Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 21, 21 May 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAK.\U I\ NO KA NI'PKiW KLOKi.W.] EIA ka'u noi hou ia oe. a o ka pau no ia, oia keia : E aho e noho ae kaua ma ke ano he mau makaikai imua o ke kahua kaua, a o ka aoao e lanakila, alaila, e noho no kaua ma ke ano me he mau alii lanakila la; alaila, e hoi no hoi oe a nohoahi no 1 kou mokupuni, aohe mau alii e kii aku e kaua a kipi aku hoi ia oe. Ke manaolana nei no au ileko o'u iho, na ko'u mau koa no e lawe 1 ka lanakila imua o ke kahua kaua; aohe paha he ahailono o na koa o Maui; e like no me ka haule a mak* ana aku la 0 kau kaulanaaina, a |>ela no auanei ko hope aku nei, he luku wale no, a ahu lala kukui aku ka Maui i keia la, i ua mea maikai o ka make ma'uele o na makaainana o Maui, i ka hoopaakiki ma ke ano pupule o ka noonoo o ke alii o Maui. Aloha wale. I keia wa, ua hoomaka iho li ke kaua ana o na aoao a i elua, na flii a me na koa. Ua komo mai la o Puapuakea a me kana kumu ao laau me Kaunamano, iloko o ke kaua ana me ke alii o Maui, a me kona mau koa. Ua luku nui ia na koa 0 Maui me ka make nui, a aohe o lakou ahailono ma keia kaua ana, Nolaila, ike iho nei o Kamalalawalu 1 ka luku nui ia o na koa o kona aoao, e na koa o ke alii o Hawaii, ia manawa t manao iho nei o Kamalalawalu e holo i pakele kona ola. A hoomaka aku nei oia e holo i kai o Kawaihae, me ka manao e holo a kau maluna o ka waa a hoi aku no Maui; aka, he moeuhane palaualelo nae ia a ua alii paakiki nei o Maui, a akahi no nae a ike iho la ua alii la 1 ka hua o ka naau paakiki a me ka heoio, ua ka-ia i na īwi o ua kaaka la. Ia holo ana 0 ua alii la, o na \ima o na wawae, aia ka pono 0 ka hiki i kai. He puni hoi ka holo o ua alii aa la i ke kaua; ke holo 'a hoi ua kolohe liilii, a eia mai ke kalohe nui la " Kuu ike o le la, i Waianuenue." Ia holo ana o ua alii la, a hiki keia i kai o Kawaihae, aohe waa kau i kaha-' kai, aia wale no ka waa i ka halau waa 0 ke alii o Hawaii; aohe no hoi i paa i ke Ama a me ka lako. Nolaila, haalele iho Ia oia ia Kawaihae, a holo aku la no keia 1 Puako. 7 m Ua ike aku Ia keia i na auwaa pahoe 1 malolo o Puako, e lana mai ana i kai o ka moana i ka lawaia, o ka hooniaka aku la no ia o ua alii la 0 Maui e a-u i kai 1 kahi a na auwaa lawaia e lana mai ana. O i a-u ko ianei a ike aku la keia 1 na kanaka 0 luna 0 na auwaa. Ia wa ike mai la na kanaka lawaia o luna o na waa, 1 keia kanaka e a-u mai nei, olelo ae la lakou : Ina o keia kanaka e a-u mai nei a he alii nui, a i ole 0 Kanialalawalu paha, a i ole o kana keiki, alaila, e pepehi kakou a make; aia hoi kana mea maikai o ke kuko mai e kaua me ko kakou alii me Lonoikamamahiki; a ina hoi he koa, alaila, j e hoola kakou iaia i mea lawelawe no j ko kakou alii. Ia manawa, hooholo like ae la lakou ia manao me ka lokahi j o ko lakou mau noonoo. | Ia wa, ke hookokoke aku la ua alii Ia e pili aku i na waa iawaia, a mahope īho o ia manawa, ua pili aku la ua alii nei i ka waa, a lalau mai la na kanaka 0 luna o ka waa i na iima o ke kanaka a-u moana, a kau aku la oia iluna o ka waa, ua hele a naenae. He ole hoi ka naenae, ua holo ia mai ia ka hoi ke kula loa o Waimea a hiki aku la i Puako, a a-u aku 1a no hoi iloko o ke kai a kau aku la iluna o ka waa, oia hoi auwaa pahoe ma!o!o o Puako i olelo ia ae la mamua. Kali mai la na kanaka o luna o na waa 0 ka hiki i keia kanaka ke oni ae a kamailio mai hoi, alaila, ninau pono aku lakou nei i kona ano, kona kulana, a me kona inoa, aole nae keii i oni ae, aole no hoi i ekemu iki aku kona waha 1 na kanaka o luna o ka waa. A i ka hala ana he hora okoa o keia moe oni ole ana o ua alii la, alaila, oni ae la oh a kaakaa ae h kona mau ma ka. 1 ka manawa nae e moe oni oie h

ua aiii h iiuna o ka wao, ke Kah'ah a e ma: la 1 na kanaka o !una o kl i keia kanaka e moe nei iluna o ka waa; ua manao koho lakou, o ke alii no |>aha keia o MauL He kulana kilakila kono, he hanohano, he ui e hooheno ai o ka aoao palupalu, me he kii milimili la ua hele a ma-kou ka ili o ua alii nei, i nei mea maikai nui wale o ka lanuhma o ke kino o ke alii.

W'aiho iho la ke kinu o ua alii la roe he papa kahi olona h k,r palahaUha o ki oiwi kino, ua hele no hoi a " A-u ka umauma o Hilo i ka v ~i f Lana ka wai lehua o I.eleiwi." I nei mea maikai nui wale o na helehelena oke alii o Maui. Aloha ino na helehelena nani o ke ahi o Maui. I ko lakou wa i i«e mai ai i ke ala ana ae o ua kanaka nei i luna a noho mai la, a haawi mai la i ke aloha i na kanaka o luna o na waa, a aloha aku la no hoi na kanaka o luna ona waa. Ia wa ninau aku nei na kanaka o na waa : Mai hea mai nei oe i a u mai nei ? a mai hea hoi oe i hele mai nei ? a owai hoi kou inoa ? Mai uka mai nei no hoi au o Puako i a-u mai nei i kai nei īa oukou. A ma ka lua o ka ninau, Mai hea oe i hele mai nei ? Mai ke kahua kaua mai nei au i Waimea, a i holo mai nei i pakele ko'u ola, no ka mea, ua pau makou i ka lukuia e na koa o ke alii o Hawaii nei. M1 ke kolu oka ninau o na kanaka o luna o ka waa, Owai kou inoa ? 0 Kamalalawalu ko'u inoa, ke alii o Maui. Ia manawa, ua maopopo pono ae la ia lakou, o ke alii io no ka keia o Maui. 1 aku Ia ua alii nei i na kanaka o luna ona waa : A pehea la wau, ko'u ola a me ko'u make ? Ina oukou e manao ana e hoola ia'u, alaila e holo no kakou i Maui i keia la, a e noho kakou nia ke ano noho alii ana maluna o ka in6kuputii o Maui, a na kakou no hoi eai na waiwai a pau o luna o ka aina, a e lilo oukou i poe nui no ka aina, a i ole i poe alii hanau o ka aina. Oia iho la ko'u manao la. Aia no nae ia ia oukou, i ka mea hoi a oukou i ike ai he pono. Ia \va, olelo i'ku la kekahi poe o luna o ka waa :

He mau huaolelo ku i ke eehia a me ka walohia kau mau huaolelo e ke alii o Maui, aka, eia ka mea paakiki, ua hooholo iho nei makou, ina o keia kanaka e a-u m?i nei, a ina he alii nui, alaila, e pepehi makou a make ke kau mai iluna oka waa. A eia no hoi kekahi, ina e lohe ana ko makou alii na makou 1 hoopakele i kou ola, alaila, o ko makou ola a me ke ola o ko makou mau ohana ke mohai ana mahope ou, a oia wale no ka mea pilikia.

Ina pela, ua maikai no oukou, e kala mai oukou i ka'u miu huaolelo i hoike aku nei imua o oukou, no ka mea, ua hewa loa au; he nui ka manawa a ke alii i hoike mai ai ia'u, o na pukaua wale no o maua ke hukaka, a o ka mea 0 laua e lanakila, alaila, e noho no ke alii a me na makaainana me ka hookahe ole ia o na koko. Aka, ua pale ia nae ia mau huaolelo aloha a ko oukou alii, e a'u; nolaila, he mea pono e make ke alii hookuli mimuli 0 kona manao kuhihewa. A eia ka'u olelo hope ia oukou, ina oukou e hui aku me ko ookou alii lokomaikai, e hai aku oukou i ko'u aioha nui nona, no kana ahiwahine, a me kana koa kaulana o ka ikaika a me ka wiwo ole; malia paha, i kahi wa o oukou e holo ai i Mnui, e hii aku oukou 1 ko'u aloha nui i ka'u aliiwahine, a i ke koena o ko maua mau makaainana. Ina hoi he ola no ka'u keiki, alaila, e haawi pu aku !a hoi oukou i ko'u aloha nui nona; aole hoi e hihi, ua make mai !a paha ia imua o ke kahua kaua. No ko'u ike i ka pilikia, holo mai mai nei au ine ka mama nui loa, a oia keia a kakou e hui kino nei. Nolaila, he mea pono e pepehi mai oukou ia'u a make, a e hoihoi oukou 1 kuu kino iepo a kanu i uka o ka aina, ke pono nae ia i ko oukou manao, a ina aole, e hana aku oukou e like me ko oukou manao he pona He ku maoli i ke aloha walohia na huaolelo a ke alii o MauL A pehea b hoi keia poe kanaka i pepehi ai i ke alii ( oiai he mea loaa ole ke alii. 44 O ke alii wale no ka'u makemake, O ka luhi a maua rae ia nei, O ka makou lealea no ia, Alia—la —, Hao-e. w la wa, ua hoomaka iho ta lakou nei

e p<rpchi i ke aiu o Maui a make loa; a ua hv">ihoi aku U hkou i ke kino lepo o ke alii i uka o ka aina, me ka maU ma nuikai u a hiki i ko lakoa kanu aeu i ke kino lepo e ke aUi rae ka nia* luhia. Oia iho la ka hooe oke a!ii hoopaakiki ame ka hookulu me ka lohe ole i ka olelo maikai a kahi alii o laua.

Ua make ke alii KamaUlawala ma ka poho lima o na konaka lawaia j>ahoc malolo o Puako; nolaila, loaa at kela huaolelo e kamailio nui ia nei iwaena o ka lahuikanaka i keia wa, oia hoi keia : u Aiaalakio pnakai o Kamalahwalu," no koni make mauele ana i ka lima o keh poe kanaka Noanoa, oia hoi he ano kuaaina haahaa. Ina i make aku ia imua o ke kuhua kaua, he oi aku in oka make hanohano ana, no ka mea, ua make i ke kahua kaua he aiii ahe nlii; a o keia make ana o ke aiii o Maui, he make haahaa ioa ana ia. Iwaena o la kaua ana o na aoao a i elua, ia «-a ke alii o Hawaii i ninau aku ai i kona pukaua : Auhea mai nei na alii o Maui, ua av) paha i ke koa ao i ka holo ? I aku la o Puapuakea : Aohe au i ike i ke alii makuakane, a me ke aiii keiki; ua holo like paha laua a i eiua i kai o Kawaihae, ua ahai aku la i ke ola 0 ko laua mau kino. Ninau hou aku nei ke alii ia Puapuakea: Auhea ia ke aiii Kekuapanio, ua ma ke anei ? Ina ua make ia aiii oka ain?, aioha ino. A ina oe e ike aku e Puapuakea aole i make o Kekuapanio, alaila, mai pepehi aku oe iaia, e hoola mai oe iaia, a e kauoha pu aku oe iaia e heie mai imua o'u, aole oia e makau ia'u no kona manao o pepehi aku au iaia. A ina oe e haiawai aku me Kau namano, e papa aku oe iaia aole e pe pehi ia Kekuapanio, ina oia ke oia nei 1 keia wa; a ina hoi oia ua make nuia, aoie hoi ana; aka hoi, ina oia ke oh nei i keia wa, mai kau aku ko oiua mau lima maiuna ona. Ua iawa iho ia ke kaua ana, oiai ke ahu mokaki mai Ia na heana imuao ko kakou alo, no ka mea, o Lonoikamaka hiki au ka pua a Kaiani, he aiii o ka puuwai hamama oke aloha waipahe a me ka olu nanahe, ina i ioaa like ia maua me ke aiii o Maui keia mau haa wina, ina aole e hookahe ia na kulu keko o ko maui mau makaainana i ke ia la, aka aole nae i loaa iaia keia han wina maikai, noka mea i alii no na alii i na makaainana, a i makaainana no hoi na makaainana i na aiii. Ika pau ana o keia mau olelo ake alii, oia ka wa i ikeia aku ai o Kekua nanio i ke ala ana ae mai waena mai o ka poe e moe a make la. Ku ae ia oia a hele poloiei aku la imua o ke alii o Hawaii, me kona kino e kunewanewa hele ana, no ka inea ua hoolana ia kona nianao no kona lohe ana mai i keia mau huaolelo ku i ke aloha a Lonoika makahiki, e olelo aku ana i kana koa ia Puapuakea ame Kaunamano, ina i ioaa aku o Kekuapanio ia olua e ola ana, mai pepehi aku olua iaia, e hoo kuu oia mai imua o ko'u aio i ike aku ai au i kona mau maka a me kona mau helehelena, no ka mea hoi, he mea ioaa oie hoi na aiii.

Ua hele io aleu la no o Kekuapanio a ku ana imua e ke alii, me na helehe lena o ke kaumaha a me ka ehaeha, oi ai aole kona mau hoa kanaka i kela wa, ua noke a e ka Hawaii ka Maui a ahu mokaki imua o ke kahua kaua, U ua noke-a a ku ke a i kai o Malama," i nei mea maikai nui wale o ke kaua ana o na alii hoopaakiki nui wale o Maui, aloha wale na makaainana i ka luku ia me ka manaoaao, a me ka walohia i na oia makamae o na makaainanao ua aīfi nei o Maui. I ka wa a ix>notkamakahiki i ike mai ai ia Kekuapania i ka hete aku imua ona, hea mai la oia me ka leo ohaoha o ke aloha la Kekuapanio» he mai, nolaila hoopau ae la o Kekuapanio i kona makau no ke alii o Hawaii, a hui ae la iaua me ke aloha oiaio me ka oluoiu loa, oia ka kou mea kakau i hoomanao ae ai i na hooheno a ka poe kahiko, e piii ana ike kahea ana aku ake aiii o Hawaii ia Kekuapanio, "He maT— kk He mai kuu iehua pua wehiwa ika [laau O Ewa kai hola ta e ka makani kai [lahui ia e ka Moae Mai kuhia loko no a ke kai o Paiea. Aia a hiki mai ka iai me ka malie Aiaila, ohi wale ka i a hamau leo Aioha waie ta i»a hamau kanaka Ilaiia wale iho no a wali ke kino Wali wale iho no ioko i ka manao. " (Aoli ipuu.)