwiia ma ke kukulu kemohana o ke ala pololei mai Oahu aku nei, a holo lalama ae la kona maualelo malamalama mawaena ona huina aouli e poipu iho ana maluna o ka mokupuni Kakuhihewa nei, me ka amaamau r.o kekahi mau minute loih', a na ia mea i hoolana ae 1 ka manao, ala no ka wahine ai honua ke haulani la i na oho limukala o Hopeloa i kai o Kahuku, oiai ke ikea mau ia nei na hoailona i na moku, oia ka uwih, a ke mau nei no tra ka lewanuu ka pohina uahi o ka lua nana 1 pani ae i ka malamalama o ka mahina, a hoaiki mai !a iwaena o na aouli. W'ahi a na kahumoku, he ikea la aku r,o ke ahi ke kaaio ka moku n»a ka he o Kaiaau. a i keia hoi, nehea la. KINU* I KA MOKL* (' KEAWK. Ma na hora kakahiaka o ka Poalua, auku ana ka olali o na kai ma ke awa 0 Mahukona, a oia<no ka wa i oiliili mai ai na ohua maiko lakou mau lua i hoopumehana ai e makaikai 1 ka nani o ka aina laula e waiho kahela mai ana, a e hanu hoi i ke a!a iipoa oia mau kahakai. Nani io no —nana aku ohuohu lua o Maunakea i kona pnpahi lei keokeo oka hau, kohu ohule ka "wehea iho maluna o Hihimanu." Na lae pohaku ame na puu liilii, a pela wale aku. He mau hora malaiia a hoea ana i Kawaihae. He nani okoa ko laila, ike maka ike kai hawanawana a me ke awawa olu oka aina mauna 0 Waimea, uliuli maikai ka aina, aka, o ka pohina uahi, he oia mau no ke poiuiuhi, ano ia mea ke mau la no na li'a ana, e ike, e launa a e luakaha pu me ke ahi a ka wahine hookalakupua.

KIN.U: I KE KAI MALINO. Haalele ia Kawaihae ma ia mau hora kakahiaka, a he nehe ana kai lohe ia, eia ka ka mahimahi o ka moana ke kalewa nei i ke kai halai lana malie o na Kona. Malaila, uluhua i ka oili mau ae o na lae pohaku, a manao iho la ina he mana kupua ko ke kanaka ina ua koli ia na lae aina a apahupahu. Aka, aole pela na hiona o ka manawa, oiai na maka e kaulona pono ana no ka aina, a e hoolohe ana na pepeiao i na kuhikuhi pololei a pae e paha a na ohua i na inoa o kela a me keia wa hi, a i ka manamana kuhi hora i aui iki ae ai mai ka hora 12 oke awakea, eia ka ka moku ke kaalo nei mawaho o Kailua. Ikeakula i ka nanioia wahi kahi a na 'lii e noho ai —na kauhale a me na kumu niu loloa. Ke mau la no ka moku ma kona alahele, a ke emi pu mai la hoi na manaolana noka ike i ke ahi pele; oiai o ka pohina uahi wale no ka mea ike ia aku, a koe hoi kahi mau hoailona e ae o ke ahi. IIALAWAI ME HKALAM. A kaalo aku la ka moku ma kahi lae e kipa koke iho ai i ke kaikuono o Kealakekua. halawai pu aku la makou mc kahi mokukiakahi heihei o ka Moi, ma ia wahi i hoopaa ia iho ai ka holo o ka moku no ka ninau ana i ka nuhou o ka pe!e t a ua pine ia mai la, aohe pele i koe, ua pia Malia io no ka ike ole ia aku o ka wena ahi, ua pio, a ua poho na manaokna no kaike maka i ka nani a me ke kopanaha o ke ahi pele. No kekahi mau minute ke ku ana me ke kiakahi, a ua lawe ia mai la he mau eke alani no ke Kinau. Hookahi nuhou o nei wahi moku kiakahi, aia he wahi bae Hawaii ke wek> ana ma kona kia, a ua huh nae ke poo o ka h&e iUlo, a i ka wa i ninau ia aktf ai ke kumu o ka hana ana pela, paoe ia mai la no ka pio o ka pele Aole no paha i ike nui ko luna poe ua hoki hewa ia ka hae, a akahi iho la noa ike.

KAiKI'ONO •> SL\! 'KtKi V Niau aku La ka &oVu r»,a u wahi « hoea ana i ke kaikuono o K«alakckoa. Ku iho la ka moku rrrsblo cka malu pali o Keoua, a hoolele ia aku !a nt ohua no ka makaikai ana i ke kia hoomanao o Kapeoa Kuke. Ike ike kia hoomanao me na hua pabj>ala i kahakaha ia maluna he ol?lc Beritania, a penei kahi unuhi ano nui ana e hiki ke heomaopopo ia iho. H* hoomanao ka IHluim Nai. Kapeam !AVLS CfX)S P N. Ka mea i loaa ai ke-ia man Mokapeni nu ka h lS o lanoaii a. D. 1775, a i lue'.e «nake rr,a kahi kokoke i keia wahi ma )u !a 14 o Fcbcrstan .\. I*. »779-

Kakaieia k;ia kiahoomanao nn Nownaha, A D. lS"4 : Na kekahi o kona mau hoa lahui kanaka. Kuhikuhi mai la r.a kamaaiea i kahi k : o vai e auau ai ke kama aliiwahine Kapili Likelike i make iho nei, ia Haliilua, a i ka paii kapu hoi o Keoua me na ana huna iwi iwaena o ka pali. | Ikemaka ia mau wahi oka ain3, aohe no hoi ika maemae loa ke nana aku, aka, ua kauhna ka inoa a puni na mo-i ku. KK ALAHELH NO KAHI'K.I". Haalele ka moku ia Kealakekua ma na hora auma la a nee palanehe aku la no ke alahele pololei no kahi o ka pele. He lana malie ke kai, he oluolu ka makani kolonahe oka aina, he kamahao na helehelena oka aina i ai ia eka pele, ama ke kuahiwi o Hualalai na haakohi ao hakumakuma ame ka pohina uahi a pele e nohoalii iho ana, Hala mai la o Hnokena ame Hoopuloa, a oia no ka wa aka la e iho aku ana a napoo ika iiikai. Alaila hamau mai la ka hoioke ana ona ohua, uhi iho la ka malu po, hoaiki mai la malamalama o ka mahina ma na huina aouli i pani paa ia e ka uahi, a īia na mea a pau ma kahi hookahi e hakiio ana i ka wena mai hoi oke ahi iluna me na hialaai nui, aka, o na manaolana o ka " hanu mea hou" iaia eku hakanu ana ma ka oneki 0 ka moku, ua haule loa a ua poholo iialo mai kona lana iluna no ka wa mua.

HE KULANA PIOLOKE. Ma ia mau hora ahiahi ke pikokoi mau ana na ohua ma ka palekai o ka moku e ake aku ana o ka ike wahi pele aku hoi a wahi malamalama ano e ae hoi, he neo nae ia; a o ka pohina uahi wale iho la no. Alaila, haukawewe ae la ka oneki o ka moku, a i alawa iho ka hana, eia ka he mau wahine ui, he mau kane haole a me kekahi mau keiki liilii ke noke ana 1 ka hula kui, e hoolewa ana i na kikala, e anau ana imua a i hope, e heokupu ana i ke dala, a ua alakaiia keia mau hana e ka leo kani 0 ke gita a me ke koliana. Ia wa, hooho ana na leo, eia ka pele e ! Hamau koke iho la na haukawewe, aia ae la kela me keia ma ka palekai, a ke nana la i ka aina. Ua paa ka holo o ka moku, ua ku i kahi hookahi; "Kahi keia o ka pele," wahi a na leo. Auhea ka pele ? wahi a na ninau. Aia ka pele ke a mai la, wahi a na pane. Kahaha, he īpukukui kela, he kauhale paha ko keia wahi ? Aole, he pele ia a pela wale aku na hoopaapaa ana O keia mau hiona a pau, aia ma ka oneki lalo o ka moku. NA HIONA O IA PO I IKE MUA L\ Ku iho la ka moku ma kahi he mau anana kaawale mai ka aina mai. Uiuiki mai la ke ahi pele ma na niawae a me na alualua pohaku o ke kahakai, a ua kohu kukui no na kauhale 1 ka hoomaopopo aku. He kakaikahi loa na ahi o keia ano i ike ia aku, a o ka punohu keokeo o ka mahu e pii pohukuhuku ae ana iluna, oia ka mea nui 1 ikeia, a ke kuhi nei kekahi poe he nalu. Ua kohu mau kiko keokeo lakou iwaena o ka honua hauliuli e waiho mai ana, a ke pu-a lakou iluna a nalo aku la, alaila ua waiho iho la ka honua he pouli pu maio a o. No kekahi mau minute, ike ia aku la ke ahi o Mokuaweoweo iluna o Maunaloa, a 0 pololei ae Ia kona malamalama iluna a iloko o na ao panopano e haakokohi iho ana maluna o ka piko o ka mauna. O ka aina mauka pono o kahi o ka moku e ku nei, oia no kahi a ka pele i kahe mii ai a hiki i ke kai. He pouli anoano pu ia wahi, he nehe malie ka leo o na nalu, e poooi ana ma na kipapali, a he nape holu a halana malie ke kal O Kahuku keia wahi ka il>na i moepuu ia e ka pele, a o ka uliuli o ke aa pele ka hapanui o ka aina ke nana aku, He po mahina keia, aka ua pani'a paa ia kona nani e ka uahi pohina o ka lua. Aia iloko o kekahi poe na nune ana: He ahi pele paha keia, he kauhale paha ? A i ole o kau ohua paha keia o Malulani ua hoolele ia iho nei ianei, a na lakou kela ahi e uiuiki mai la ? Pe- | la iho la na nune ana, na manao wale ana, a hiknka healualu ia anaihoo na lihilihi maka e ka hiamoe. Koe aku kahi poe. ONK A VRA O KAHUKi?, Na ke ahi pele ke kaena mua t lohe ia mai, ua one-a kai o Kahuku iaia, a na keia makapeni hoi ke kaena bope ua ooe-a uka o Kahuku t na ohua o ke Kimau. No ka mea, ma na hora kakahiaka nui wale, aia na waapa ke a-lo la i na ohua 00 ka ama. Emoole, ha-

lo a'o aae la kc aa pe'e na ohua makaikai e auwana belc ma irao a mainel E pinana ana maluna ona pohaka r.a kaue a aie na wabine t ine na laau loloa ma ca iima i kookoo. Malu&a o ka waaoa mua i pae iuka, maiaila ke kau »na o ka mea kakau, a hele aku la e hai iwai pu meMadame Pele. XA OHUA MA K£ KAHCA PELr. Ma kahi e piii kokoke !oa ana i ke kapa kahakai, he mau ahua pohaku aa pele ke waiho aru a ua hele wale no hoi a napele o loko i ka noke 31 {>aha a ka pele. No kekahi wahi laula !oa o ka aina, ua uhi paa wale ia no e ke aa. He ano pilikia ka hele ana maluna o ke aa, no b mea he napele wale no, a he hoomama tra!e no ka hehi ana maluna o na pohaku i ai ia e ka pele me ka makaala loa o poholo iiaio. Ma na mawae liilii a me na poopoo pohaku, e ike ia ana no ke ah« ilalo, a ua like me ka hao wela enaena ke nana aku. He wela maiuna oke aa, aua hiki oie ke hoomanawanui i ka heie ana a haia iwaena. He hulili enaena maiuna oke aa peie ke nana aku a puni; he mama ka poiiaku, aole kaumaha. Iwaena o keia kahua aa peie, e punohu kikokikoi mai ana ka uahi a me ka mahu, a hoomanao iho ia ka mea kakau, ma kahi a ka uahi e pu-a | ana, aia no he ahi maialo. Ma kahi pili kokoke loa i ke kapakai, e paiia ana ke kai, e pii ana no hoi ka mahu, ahe weia ke kai ke hoopa īho. Me ke kanalua ole aoie he wahi ia oia ma keia wahi. Ma ke kauwahi o ke kahakai he one; he wahi uuku loa nae, ao na ohuku pohaku wale iho ia no ka hapailui. O ke kuiana kahi i kahe mai ai ka pele, he kamahao maoii no. Aia mauka loa he mau mile mamao mai ke kahakai aku, e ike ia aku no ka iho aoao ana ae a ka pele e moe ana mai ke komohana a ika hikina, alaiia iho pololei hou mai la no ke kai ma na mana ekolu, a oia no paha na muliwai ahi ekolu i hoike mua ia mai. Ahe wahi

mamao loa mai keia manamana ana alaila hui hou ae la 1 kahi hookahi, a oia no ka iho pololei ana ma ke ano palahalana a hiki i ke kai. E ike ia aku no iwaena o ka uliuli 0 ke aa peie, he mau ponaha kuakea, a oia no kahi i holopapa ole ia e ka pele. Aohe ppamao loa kahi e ike aku o ka hoomaka ana o ka pele e iho i kai, no ka mea, ua uhi paa iho la na ao panopano i awili pu ia me ka pohina uahi, ua hiki ole ke ike aku ia luna o Maunaloa. Hookahi wale no wahi hiki i ka ike a ka maka ke hoomaopopo aku, oia ka palena kahi a ke ao i uhi iho ai. He kupanaha na hana a ke ahi pele maluna o ka aina. Ma ka aoao hikina 0 keia kahua aa pele, e moe loihi mai ana ke aa pele o ka 1868, amawaena 0 keia mau kahua aa pele, he wahi oawa pahoehoe, a oia kahi o ka aina e hookaawale ana i keia mau kahua pele. Aohe laau ulu o keia wahi, hookahi wale no he wahi kumu puhala e ku ana ma kahakai. Koe keia oawa pahoehoe, e ulu ana he mau lau nahele me ka mauu pili. Ma ka makaikai ana i keia kahua pahoehoe, aia he poopoo ana lehulehu i peai puni ia me ka pa pohaku, a me he la no na kanaka lawaia keia wahi i hana, no ka mea e waiho ana no na ikoi upena a me kekahi mau ohe kamokoi 1 hele a popopo. Ike aku la i na pohaku nunui maluna 0 ke aa pele a manao aku la he paa, aka i kou wa e hehi aku ai maluna, he helelei wale no, a me ka nihinihi loa o ka he'ni ana e hiki pono ai ke kau ma kahi kiekie a ha~u i na ea ku[X)no mai ka wela hahafla a ka pele e pii ae ana. Ma na wahi alua ilalo, he hiki ole ke hoomanawanui iho; e pii mau ae ana na ea wela, na ea hohono ano e o ka pele, a e kahe mau ana kou hou ke hoomau loa i ke ku ana m& la wahi. He ooi *anawana ka pohaku, a uliuli pu mai o a o. I Aia na ohua ke au hele la maluna o! ke aa a me ka pahoehoe me he poe kao la, a o kekahi poe hoi aia ma na kipapah kai i kui opihi ai; piha na hainaka a hoihoi iluna o ka moku. Lele no hoi kekahi poe me na mea ai, a ua hoohala na ohua he mau bora loihi o ka makaikai aa pele a me ka peie liilii ma ka aina. He haahaa na kipapah kahi e lele ai na ohua, he malie.ke kai, a he olino ka la. Ma ke komohana o keia wahi, e onioni ae ana na puu liilii a me na puu one o na Puu o Pele, mauka pono o ka aina e kikohukohu mai ana na materia pohaku eleele a me ka honua apuupuu. Maluna aku e ku hoomakua mai ana o Maunaloa, me kona mau ao hakumakuma» a o kahi hoi a ke kupueu wahine o ka lua i noho al Ma ka aoao hikina e moe ioihi ana ke aa pele o ka makahīki iB6S, a ma kona aoao iho e ku kakai ana na pali kahako o Molilele mai uka ; o ka aina a hiki i ke kai, alaila oni aku la ka lae o Kalae iloko o na kuakea a ka ehukai o na nalu o ka maoana kai hohonu e pehi mau ana. A o ka moana kai keia i kaulana i ke «ele, "Ke kai kauhaa a ka malihiol" Nee ae la k« manawa no na hora auina la o oa Peakoh lao ka makaikai ana o na ohua i ka aina o Midame Pele, alaila, ua lawa ia oo kekahi wa hooaku. Hoimai la ke^amekeiamena

apanapana pohaki: pe!s a na j ano e no hoi i ioaa aku ma ko iakoe j ala i auvrana he?o a?. a a;a hei nj *aapa | ke hoihoi ia ina ghua ika moku.! No noho nui īho nei ma na lae kahakai e kaii ana no na waipa. a hookahi mea nai e mihi ai, oka pau ona kamaa i ka weluweiu a eha ae .'a na wiwae O ka poe no hoi i minamina !oa i ko la kou mau paa kamaa. o hkou ke henehene aku nei i ka poe kaniaa weiuwehu aka nae, aohe a lakou k<xna hiki i Honolulu nei, ua ike maka iakou īa Pele; he oki ioa lakou aohe i ike wahi peik i ka ulaula mai iloko o ka pohaku. a e ka poe kamaa weluwelu, na iakou ke kaena ku|>or.o ua ike maka ia pele. He poe pele liilii nae, aohe pele nunui. No ka manawa hope ioa, hele aku ia ka mea kakau e luiu lima pu me Peie. ma ka o ana aku i ke kauwai apana ohe uuku iloke o ke ahi a h'apa ae ia. Alaiia, ua ike ia PeU% ui huna a ua iuiu iima pu. MA KA ONEKI O KA Mahope iho o ka hui aloha hope ana me Peie, ua pau aku la na ohua iluna oka moku, a emooie no hoi niau aku la ma ia mau kai kaui.aa a ka maiihini. Ike ae la ike kakai msi oka pali kiekie o Molilele, a no ka wa j>okole ua kaalo ae la mao oka lae o Ka I-ie, a he mea emoole no hoi paoaī ana ke kikaia oni o Kinau i ke awa o Honuapo. Leie aku la he eiua o na ohua makaikai pele moewaa, oia o Mr. Nolena a me kana kaikamahine. Ike pono iho la ike kai ooloku o' la wahi, ika uwapo hoolele ukana a me ohua o "Ani ka makani," ai ka paii kitkie no hoi o Kawelohea me ke alanui e holo la i Waiohinu e moe ana ma kona welelao. Ma ia wahi, hoomaka aku la e ike ika nani o ka aina, na pali a me na puu uliuii, a o na hora keia o ke ahiahi Poakoiu a ka moku i haalele iho ai ia Honuapo. Kaalo ae ia mawaho o Punaiuu, e ku ana ka Maluhini iloko, a iloko o ka uhi ana mai o ka po, ua hala hope ae Ia o Keauhou, Puna. Ma ia wahi, pau ka ikena i ka nani o ka aina, a oni aku la ka moku iloko oke ehuehu

na ale o ka moana mawaho ae o Puna. Hoi aku ia ke'a a me keia e moe a aia ke ala ana ika hora 120 ia po. Eia ka i Hilo kahi i kuai. HII.O 1 KA UA K.ANII.KHUA. + Oka hora 12 ia oka po Poakolu i ku ai ka moku i Hilo He malie ke ala moana ame Hilo pu. Pau aku la kahi poe īuka ma ia po, a i ke ao ana ae ka lele ana aku oka hapanui. Ua halo'aloa uka i na ohu%, e au hele ana mao a maanei, e kau ana ma na lio no Waianuenue, a e koi*So ana ma na hale kuai i mau kamaa hou, no ka mea ua pau loa 1 ka weluwelu i ka ai'na'e ke aa oele. O Hilo ka home aka mea kakau i holoholo ai i kona wa liilii, ano na makahiki loihi oke kaawale ana, akahi no a ike hou. Ua ano hou ke taona, lehulehu na kauhale, uliuli ka aina, aka o na alanuiheoia mau ke apuupuu. Haohao iho ia—ko laila papahi lei hoonuanua mau o ka ua, a i ka ninau ana i na kamaaina, ua pane ia ma l la akahi iho la no a malie, he ua i na la mamua aku. Ika aneane ana ika wa holo oka moku, ake nui aku nei na oqua i mau papahi lei lehua hoohie no ke taonaalii nei, aka, ua pau e iho la i ka lilo no ka uuku. E ole hoi ka puehuokanui auanei keia a kana ma». (Xana ma ka aovo ekohi)