Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 13, 26 March 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[kakau ia !«0 KA svpcpa kuokoa.] HE poi nui ae ko na wai eha, oia no ke kauira maikai e ke aiii; nuho ana kaua be olu ka maiu o ka Hekuawa o Wailuku, he iniki eha hoi ko ka ua hoeha ili o Waiehu, he kaahaaha iai hoi kō Niua, he makan? ki!ieopu ae boi ko Waihee, be makani aleha hoi ia na ko laila kini, he wai hoihoi iai ae hoi ko Eie»!e, ilaila wa!e iho no kaua e ke alii, a waii ke kino waii pu no me ka manao. A pe'a pu kaua e he?e ai e ai i ka waiwai o ka aina, ola oe e ke aiii, o!a na koa, ola pu hoi me na makaainana, oa kau hana maikai e ke aiii, a he mea ia nou e aloha ia ai ena kanaka. E hoapau ko manao hel > no ke kaua.

Ut ae la ke aiii i na kahuna, na kilo a me ke kauiana ain* o a no o Makaku: Pehea Ia ka manae o ke keiki e aua mai nei ia kakou aeie e holo i Hawaii i ke kaua o make mai kakeu i ke aiii o Hawaii ? Hooho mai la ka ieo o na kahuna a me na kilo: Heaha ka mea e noha ai oka huakai ake ahi. Oka oieio iho ia a kamaiii oia ka mea hoolohe aku. Ia wa pane mai la na koa a me Makaku: Ua hanai ia oe eke aiii, a ua hanai la na koa, na kahuna, na kilo, a me ka pukaua. No ka manao hoeu ae oke alii no ke kaua, ua makaukau, aohe kaii ana i keia wa; e hoio kakou, i loihi i ka o'eio ia. Ae aku la ke alii: Ae, e holo kakou o i kakahiaka; a ia wa huii ae la ke alii a oielo mai ia i ke keiki: E ke keiki, eia no makou ke holo nei no ka huakai kaua. Ae, wahi ake keiki, i aha ia la hoi? He nani na ua aua au la oe e ke alii, a ua oi no hoi kou paakiki; ina o na koa, a me ko pukaua oia hoi o Makaku, o laktu wale no 1» ke h'»lo i Hawaii ike kaua, alaiia, aolie a'u aua ana, no ka mea, i-a noiio mai la no oe o ka iwikoko, o ka manu hoi i ho-u ia oka ihu. Ano kou holo oia ka'u e aua nei ia oe, a no kou ae ole mai i ka'u aua. Ho'o ia e like me ke alakai a ka auniakua mal-e. E aloha auanei e ke alii, eia au ke huli hoi nei. Ehia mea aloha oka pua alii o Maui nei. E hoopulapula hou ana | paha ka pua alii o Maui. Ia *a o ka hoomaka aku la no ia o ka waa o ke alii e helo, a haawi mai la ke al.i i ke aloha i ke keiki a aloha aku la no hoi ke keiki.

Ia manawa ua ht>opiha loa ia ka naau ona koa e ka hauoli, no ko lakou holo ana i Hawaii i ke kaua, oiai hoi, aole i hoolohe ke alii i ka leo aua a kahi keiki. Ua hoopiha pu ia ka moana i ka nui o na waa rna keia holo ana a ke alii. I kela wa a lakou e ho!o la, he malie ka moana, he olu nanahe ka makani he Kiu, oia ka makani hoohaehae Naulo. Na ia makani e kii la e hoala i ka Inuwai, ka makani ī hoohenoia: Hao ka Inuwai maloo ka'u laau, I hoi no e noho i ka uka o Kawailoa, I ola mai maua ia Uiekini, H« kini noho nou o ke alai, Alai ia mai ko'u hoa paa i ka ua noe. Oia ka manawa i uhi aku ai ke kai i ka aina, aole ike ia aku o uka, a pela hoi ko uka ia kai, aole ike ia aku, a huli hoi mai )a ke keiki a Lanikaula a hiki i Lahaina, a loaa kahi waa e hoi ana i Mo!okai, ua kau aku la oia ma ia waa a hiki aku la i Molo'<ai a hui aleha pu me kona mau hoahanau mua, a me ko lakou makuakane. Ninau mai la lakou: Pehea aku nei kau huakai e Kamohai o ka holo ana aku nei a hui pu me ke alii ?

I Pane aku nei o Kamohai: Aohe waiwai o ka'u huakai, ua aua aku nei au i ke alii, aole nae he hoolehe mai. Mai Lahaina ka'u aua a hiki i Keoneoio, aole he hoolohe ia mal Mai Keoneoio aku a hiki i Mokulau ka'u aua, aole no he heolohe ia mai. Mai Mokulau aku nei ka'u aua a hiki i Hantoo i Hana, aohe no he hoolohe ia mai. Noho mai nei makou i Hana heokahi anahulu a me hapa. Hoeuna aku nei ke alii he mau kiu e holo e nana pono i ka nui o na kanaka o Hawaii, ina he nui na kanaka, ahila, aole make holo i ke kaua i H*- | waii o make mai, a ina hoi aohe nui o I na kanaka, alaila, ua pono ka helo ana iekaua. Hoi mai nei na kiu, oia boi ke keiki ahi Kauhiaimokuakama a lee Kekuapanlo, a hoike i ke alū aehe kanaka o Hawaii, he mii aina wale iho na Hookahi no ka moku kaoaka o Kehala, u Ua le-i Kohah eia i ka nuku na kanaka." Me ia msiwO i uihni lea ae ai ka manao o ke alii e holo e kaua. Ua eoho ke alii, na koa, na makaainana ma na hile me ka malama maikai ia, a ua noho Ukou me ka manao lanakila a me ka haakei, a owau hoi ua ooho au me kā naau kaumaha a me ka iuuluu hoi, a ua ooho hoi au iloko o ka heiau, ««ka &ana iia i kf a»o okahaawiaa

o ka lanakila e ioaa ana ' ke a!ii o Mauu aok nae he ouli o ka haawina o ka Unaki'a. Ua hana mai ke akua no ke alanui heie o ka lanakila a hiki wale i ka holo ana aku li oke aliī rae na koa no ke kaua ana tne Lonoikam»kahik\ N> Uila, ua huli hoi mai nei ka'u huakai me ka wai*ai ole. Aka, e aho nae boi īa, ua pa «rahi oleio me ke alil Ia wa olelo mai !a o Lanikaula, he make no hos paha ka hopena o ke ahi kuli. Ina hoi he alii oo ka hoolohe nei t ahila, he o!a no hei kona, a loihi no hei na 1a o keia o!a ana.

Pane hou mai ia o Lmikauia; Ao'e paha e haU ke anahuiu hookahi mai ka ia a iakeu i haaleie iho !a ia Maoi a hiki i ko kakou lohe ana aku ua pau loa mai ia iakou ika iuku ii. Ina e ioaa mai he ahaiiono a hoopakele ia mai ke eia. ina he alii, aiaiia, loaa hou ka pua aiii o Maui, a ina hoi he koa ka mea e pakele mai, alaiia, aoie he waiwai, a e noho ana keia mau mokupuni me lee aiii oie, he makaainana ke aiii; a i oie b, e noho hoomaiu mai ana na aiii o Hawaii maiuna o kakou a pau. A he oi aku ka pono o ia, ke p3ie ia mai ia hoi e ke aiii ka oielo 0 ke oia.

He mea oiaio ka ka makauia o Molokai e oieio la, a me kana wahi keiki hoi a kakou i ike ae ia, no kana huakai pakalaki. He ike nae hoi o Lani kaula i ko hai make, a i kona iho hoi, aole ona ike, a he mea oiaio ia, i ke alo iho no la hoi ka ulu a hala, oiai, aohe loea i ka wai oopu. I nana aku ka hia o Lanikaula e a mai ana ke ahi a Kawelo iluna o Lanai, kahi i kapaia ai o ka inoa a hiki i keia la, "O ke ahi a Kaweio." Ua hoof.oinoia kona mea ino. laeai o Lanikauia: Akahi ka hoi au a make ke a mai la ke ahi. Kai no paha he ola ka oleio a ka poe kahiko e oielo nei, "Ola ia Kini ke a mai ia ke ahi." Eia ka make ia Kini ke puhi ia niai la ka mea ino i ke ahi e kela kaeaea hoi Maanei e heoki loa kakoa i ke kamaiiio ana no Lanikaula a me kahi keiki ana me Kamohai. Eka inea heiuhelu, e huli aku ko kakou nana ana ma ka huakai holo moana a ke alii Kamalaiawalu, kona pukaua a me na koa. Eia ka huakai holo moana a ke aiii ke nonoho la i Muliwaa, ke kukeehu la na wahi waa liilii, aole hoi o na waa nunui. A 1 ka manawa o na waa o ke alii e hoio la i ka mo*»na, a hiki i ka hapalua moana, oia hoi, ua naha na moku, ke komo aku la iakou i ka moana o Hawaii. Nolaiia ua hala na ale o Aienuihaha, ke komo pono aku ia na waa o ke alii i na ale o Kanamee, oia na ale a hiki i Mahukona.

Eia no o Kamalalawalu ma ke holo mai la no i ka meana, ke lele onfae la hoi ka lae o Upolu iwaho, me he la e nlai aku ana ika huakai holo moana a ke alii o Maui, e hoi o make auanei. ke au mai Ia hoi ka heiau o Mookini i ke kai me he manu kaupu la. Oia ka manawa a ke alii i huli pono aku ai ko m alo ia uka o Kohala, a ike aku Ia ia i ke kuaehu mai o uka o ka aina, a oia kana i ninau ae ai i kana keiki, heaha keia mea e kuaehu mai nei o uka o ka aina ? Olelo aku la kana keiki, he pili ia o uka o Konala, ua pa iho !a ka la, oia ka mea i kuaehu īho la i ka pehia e ka !a. Pela io ka hoi, wahi a kona makuakane alii. Ke kuhi nei la au he kanaka e like me ka olua mau olelo, o ka moku k anaka hookahi no o Hawaii o Kohala, eia ka he kuaehu o ke pili i ka la, a oia ka kou mea kakau e hoolai aku nei:—

Puehu ka malena ka uka o Kapaa Luhiehu iho la ka pua i Mailehuna Ke pua mai 1a i'ka maka o ka nahe[lehele Ila ka iwioha o ke Koolau Pa kahea a ke Kealau wahine o Pua- [ [kei i Ika pua laukona eka moe. | Ke heokokoke aku nei na waa oke ahi ika lae o Upolu. Ke waiho kahelahela mai la ka pali o Kamoa i Honoi ipu, imua oko ke alii alo, we he mea la la pali e haawi mai ana i kona aloha hope loa i ke alii o Maui; ninau mai la na heokele ike aliL i hea kakou e pae ai ? Olelo akv la ke alii i na hookele, hooiho aku ka ihu o na waa o kakou i Kawaihae; i ke kai honehone aei ka poli me he ipo la. Hooiho pono aku la na hookele i ka ihu ona waa no Kawaihae, a mahope o ka aina awakea, pae aku la na waa o ke alji i kahi i hoike ia nnluna Ua pae maalahi aku la lakou ia uka oka aina, ua pani pu ia ke kai o Kawaihae e na waa, a hiki loa aku i Ho noipu. Ika nana aku ika nui ona waa kaua o ke aln o Maui, "manoanoa na hale i Kailua.* 1 I ko Ukou lele ana a%u i uka o ka aina, he hspa no na ha!e o Kawaihae a pela pu hoi me na kanaka. Komo aku Ui o Kamaialawalu iloko o kekahi hale e noho mai ana keia mau elemakule elua, o ko laua mau inoa, o Kunu laua o Kakohe, kahea mai la ua mau elemakule la, me na leo ohaoha no ka ike j mai i kt alii nui o Maui i/m.)