Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 8, 19 February 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAU IA NO KA NUPEPA KUOKOA.]

I HOU aku la ke alii kane i ke aliiwahine, a ka la apopo e holo aku ai kakou a hiki i Kawaihae. Ae mai la ke aliiwahine, ae ua pono, o kou leo no ka leo hoolohe ia, o ka leo o ka iwi koko. A i kekahi la ae, holo aku la lakou a hiki i Kawaihae, pae i uka a noho no kekahi mau la, he aina ia a ke alii i aloha ai, hookahi o lakou anahulu malaila, olelo aku la oia i kana aliiwahine, e hoi kaua a ka uka o Waimea, hoolono mai o ka leo o ka manu i ke kani ae. He ike wale aku i ke kanaka lawaia hi aku, pohai no ka manu maluna he Ia no ko lalo. Ua manao mua no ke alii Lonoikamakahiki e holo mai ana ke alii o Maui a me Makaku kona pukaua, a kaulana aina me kona mau koa e kaua i ke alii o Hawaii a make, alaila o ka lilo no ia o Puapuakea ka mea a ke alii o Maui i li'a mua ai.

O ka mea a ke alii o Maui i lia mua ai, aka, ua poho i a manao ana ona, i kela wa a na alii i hoi ai a noho i uka o Waimea i ka aina mauna, nona ka "ua Kipuupuu o Waimea." Ka ua aloha a ko laila Kini, nona keia mau huaolelo i kaulana i keia wa: "Hole Waimea i ka Ihe a ka [Makani, Hao mai na ale a ke Kipuupuu, He laau kalaihi ia na ke anu, I o o i ka nahele o Mahiki, Ku aku la i ka malanai a ke [Kipuupuu, Holu ka maka ke Koa-i-o-uli." Ua noho o Lonoikamakahiki me kana aliiwahine, na alii me na kahu, na koa na ohua, na ai-alo, na punahele, na kauwa, na iwi kuamoo, e noho ana ke alii, me ka hoomanao mau i ke alii o Maui. E huli ae kakou e na makamaka a e noonoo i na hana a ke alii o Maui; a e waiho malie aku hoi kakou i na alii o Hawaii e lualai la i ka aina mauna.

Mahope iho o ka huli hoi ana mai o Lonoikamakahiki ma mai Maui mai; olelo aku nei o Kamalalawalu ke alii o Maui i kona kaulana-aina, oia no o Makaku: E, e Makaku kuu pu-kaua, ke koa ikaika, ka Pou-hana, ka he-kau o ka moku, kuu Kaulanaaina: Pehea kou manao e kii kaua e kaua ia Lonoikamakahiki, ina e make ia kaua alaila, lilo kahi kauwa ana ia'u ?

Olelo aku la o Makaku i na i manao ke alii pela, alaila aole ia he mea loihi, i hakalia i ka leo o ke alii, a pane mai ka hoomaka no ia e holo e kaua. Ua ike oe e ke alii i kona Kaulanaaina, aole ia o ko'u hoa e kau iho ai o ka wai a e paki iho ai o ka hou, i mea mahuahua ae i lawa ko'u lealea ana. E nana mai oe i kou Pukaua, a kaulana aina hoi. He kuahiwi mai keia i kau ia e ka ohu, ua hele a noho ke a o Kuanunu iluna. Loaa aku paha ia io'u mau lima, iluna no ia hoonohonoho i Waineki. A pau ia mau olelo kaena a Makaku, he mea e ka hauoli o ke alii o Maui. Ina pela e hoomakaukau na koa a puni o Maui nei, e kauoha aku e akoakoa mai imua o'u ma Lahaina nei, na koa i ao ia ma ka oihana koa, a me na koa i ao ole ia,—aia ka pono o ka nui o na koa e holo ai e kaua me ke alii o Hawaii.

Ua hoouna ia na luna e like me ke kauoha a ka leo alii, he elua anahulu o keia hoomakaukau ana, ua lako pono mai la na koa, a me na waa. Ua kauoha ae la ke alii e kahu i o oia hoi ka ai, ka ia, me na lako o ka holo ana i ke kaua i Hawaii. Ua hoouna ia na elele e holo i Molokai, e kuu i ka ia o na loko o Molokai a me ona ai no hoi. Ninau mai nei na kanaka o Molokai, heaha ke kauoha a ke alii i hoouna ia mai nei e kuu i ka ia o na loko a me ka ai? I o holo no ke alii Kamalalawalu e kaua ia Lonoikamakahiki i Hawaii. Kui aku nei keia lono a lohe o Lanikaula, ke kaula nui o Molokai, oiai e noho ana ia i kona wahi ma Puuohoku i Molokai. Ia lohe ana o Lanikaula i ka manao o ke alii o Maui, e holo e kaua me ke alii o Hawaii? Kauoha aku la oia i kana mau keiki ekolu e akoakoa mai: Elua mau keiki

nunui ua moa ka imu liilii, a o kauwahi keiki he uuku; o na keiki nunui nae i ke a'o no ia o Lanikaula, a o kahi keiki uuku aia ia ilalo o Halawa-iki kahi i noho ai.

I aku nei o Lanikaula i kana mau keiki nunui, e holo olua i ka la apopo i Lahaina; e olelo aku i ke alii o Maui oia o Kamalalawalu, mai holo me ke alii o ka la hiki e kaua ai (Hawaii) o make mai auanei; aole paha i olelo ia mai e 'o ke alii o ka la komo,' (Maui) e aa e kaua aku me 'ke alii o ka la hiki.' Ina e holo aku ana e kaua, e make mai ana aole e ola, i ka Pukaua no a make, he uuku wale ana no ko ke alii a me na koa; ehia mea aloha o ka maka o ka wahine a me na keiki, i ka ike ole; ina hoi e hoolohe mai ke alii i ka olua mau olelo; alaila, aole hoi he olelo ana; he mea ai ia kalo moa, o ka la ka mea nana o ka napoo ae.

I kela manawa, olelo mai nei na keiki i ka makuakane ia Lanikaula, aole maua e ae e holo i Maui; no ka mea, aole no e ae mai ana ke aiii i ka maua mau olelo, he alii paakiki; a i ole, ua puni ia i ke alakai a kona Kau-lana-aina, oia hoi o Makaku. Olelo aku la o Lanikaula, ina aole olua e ae ana i ka holo i Maui e aua i ke alii, alaila, e poino ana ke alii a me na koa. Ina pela, aole olua e ae, alaila, e kii olua i ka pokii o olua ilalo o Halawaiki, o ka inoa o keia wahi keiki uuku a Lanikaula, o Kamoha'i kona inoa. A hoomaka aku nei na kaikuaana e kii i ko laua pokii. Iho aku nei laua nei a hui me ko laua pokii, i aku nei laua nei; i kii mai nei maua ia oe e Kamoha'i, ua kauoha mai nei ko kakou makuakane ia maua e kii mai ia oe, he hana kana i manao ai nau e hana, i mai nei ua wahi keiki nei, a-he heaha la ka hoi kona mea i i olelo ole mai nei ia olua e hana, ia'u ka i kahi mea uuku, na'u e hana?

Ninau mai la ua wahi keiki nei heaha la ka hana? Olelo mai la na kaikuaana, e holo oe i Maui i ke alii ia Kamalalawalu, e aua aku aole make holo i Hawaii e kaua ai me Lonoikamakahiki, o make mai. Ina ha pela, e pii aku kakou a hui pu me ka makuakane o kakou; ae aku nei na kaikuaana, a hoomaka aku nei lakou e pii e hui pu me Lanikaula ko lakou makuakane. I ko lakou hiki ana aku imua o ko lakou makuakane, ohaoha mai la o Lanikaula i kana wahi keiki uuku. I mai la ka makuakane, i hoouna aku nei au i kou mau hanau mua e kii aku ia oe e hele mai e hui pu kaua no kekahi manao nui a'u e hoouna aku ai ia oe. Ua hoouna aku nei au ia laua nei, aole o laua nei ae, he hohe wale a me ka maka'u. Nolaila, eia kuu manao ia oe ke ae ia, e holo oe a Maui, e papa aku ia Kamalalawalu, aole make holo i ke kaua i ke alii o Hawaii, o make mai. A i ka lohe ana o ua wahi keiki nei i ka manao o ko lakou makuakane, i aku nei ua wahi keiki nei: O kahi huaolelo iho la no ia, ae mai la ka makuakane, ae, oia iho la no.

Aohe hoi ha he manao nui, ua ae aku la au, na'u e holo i Maui e hui pu me ke alii Kamalalawalu, a i lohe ole mai no hoi i ka'u olelo, alaila, e hookuu aku no e like me kona manao. Noho iho la lakou nei a kekahi la ae, hoomaka aku nei ua wahi keiki nei e lawelawe i kana apana hana, ala ae nei keia i ke kakahiaka wale, paina a maona, hoomaka aku nei keia e hele a hiki i Pohakupili, e hoomakaukau ana kekahi waa o laila e holo i Maui. Ninau aku nei keia i na kanaka o luna o ua waa nei, e holo ana ko olua waa ihea? E holo ana maua i Maui i keaha la? E aho hoi ha o kakou ke holo i ka-liu au no ka waa o olua; ae mai la ua mau kanaka la, ae, heaha la hoi ka hewa?

Koi nei kau aku la no ia a holo aku la lakou no Maui, ikaika iho la hoi ka makani he Kaomi; o ia holo ko lakou nei a pae ana i Honokowai ko lakou nei waa, paina ko lakou nei aina awakea, a pau ka paina ana, hoolale aku nei na kanaka makua e holo lakou nei a pae i Lahaina, hoole aku nei o ua wahi keiki uuku hoonahoa nei, aole au e kau me olua; no ka mea; ua kau mai nei no au i ka honua nei, a mauka aku nei no au e hele aku ai a hui me ke 'lii Kamalalawalu, akahi no a ike na kanaka makua no laua ka waa i ka huakai a keia wahi keiki uuku, he huakai ka e hele ana i kahi o ke alii. Hoomaka aku nei o ua wahi keiki nei e hele a haawi mai la ke keiki i ke aloha i na kanaka makua, Aloha olua, a eia au ke hele nei. O ka mea ma ka lima o ua wahi keiki nei, he Ipu Uli-uli ua hana puka ia malalo, hoomaka aku la keia e olokaa i ke alanui me ka hili ana o ka lima me ka la-i kakaa hele ua wahi Ipu Uli-uli nei. Kai nei hana iho la ia o ka hele ana o ke alanui a hiki i kahi e ulu nei o ka ulu niu i Mala, oia hoi na niu a "Kaleikoa" aia ilaila ka Heiau o Halulukoakoa, a ku keia mawaho o ka Heiau, iloko o laila ke alii o Kamalalawalu, me kana kahuna a me kana keiki oia o Kauhiaimokuakama, a me Maka ku me na koa. (Aole i pau.)