Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 29, 16 July 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAK.U' IA NO KA NUPKPA kI'OKOA.]

AUa haawi pu mai no hoi o Hinau a me kona ohana i ke aloha a nui loa ia oe e ke alii, a ua haawi aku no hoi makou i ko makou aloha hope loa ia lakou, a huli hoi mai nei makou i Hawaii nei, a hui pu iho la kakou i keia la me ka pumehana o ke aloha, a oia iho la ka hope o ko makou moolelo o ka hele ana aku nei, a me ka hul» hoi ana mai nei, oia la i lohe oe e ke alii. Pane mai la ke alii, he maikai hoi ha ka hookipa ana a ke alii o Maui ia oukou, ua malama ia oukou me ka maikai a me ka hoolako pu ia hoi me na mea e oluolu ai ke ola kino, a ke haawi pu mai la hoi i ke aloha la'u, a me ke koa kaulana oia o Puapuakea, a heaha auanei ka'u e holo aku ai e kaua me ia, e noho no hoi paha ia i kona aina, a e noho no hoi au i ko'u aina.

I ka lohe ana o na kanaka 1 hoi mai ai mai Maui mai ika manao maikai o ke alii o Hawaii aole ona manao e holo e kaua me ke alii o Maui, me Kauhiaimokjakama, okona manao e noho no ia ikona mokupuni ia Hawaii, a pela no hoi ke alii o Maui, aole make hoonioni i ka wai ua lana malie. Ma keia wahi o ko kakou mooleio, e hoopoina loa ana kakou no Hinau a me kona ohana, a pela pu no hoi me ke alii o Maui, e hoohuli hou ae ana ko kakou hoonanea ma ke ala o k« alii nona ka moolelo o Lonoikamakahiki. Ma keia wahi, ua hoopau ae la ke alii i kona hoolohe ana i na mea e pili ani i ka huakai o ka holo ana i Maui. Ua noho iho la ke alii me kana aliiwahme me Kaikilanialii o Puna, meka maikai a me ka oluolu, konakaikuaana oia hoi o Puapuakea kana koa kaulana hoi, a me kana kumu ao laau oia hoi o Kaunamano, a me na hanauna alii he nui, k« noho nei no hoi na koa malalo o ke alii me ke kuikahi o na manao, oiai ua pau aku la na la o ke omamalu o na ao hakumakuma o ke kaua hooka he koko me ke alii Kamalalawalu. 1 keia manawa ua nohoalii ka maluhia maluna o ka noho aupuni ana o ke alii nona keia moolelo; ua manao ke alii o kana hana kaulana, o ke kaahele ma ke ano e makaikai aku i na moku puni i koe iaia, oia hoi keia mau mokupuni, Molokai, Oahu, Kauai; malia paha, ma ia mukaikai honua ana e loaa aku ai iaia he ike i ke ano o ka noho ana o na alii a me na makaainana, a

me ka hooponopeno aupuni ana; me ia ulu pinepine ana o ia manao iioko o ua alii nei, me ka hiki oie iaia ke uumi iho, nolaila, he mea pono hoi iaia ke kuka mua oia me kana aliiwahine, no keia mea ana e manao mua nei, aia a hooholo pono iaua ia manao, alaiia hoike aku oia i kona mau kahuna a me na kilo, a me kana pukaua hoi a me kana kumuao iaau hoi a kana koa Ia wa a laua e kuka nei me kana aliiwahine, i mai ia kana aliiwahine, aia waie no ia i ka manao o ke aiii; ina he mea oiuolu i ka manao o ke alii, ka hele ana e kaapuni i na mokupuni o ka la komo, ua pono no aoie ia he mea e pilikia ai ke alii, ina no ka hoeu ae no ka kele, he kino heie keia mahope o ke alii, ua makaukau au no na wa a pau a Kalani e makemake ai. nolaiia ke ae aku nei au i ka manao o kuu haku. Ia manawa i olelo aku ai ke aliikane oia ko'u mea i makemake ai e lohe mua oe i keia manao i ka pono no ka hele a me ka pono oie, a e ut ae hoi au i na kahuna a me na kilo a me na koa kaulana, ina hoi lakou e at mai e like no ho> me kou i ae mai nei, aiaila *o!e no hoi he oiel® ana. 0 ko kakou: hoomakaukau no hoi ia i ka hele ana i { 'kakakou huakai makaikai i kela mau mokupuni ma ka !a komo. He mea maikai ia i ko !aua kuka mua ani no keia manao o ke ahi, nolaila, ua kauoha ia na kiio na kahuna a me ke koa kaulana a mt ke kumu no hol 1 ko lakou wa i akoakoa mai ai ma ke kauoha a ae alii no kria manao ano nui a ke alii i manao ai, ua halawai ae lakou ve ke alii ao kt kuka aui »na i

ka pono o keia huakai, i me ka pono o»e. Ma ia kuka ana o iakou ua h«crfiok> na kahuna a me kekahi o na kilo & me ke koa kaolana, a pela pu ne hoi me kana kumu; e hoapono ana lakou he pono keia manao oke alii no ka holo ana e makaikai i na mokupuni o ka la komo, oiai. aole be alii nana e kaua mai i ka kakou alii, no ka mea hoi, ua make aku la no o Kamalaliwalu ke alii puni kaua, a ua uku ia no hoi ka hana a ua alii la i makemake ai oia n© hoi kona mau iwi, aole paha he mau alii o ka la komo e ake mai no ke kaua me ka kakou alii, no ka mea, ina no ko lakou makemake mai no i ke kaua me ia nei, aohe lakou e lanakila ana. ua hau* le ae la no keia alii o Maui me kona pukaua i ka kakou alii imua o ke kahua kaua, pela no auanei e haule pu aku ai na a'ii e manao mai ana, e kaua i ka kakou alii ma keia huakai hele ana, Ua hooholo na mea a pau he pono ke alii e holo e makaikai i na mokupu* ni ma ka la komo e like no me kana mea i lia mua al Aohe alii nana e

kaua roai, ina e manao mai ana ia mau alii no ke kaua he make no ko lakou hopena. Ika ike ana oke alū kane a me ke alii wahine aole i hoopuka leo kekahi o na kilo o ua mau alii la. Ninau aku la ke alii kane i ua kilo'la heaha la ko*i mea i kamailio pu ole mai ai e like me lakou nei ? He manao no ko ke kanaka aia a ui ninau mai ke alii alaila hoike aku ka manao © kc kanaka imua oke alii. He nani hoi na, ua ninau mai la hoi oe. Ia wa i pane aku ai ua kilo nei, ae, he mea maikai ia e ke alii wahine e hoike au e like me ka ike i loaa la'u mai ka po mai, no ka mea hoi, ua huna ae nei hoi ko'u mau hoa i ko lakou ike īa olua. £ hoike aku au e lik6me ka hoike a ka po ia'u epiii ana iaoluaenaaliima ka olua huakai makaikai. Eia ka'u hoike e pili ana )a olua, ma keiā huakai: £ haaleleana koalii kaneia oe, aole nae hewa nou no, noka mea aole oe i malama i ka maluhia o ke kihapai (oia hoi ke kino). K kala mai ka mea heluhelu ma keia wahi o ko kakou moolelo no na mea pili kino. Aka nae hoi, e hele aku ana ko kakou moolelo a hiki i ka hooko ia ana o ka ike a ke kilo. O oe e ke alu wahine e hoi hookahi mai ana oe me ka haawina oke al«ha kane, me ka puolo waimaka nui a me ka walohia o ka ehaeha. O ko alii kane hoi, he nui no na poino e loaa ana iaia ma keia huakai hele a olua e manao nei e hele; aia auanei ka palena mai o kana huakai o ka palena mai no o na mokupuni oka la komo, e hoi mai auanei oia me ka luuiuu a me ke kaumaha; elike auanei me ka haawina i loaa ia oe pela auanei oia e hana ia mai ai. Nolaila oia ka hoike a ka po ia'u, a he pono hoi ia'u ke hoike aku ia olua e na haku na alii kanu 0 ka aina; aia m nae ia ia olua, ina no ka noho, noho ia; a ina no hoi no ka hele, hele ia; 1 ko ka makemake, o haule wale auanei ka manao o na alii no ka huakai hele makaikai; hele ia, i hele hoi i ke kikoo, o hiki mai auanei ka wa oka noho i kahi hookahi, aohe apa ana ae ua nele. Ia manawa na alii i lohe mai ai a rae Ka a pau e noho mai ana ika hoike a keia kilokilo i kona ike me ka hookamani ole. Huli ae la na alii a pane ae la i n i alii, i ka i ana: Ke lohe ac la po oukou a pau ena (kahuna) a nie na kilo ika ianei mau ike e hoike mai nei imua o kakou i keia la. Ia manawa no i hooho ae ai na kahuna ame na kilo, ,( ae, ua lohe aku nei makou i kana mea e hoike nei. Heaha auanei ka mea e pilikia ai o ka huakai a ke aiii ina e manao ana ke alii e he!e no ka huakai makaikai i na mckup jnj oka la komo ? Ma ka makou ike, o oe auanei ke alii nana e hehi-ku Ina ale oka moana, a hiki Iko olua huli hoi ana mai 1 ko olua one hanaa me ka lanakiia, ame ka ukali ia oka olua huakai e na pomaikai he nul Nolaila, aole he w«i e kali ai no ka nuakai a ke aiii; auo no ka manawa kupono no ka hele ana, i loihi no ika olelo ia; ina no no ka hoeo ae e hele o ka hele no ia. Ia manawa no i olelo ae ai ke alii wahine; be makemake no ko'o e hele pu me ke aiii kane, a eia hoi ka mea apiki loa, e haalele ia ana ka wau eke alii kane, wahi a ka ike a keia kilo i hoike ae n*i imua o kakou; ina pela, he oi l«a aku no km pono kc noho oo wau, he ®le lo* hoi ka hele pu ana aku

aka aioa e haalele to ia iho wau e ianei, loaa hoa aku paha ananei ko iinei hoa a haaiele ia iho wau i ka hooe waa me ka hoka, a noho iho j»ha auanei au me ka haawina luuluu o ke aloha kane; o ka*u hana nui paha auanei ta 0 ko'u noho aoa iho mahope o ka lanei haaleie ana iho iau, o ka naauau-a aku Ike aloha oka hoapAi he kane, oka hoa hoi i pUi ia ika ua me ka la, ke ana hoi me ke koekoe o keia aina ma una e noho ia nei. Oia paha ka kou mea kakau e hoomanao ae nei i keia mau hoinainau malalo iho nei: 4, Kuu kane mai ka makani he Moae, Mai ke kai kuahaka o Kookooiau E kahi ana ; ka lau o ka pali, Pulu ke oho o ka hinahina. O kuu lei—lei—a."

E lei hookahi aku ana wau i ka luhi o maua o ke aloha; i aba ia la hoi, i ho oukaia iho ke aloha maluna o ke kanaUa a eloelo wale, o kau haawma oke aloha, aloha no. Mahope iho o ia manawa i hoopau ae ai ke ahi wahine i kana mau olelo o ka walohia, a na ka waimaka no e hele makawalu aku. Ia wa no ke alii kane i huli ae ai a ui ae la ina kahuna, na kilo ame na hanauna alii i ke kupono o ka laua huakai hele makaikai. Olelo mai la na kahuna a me na ki 10, aole a makou mea e ae i koe, ina e manao ana ke alii no ka hele, oka wa keia e hoomakaukau ai no kahi 0, oia hoi ka ai ame ka ia, a me na lako o ka holo moana ana, waa nui waa iki, kanaka nui kanaka tki, kilo nui k'lo iki kaiiuna nui kahuna iki; a makaukau pono ia mau mea, o ka hoomaka no ta o ka hele ano o ka huakai heie. Ia wa no i hooho ae ai ka poe a pau e akoakoa ana me ke «lii ia manawa; U ua pono, aohe pilikia oke alii ma keia huakai hele." oka hooholo ae la no ia o na alii na kahuna a me na kilo. e holo ka huakai a ke alii, a ua hooko ia ia manao oke aiii, a ua waiho ia ia manao ana imua o ke alii, a nana no e wae ika poe e holo pu ana me laua. Nolaila, kauoha ae la oia i na kanaka e hoomakaukau i na mea ai, i e hoolako pu me na kapa aahu, oia hoi ka (O-u holowai o Olaa,) a me ke kapa moelua, ame ke kapa eleele, amc ka maio puakai, a pela pu no hoi me ka pa-u no ke aliiwahine. Cia ka nui oka poe i holo pu me ua mau alii nei: Ona hoe waa elua o Kapahi, Komoanaikaiwa, Hokuula, he keiki hookama; o Loli kana kauwa, ke aliiwahine Kalanialiiwahine o Puna, a o Lonoikamakahiki ka pua a Kalani. Eia kekahi mau ukana ana i lawe pu ai raa keia huakai: O Lawalawaiho nua, he hokeo; a o na mea o loko, oia no na kapa paupa-u i hoike mua ia ae nei, he poo ia ahi maloo, he lei lehua o Mokaulele, he lei lehua o Upeloa, he awa kaulana aka manu © Puna, he uala maloo i** ia, ka ai hoi oka wa kahiko o keia pae moku mamua. Ai ka makaukau pono ana o keia mau mea a pau, ua hahaoia iloko o ka hokeo o lawalawaihonua; aua hoike aku la ke aiii unoa o ka lehulehu i akoakoa nai malaila: Elua la i koe, alaila, o ka hoomaka no ia o ka makou huakai holo makaikai i na aina o ka la konia Ikawa i lohe ai o ka lehulehu i akoakoa mai ai, i ka olelo i puka mai mai ke alii mai no ko lakou wa e holo aku au he mea maikai ta ina mea a pau, na aiii a me na makaainana; no ka holo ana oko lakoo mau aJii kanu o ka aina. Ika ha!a io ana o ia mau la elua, ua b6olakoia na mea a pau e kupono ai o ka huakai hele ake aiii Ma keia wahi o ko kakou mooielo, he mea pono 1 ka mea kakaa ke hoike aku; oa olelo aku la ke alii wahine i kana alii kane, i | ka i ana ae: £ ! Auhea oe e kuu aloha, ina hoi he mea eluolu ia e oe, ika manao o kau kauwa wahine nei e hoike aku ia oe; o«a h«i keia: Ua ma manao hoi au, owau oo hoi hele, « o ka'a kauwa pu uo 1« hoi kekahi e hele pu me kaua no keia huakai hek. {A*it i pau.)

Ut kuai cd kekiiii <Ula guU nak Parba no ke au nohoalii o ka Emepen Ccmtāauae oo k* 43* t o* liio i ktkafai hui h«ktik€.