Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 16, 16 April 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[kakal* ia no ka mpepa kuokoa.]

OKE alu hoi o Maui, a me na elemakule, ua holo ae Ia iakou a ma kahi kiekie e nana ai i ke ano o ke kaua ana o na aooo a e!ua, a rac ka aoao e lanakila ana. He kaua hahana ana keia. ke hooka he ia la na koko, ke molia ia la na ola makamae imua o ke kahua kaux I keia wa ua like no a like na aoao a elua ma ka ikaika, a he nani ikaika ana nae ia ona koa o Maui, oiai, he kaua alii ia a he pukaua hoi ko lakou; aia no ka ikaika la o na kaoaka o ka moku o Kona, oiai he kaua makaainana ia aohe alii, aohe hoi he pukaua. Ke waiho make la no na aoao a elua imua o ke kahua kaua, aole hoi i emi aku ka Hawaii a pela pu hoi me ka Maui, oka hora 2p. m. paha ia i kela wa. I kela manawa hoomaka aku nei ka elele e holo i uka o Waimea, e hoike aku ai i ke alii ia Lonoikamakahiki i keia mea hou ano nuL A aku nei ua elele la, a hui pu me ke alii, a haawi mai la ke alii i ke aloha, "E, aloha hoi paha ko a kai; aloha wahi aka elele. Mama nae hoi ka pii ana mai o keia la ku haoa, aohe hoi he hoou wale iho o ka lima i wahi lau limu a paa mai hoi pii ana ia uka ne.

Pela no hoi paha, wahi aka ina hoi paha he huakii no ka pono, aole keia he huakai no ka pono a ? u i pii mai nei he huakai no ka poino Heaha hoi ia poino, wahi a ke alii. E hoolohe mai eke alii i na mea hou e pili ana no ka'u huakai. E hoike mai, wahi a ke alii, a ua ho ike aku la wahi elele nei. I ke awakea o nehinei ua pae mai la ke alii o Maui me kona kaulanaaina oia o Makaku, me kana kumu ao laau me Paoa, ke keiki alii a me Kekuapanio a me na koa he nui wale. Ua pania pu ia ka moana e na waa o na koa o ke alii o Maui. I Kawaihae no ka makamua a i Honoipu paha ka maka hope. Ua pae mai ke alii a ua halawai me na elemakule, aua ninau ia ka huakai a Ite alii, ua olelo mai he huakai kaua me oe, no ko aua ka i ko kauwa ia Puapuakea, oia ke kumui i holo mai nei e kaua. I kela wa ua hoouna ia au e Nunu laua o Kakohe e hele au e kuahaua i na kanaka oka moku o Kona, e hele mai e kaua me Kamalalawalu ma. ua hiki loa aku au i Kaulanamauna i ke ahiahi o nehinei, a ua hai aku au i na kanaka e hele koke mai, he la hele, a he po hele, a laila au huli hoi mai a poeleele au i Kawaihae, i keia la mai nei hoea mai na kanaka o Kona, a aia ke kaua la me ke alii o Maui. Ua like no a like na ikaika a ke make like la no na aoao a i elua; a ke ahu lala kukui la na aoao a i elua, imua o ke kahua kaua ma Kawaihae. Oia ka'u huakai la i pii mai nei, e hai aku ia oe e ke ahi. Kupanaha maoli lioi ke alii o Maui, he alii aloha ole ka la i na makaainana wahi a ke alii, he aloha au Ia i ko'u mau makaainana e luku ia mai la e ia. Ina he manao nui la no ko'u kaulana aina no Puapuakea ana hoi e kaunui mai la kona manao, eia wale no ka pono, e pii mai ia a halawai pu a kuka pu maua, ae aho no o na kaulanaaina no o maua ke hakaka, a o ka mea o maua e lanakila, alaila lilo ka. aina ke alii a me makaainana ma kona aoao, a koe iho na makaainana aole hoi e luku ia. He mea loaa ole ke kanaka, he aloha au la i ko'u mau makaainana, eia ka he alii aloha ole ia ina makaainana. Eia ka'u kauoha ia oe, e hoi oe a hoike aku iua alii la, e hooki ke kaua ana o na aoao a i elua, e hoomaha ke kaua ana, e mee like na aoao a i elua i keia po, aohe make kaua poipo. E moe me ka maluhia a hiki i ka hoea ana mai o ka la o ka la apopo. E olelo aku oe i ua alii la e oii mai i ka la apopo me kona poe kanaka a pau ioa, a e hui pu maua me ke kuka oiuolu no na mea e pili ana no kana hua kai o ka holo ana mai o ka moana, a o ko kaua mau makaamana hoi e ukali mai no hoi ia mahope oka Maui, oia iho la ka olelo o kahi alii e hoi koke oe i keia wx

Hoi aku la ua eiek la me ka" inama nui a hoea ana i kat o Kawaihae. Ke ulele mai la no na aoao a i elua i ke kaua hahana ana, a holo pololei aku nei ka elele a ku ana imoa o ke alii o Maui, i aku la i ke alii o Maui e oluolu mai kou hanohano i ka leo o kau kauwa lepo haahaa e hoike aku imua o ke alii 1 mai la ke alii e hoike mai ano, ina he manao kou no ka maikai, a maikai ole paha. Eia ka oiek) hoolohe mai e ke alii, wahi a kahi elele. Ua kauoha mal nei o Lonoikahiki ia'u e holke aku ia oe e oki ke kauaana i keia wa, e hoomaha e moe na aoao a ' elua i keia po meka maluhia, aohe ka-

ua potpOv a hoea mai ka li apOpo alaila e pii oe i uka o W aimea me kou poe kanaka a pau loa, a e hui pu olua a e kuka me ka oluoiu . a i ka mea e hoo* lo īike ia ana e olua. A o ka Hawaii hoi, e ukali aku hoi ia nuhope o oakcu t oia ke kauoha la i lohe mai ke alii. Ina ha peia, he maikai ka manao. Ia wa kauoha aku la ke alii i kona ele le e hele aku a e hai aku ia Makaku, e hooki ke kaua e hoomaha i kela ahiahi e moe hoi i keia po me ka ma!uhix Ia wa ua hooko ia ke kauoha ake alii, a hoike ia aku la ia lohe imua o Makaku, a*na Makaku hoi i kukila leo nui aku imua ona koa o na aoao a i elua. .lawa ua hoopau koke ia ke kaua ana, a o ka hora elima paha ia o ke ahiahi. Ua hoolohe na koa o na aoao a elua ia kanoha, ua moe lakou i kela po me ka nohoalii ana o ka maluhia maluna o lakou. A haule aku lakou me Niolopua hiamoe aku la Moe ka makani o laio ua ahiahi. Kau ka malo a kaioe i ke pohu, Puhala ka ihu nana i ke kaao, Waiho kahelaheia i ka lai na kaha[wai, Waiho kaka ke kula o Kaiolohia, I ka lele maopu i ka wai a ka Na[ulu, I ka heowawa i ka pihe a ka manu. Ma keia wahi e waiho kakou ia Kamalalawalu ma e hiamoe ana, malia o loaa ka moe pomaikai i ua alii nei o Maui, a e huli ae kakou no ke alii o Hawaii. Ia manawa no i hoi ai ka elele a olelo aku la oia i kana kukini mema, a penei kana olelo:

£ kuu kukini mama, a puka mai ka la o ka la apopo, holo ae e kuahaua aku i na kanaka o ka moku o Hamakua, Hilo, Puna a hiki loa aku hoi i ka moku o Kau, e hele mai i Waimea nei no ke kaua meke alii o Maui, mai lohi lakou e awiwi mai. A e holo aku oe a hiki i Makaka ia Puapuakea i ke koa a kaulanaaina hoi, a e olelo aku oe iaia a me kana kumu ao laau, me Kaunamano i hele mai 1 ke kaua i Waimea nei. E hoike aku ia Puapuakea ua hiki mai nei ke alii o Maui, no ke kii mai no iaia i kauwa na ua alii la, a ua hoomaka mua iho nei no ua alii la i ke kaua ana me na makaainana o Konn, a ua hooki ia aku nei ke kaua ana e a'u e ke aln o Hawaii nei, e pono e kuka e

mamua ma ke ano aloha na alii, a mahope o ia manawa o na kaulanaaina no ke hakaka, o ka mea o laua e lanakila, ma ka hakaka ana, e noho pio maikekahi alii a me kona mau makaainana malalo o ke koa i lanakila, a pela oe e olelo aku ai.

E hele koke mai oukou ma ke ala

nui mauna me ka mama nui, ame ka eleu hoi e hiki e oukou i Waimea nei, mamua oka napoo ana o ka la, ina e napoo e ana ka la a hiki mai oukou, alaila e lanakila ana ke alii oka la komo, aole e lanakila ana ke alii oka la hiki. Aka hoi, ina e hiki e mai oukou mamua o ka napoo ana o ka Ma, alaila, na ke alii no oka la hiki ka lanakila, oia ke kauoha.

I ka la i hoea io mai ai e like me ke kauoha a ke alii, ua hooko aku la ke kukini mama a elele hoi e holo e like me ka mama i loaa iaia. Ua holo ia e ia ka moku o Hamakua, me ka hoike pu aku Ina kauoha a ke alii i na kanaka e halawai aku ana me ia ma ke alanui, a ma na hale e ku koke ana ma ke alanui. A hala ia moku o Hamakua iaia oia ka manawa o ka aina kakahiaka, holo aku la keia o na pali kinikini o Hile-pa. liku, na kahawai hohonu kuhoho hiki keia i Hilo Waiakea, a e like no me kana hana ika moku o Hamakua, pela no oia 1 ka moku o Hilo Hanakahi, e hoike la i na kanaka. Haia hope o Hilo iaia. komo keia i ka ulu ohia lehua. "0 Panaewa ulu Ohia, Ulu hao'eo'e i ka lani," | Ke komo la keia ika ulu hali o Puna, me ke a o ia aina. Ka aina i olelo ia, ka aina paia-ala i ka hala, e like me kana nana in\ moku i hala aku la iaia, a peia no oia e hana nei i keia moku ia Puna. Ke hoike la no i na kanaka. Hala no o Puna iaia, hehi keia ia luna o Kau ke hoike la no ia manao hoo kahi, i na kanaka i halawai aku me ia ma na alanui, a me na hale e pili mai ana ma na alanui, o ka aina keia i ole lo ia o Kau Nui Kuamakani, nona keia hooheno a kakou e lohe nei: Kuu haku i ka Ua Haao e t Ke iele ae la ma uka o Auaulele, £ iele poo ana ka wai o ka h*ku, Kuu haku i ka wai haule ukuJ (Aok i pau.) I kekahi kanaka e nanea ana ma ka na home kuaaina ma ka nokuaina o Inidiana, Ameiika, ike aku U oia i kekahi iole nui e holo ae ana maluna o ka papahele mamua pono o kona ala Lalau aku la o!a i kana pu panapana a kt aku la ika iole. Aole nae i ku ka iole, aka, ku aku la kekahi tinl pauda a komo ka poka wela iloka Na ia mea i hoopahu ae i ke tini pauda, a pau ka hale i ke ahi me ka make pu ana o kekahi mau keiki liilii oa ua kanaka )a. Ua pakele aku oia a me kana wahine.