Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 34, 20 August 1887 — Page 4

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

No Na Ekalesia

Ma Mataio mokuna ʻelima pauku ʻumi ke poʻōlelo o ka lā Sabati iho nei: “Pō maikaʻi ka poʻe i hoʻomaʻauia mai no ka pono.”  Āpōpō, e hapai ʻia ana he lulu ma kawaiahao, no na puka ʻaniʻani hou a me na hana hoʻomaʻemaʻe i koe malo ko o ka luakini.  Ua makemake ia na komite a pau e akoʻakoʻa aʻe, a e paʻa pū aʻe me nā pepa ka kau inoa a lākou, a e hoʻoikaika kākou i piha pono kēia lulu ana.  ʻO ka poʻe i kākau ʻole i na inoa ma kekahi o na pepa a na komite, e hele mai lākou me ka mākaukau, a e ʻoluʻolu na mea a pau e haʻawi me ka ma nao lokomaikaʻi no ka hale o ka Haku.

            Maikaʻi maoli ka hālāwai Pōʻaha o ke lā pule ma ka ʻāpana o Makiki, hoʻokahi no wahi hemahema iki, a na ka luna o ka ʻāpana e noʻonoʻo pono iho i ʻole e hemahema hou aku ma hope o ʻia hemahema hoʻokahi no mai ka hālāwai ʻāpana mai o Pauoa a e ka ʻāpana o Mauna kiʻekiʻe a hiki i Makiki.

            Ma ka ʻāpana o Waikīkī-Waena ka hālāwai o kēia Pōʻaha aʻe. F. Hele nui mai.

Kaumakapiʻi

            Na Waiwai ʻole i mālama ka pula anaina o ke awakea lā Sabati.  Ua hoʻi mai nei ke Kahu mai kona mau lā hoʻomaha ma Lahaina, a nana no hoʻi i mālama ka hana o ke anaina hui o ka pō iho o ʻia lā Sabati.

            Ua loheia mai o na lā kū mai kēia o ka moku nana e lawe mai ka ogana hou o kēia luakini.  A ʻina e kū ka ogana ma kona wahi, o ka hoʻi no ia o ke ana ʻina hoʻomana i ka hale ma luna.  ʻO ka pona no ia, no ka mea ua lilo ka hale o lalo no na hālāwai ʻano o koa o kēlā a me kēia ʻano.

ʻEwa.

Ma muli o ke noi a ke kahu o ʻEwa i kona aha luna ekalesia e hoʻokuʻu no ka hoʻoluʻolu a me ka hoʻomaha, Ua aʻe ka ʻaha luna no ʻelua mālama, a e hoʻokō ia ke noi i ke noi ka mahina ʻo Okatoba aʻe nei e hiki mai ʻana.

Lahaina.

            Ua loheia mai ua hōʻala hou ia na hana ma kēia kīhāpai i na pule i noho aku nei o Waiamau ilaila.  ʻO ke kiaʻaina kekahi o ka mokupuni ʻo Maui ka mākou i lohe i ka hoʻoikaika nui ma ka hōʻala ana i ka hana a ka ʻaha hui o ka poʻe ʻōpiopio o ʻia wahi.  Ua hele kino ke kiaʻāina e paipai i na hoa ʻōpiopio o ʻia ʻāpana no na hana pono, wahi a ka lono.  He mea maikaʻi ke komo io na kiaʻāina o na mokupuni a pau iloko o na hana pili Kristiano, a hoʻomau aku me ka o ʻia io.

Wailuku

            Ua ʻano ʻemi mai na hana ma kēia ekalesia mākua o ka mokupuni ʻo Maui.  ʻO ka hemahema nui i kēia wa, o ʻia no ka nele i ke kahu kūpono.  Ke paipai nei mākou i ko laila poʻe e hoʻoikaika, a e homanawanui ma na hana pono.  A e ʻimi i kahu hou no lākou.  I kanaka mākua, hana ʻole i na hana kamaliʻi, ʻaho nui, aloha, poʻopono, me ke ano naʻauao kūpono no hoʻi. 

Waiheʻe

            He o ʻia mau no na hana o kēia kīhāpai. ʻO kēia no kekahi o na kīhāpai ʻuliʻuli o Maui. I ʻuliʻuli no ke kīhāpai mea kanu i ka noho mau o ka mahi ai me ka makaʻala ma kānā hana.  He kahu ʻaho nui ko kēia kiha pai e like me ko Lahaina, a me ko Keanae, a pēla no o ʻoi paha me ko kahi mau Kīhāpai e aʻe a mākou i lohe ʻole ai no ka mea, ʻaʻole i hoʻouna ia mai na leta a me na lono. 

            E makaʻala mai ʻoukou me na mea hou o na ekalesia.

I na Aha Hui ʻŌpiopio ʻimi pono Karistiano o Molokai nui a hina.

Ma ka pule hope o Magate nei, e hālāwai kino aku ana au me ʻoukou, e na hoa o ka pono ʻuhane o Kealakahi.

            ʻO wau o ka Misiona kaʻahele a hoʻeuʻeu i na Ahahui mākua mai o kau i na kāpili, a e ake aku ana e loaʻa na hoʻokipa ʻia mai e ʻoukou ma ʻia pule.

E like me kēlā ʻōlelo kāhiko a ka Hawaiʻi, “Hoʻokolo ia i ka nui manu o kākou.” Ua pau ka hana a ia misiona i na ekalesia o Koolau, Hana, Kipahulu Kaupo a me Huelo.

            Ua heala ia na hana ma ia mau ekalesia, na Ahahui Ōpiopio Lipine Bolu a ua kū ka hana ma ia mau ʻāpana, a ua ʻike ia ka pono a ka hoʻoikaika ana a ko ʻoukou komite nei. E lele mua ana wau ma kaunakakai a hele mauka no Hālawa ka pahu hopu, a huli hoʻi loa aku no Honolulu.

            E kuʻu Aha Hui Ōpiopio aʻu i hilinaʻi nui loa ai. Kau ma kāpili, aloha kāua:

            Ua nui ka hana a kou misiona kaʻahele hoʻeuʻeu, ma ka mokupuni o Maui.

            Ua hōʻala i ka Aha hui Lipine Bolu ma kekahi mau ʻāpana ekalesia, a ua ohohia ia no kēia malihini i kipa aku i o lākou lā. 

Na Ekalesia i Kukuluia aku ai

1. 1.         Keanae, K. Maui he 20 lala 10 I. N.
2. 2.         Nahiku  “     “        “ 15 “      8  “  “
3. 3.         Wananalu Hana    “  49 “      4  “  “
4. 4.         Muolea      “             19 “       4  “  “
5. 5.         Kipahulu aole, hui opiopio ko laila

hoouluia

1. 6.         Kaupo       40     lala    4  Luna    Nui
2. 7.         Huelo        15       “      4     “         “   

O kekahi mau ʻāpana i koe a puka hou aku no.

O na ʻāpana i kukulu ʻole ia o ka Aha Hui ʻŌpiopio a naʻu i hōʻala i kēlā ʻāpana hana, Kaupo Kipahulu.

Ke haʻawi aku nei au i koʻu aloha i kou mau luna nui na lala a pau, a i ke kahunapule Rev. J Waiamau, Henry Waterhouse, S. Waiwaiole a me koʻu ʻohana pū kekahi.

W.S. Lokai Esq.

Papa Inoa o ka Ahahui Lipine Bolu

Hamakua Hikina

            June 19, Mrs. R. A Lyman, Lamaria J. Kanakaoluna, Kehipukole, R. A. Lyman, Mrs. Kailikea kanakaoluna, Mary Naaihahi, R. J. Lyman, Mealoha Kekuawela, S. Hinau Kane, J.N. Haena, P. Miau, Jos Moekolohe, Solomon Kapau, J.S. Kekoi, Kaneakua Jr. Thomas Kealakai, Z Ahia, Miss E Kileka Moekolohe, Kaaukai Polani, Mrs. Beke Kawai, D.K.M. Kalawaa, David Piilehua, Mrs. Kate Haena, Mr. Manoanoa, Ana, Mrs. Mary D. Cook, Sarah Lyman, Kaluna, Mrs. Martha Apana, Mrs. Allen Kalaiwaa, Esther Kekuawela, Mrs. Kakaukai Anadarea, David Lyman, Mrs. Henry Poloka, Mrs. Kaleinualia, Mrs. Ana Purdy, Eugene Lyman, Kanakaoluna, Mrs. Kamae Kealakai, A L. Kaʻaua, Mrs. Kaupe Kahoaka, Moses Anadarea, L.P. Kuapalahalaha, Ella Kekuawela, Miss Rose Lumaheihei, Mrs. Emma Apoi, Fannie Malulani, Kalaihi Jr, Mrs. Maihui, Kulani, Kekoi Jr, Miss Annie Likapeka, Gorge Kekuawela, Jno P Enia, Mrs. Poala Makahaiwale, Mrs. Maeha Kane, A.R. Anadarea, Kauhaiulei.  Miss Mileka Anadarea, Mrs. Kaheani Ke na Ake Kaʻaua Kekuawela, Miss Kahaunani Lonohiwa, H. P. K. Malulani,  Waipana “pake,” Samuel Purdy, Kaheananui Kaoo, Mary Gutche.  Iulai 3, Mrs. J.S. Kekoi Kuhia Kekoi, Ana Kekoi, Martha Kauwe, Mary Manoanoa, Nuku Wohi, Mrs. K Haina, Mary Wohi, Mrs. Makaihela, Mrs. P. Waiohinu, Mrs. Maikakio, Mrs. Heano Keawe, Mr. Iosia, Mrs. Keaapoi, Isaac Sanford.  Iulai 4, Ana Kawai.  Iulai 17, S.R. Haina, Kaʻaua Kaia, S.B. Haina, Mr. Papa Kaʻai Hoʻopiʻi Ana Aiua W. Nakanaka L. Haina Mrs. Kaluahi Palea Wahineaukai, Kaniho Koʻolani Oinaku Aina Mrs. Earthee Nalua Makalani.  Iulai 31 Philip Ross Moeuhane Daniel Kaleialiʻi kaʻaukai Bolapola Luahinui Iese Kealoha Kauku Kiaimoku Psele Keawe Mahina Laʻahao Kaiahua Mary Smith Paele Martha Frank Kiope Paʻahao Kamiki Kahuhu Kaʻaua Kaleilehua Kaona Liʻiliʻi Mileka Kaona Kaula Manunui Haʻaheo Haʻaheo, Kuamoʻo Kaʻaukai Loisa Akioka Kahele Bolapola Mrs. Haʻaheo Loisa Aiona Keola Mahiliaua Mohoula Kapai Koko Keaka Holi Mama Paʻahao.  Augate 7, Oili Kalino E.L. Paholei Keawe Kahoa K. H. Puakalehua Kaʻaihue Papa Kahoaka hukiku Anadarea, huina a pau 145.

Na Halawai Hoʻole Waiona ma Hamakua Hikina

            ʻOi ai ma kekahi manawa o ka lā 19 o Iune 1887, i hiki kino aʻe ai o Mary E. Green, kekahi o na Luna Nui o ka hui Hoʻole Waiona a Labine Bolu hoi.  Ma ka Luakini o Paʻauhau Hamakua hikina: A ma ka hora 2:30 p.m. ma hope o ka hoʻokuʻu ʻana o ka hālāwai haipula nui: ʻOi ai ke anaina e mau ana no, me ke ake nui ana e lohe i kekahi mau mea mai kēia wahine ʻōpio malihini mai. Pāhola ia mai lā ka lohe e mālama ia ʻana he hālāwai hoʻole waiona, a o Mary Green kēia. Akahi no a maopopo aʻe lā o Mary Green kēia, ke koa wahine kaulana e paio nei i ka waiona no ke ola o ka lāhui. Na Rev. Luhiau i haʻawi mai ka pule, a na ka papa hīmeni i mele mai i kekahi mele, o ka wehe ana kēia o ka hālāwai: i lalo ma mua pono ʻiho o ka ʻāwai i kū mai ai o ʻia, a hoʻākāka mai lā he mau ʻōlelo Barbala pokole i pili a kūpono loa ma luna o ka kāhua kāua o kāna hana e paio nei.  He mea hauoli nui loa ia ia e ke anaina ka lohe maopopo ana i kana mau ʻōlelo Hawaiʻi a pau, he lohe wale no ia Mary Green Akahi no a ʻike pono, (wahi a ka mumuhu) he mikomiko ʻio no kāna ʻōlelo Hawaiʻi he ko hū paʻakai, he paʻakai ʻio no he pahao hao naʻe.  ʻAʻohe huaʻōlelo i hoʻomaopopo ʻole ia, me he huna paʻakai lā i loko o ka mea i kopi ʻia, ʻaʻohe hoʻi i hoʻi aku iāia kāna me ka nele i ka liu: Ua pono ʻio ka ʻōlelo a ka Haku i ka i ʻana mai “ʻO ko ʻoukou liu i ka pono, ka paʻakai e miko ai ko ka honua.” ʻOi ai ke anaina e haka pono aku ana ma luna ʻona, a o na pepeiao hoʻi e hoʻolohe ana i ka ʻōlelo, ua hōʻike mai no na helehelena i ka uwila o ka makemake a me ka ʻiʻini e hauʻoli ana no ka hoʻoko aku no ka pono: A pau kāna mau ʻōlelo i ka waiho ia i mua o ke anaina no ka ʻapo ia mai e hoʻoko, hoʻomaha iki ʻiho lā ʻo ia no ke kali ana.  ʻO kēia no ka wa i hōʻike mai ai ke anaina i ka mumuhu akea o ka hauʻoli.  E kulou ana ke kāne i ka wahine o ka wahine hoʻi i ke kāne, pēla no na mākua i na keiki, na kūpuna hoʻi i na moʻopuna, a o na poʻe, pakahi hoʻi e hōʻike mai ana ko lākou mau helehelena me ka noʻonoʻo nui no ka pono a me ka pono ʻole o ka hoʻole ana aku i ka waiona.  He manawa lōʻihi ka kekahi poʻe i noʻonoʻo ai no ka pono o kēia hoʻohiki hoʻole ana aku i ka waiona, ākā o ka hōpena, ua awaiaʻulu like na mea a pau me ka puʻuwai hoʻokahi.  E hauʻoli ana wau ke ʻōlelo aʻe, ua lilo ka hanoha no o ka omau lā ana o na lipine mua loa o kēia hālāwai ma luna o ka poʻohiwi lahalaha o ko mākou makuahine aloha o ka pono Mrs. R.A. Lyman.  A laila o ke anaina aku e haluku ana ma o a maʻanei o kahi pākaukau e kū ana, mai holo ʻole na hana e ʻole wale no ka ʻeleu o ka poʻe lawelawe ma laila, o Mary E. Green a me Mary D. Cook na mea hoʻopaʻa lipine, o W.A. Mio ka mea ʻoki Lipine, a o J.N. Haʻena ka mea hoʻoponopono me na poe kākau hoʻohiki.  ʻOi ai e ʻaneʻane aku ana i ka hopena o ma hana i manaʻo ia, ua ʻike aku lā kekahi kaoʻo i ke komo ana mai, a he haole ma ke poʻo o na huakai o kēia no na haumāna o ka ekalesia o Mauna Pohaku. Ua hiki mai kēia poʻe ma muli o ke kiʻi kino ana aku o ko mākou mākua kānāwai J. P. Miau Esq.  No laila ka kēia peni e hoʻoheno aʻe nei: E mahalo ia ʻoe no ka luaʻole o kou ʻeleu pēla, e neʻe mua ai na hana a kēia hui me kou noho poʻo ana.  I ke kaoʻo i noho ʻiho ai ma na noho, ku hou mai lā o Mary E. Green e hōʻakaka i ka manaʻo nui o ka mālama ia ʻana o kēia halawai a me kona ʻano: A ma ka hope loa o kāna kamaʻilio ana – puana mai lā ʻo ia i kēia mau huaʻōlelo aʻu e poina ʻole ai ke ʻano haipule ʻo ia io maʻoli o kēia wahine ʻōpio.  No koʻu aloha i na makamaka Hawaiʻi, ke hana wahine nei au me koʻu ikaika a pau no ke ʻola o koʻu lāhui a o ke ʻAkua ke kokua.  No laila, e na makamaka, he ʻokoʻa kākou ma na hoʻomana, aka i hoʻokahi puʻuwai ma ke pale ana aku i ka waiona: i kona noho ana ʻiho, kū mai lā ko lākou alakaʻi, a me ka ʻōlelo Hawaiʻi mōakāka lea, i kokua nui mai ai ʻo ia i ka pono o ka hoʻole waiona ma ke ano nui o kana mau ʻōlelo, me he mea lā e i mai ana, “he mea waiwai nui kēia ke hoʻopalaleha ʻole i ka hoʻole aku.” A i kona kuʻu ana ʻiho, eu mai lā lākou a hoʻohiki o ka wa, kū mai lā o Mary Green a hōakāka mai lā, ua loaʻa ke kāhua a ua kū ka ahahui, a hoʻokahi mea i koʻe, o ke koho ana i na luna.  No laila, ua waiho ia mai lā ka inoa o J. P. Miau i Peresidena, o ko Mrs. Kaniu Lumaheihei i hope Peresidena, R. A. Lyman i Puʻuku, J Nakipi Haena i kākau ʻōlelo.  Nīnau ia a hoʻoholo lokahi ko ka hale o lākou na  luna o ka Aha Hui.  He hana ʻokoʻa kekahi i hui pū ia me kēia, ʻo ia hoʻi ka palapala hoʻopiʻi a na wahine o ka honua nei, e makemake ia na e piha ka miliona inoa i loko o ʻelima makahiki. Ma ka hōpena o na hana, mele mai lā ka papa hīmeni i kekahi mele, na W. A. Mio i haʻawi mai i ka pule a hoʻokuʻu ia ka hālāwai i ka hora 4:45 p.m. Ma muli paha o ka makemake nui o na kanaka i kēia mea, ua loaʻa mai lā na komo hou ia ana mai o Mary E. Green e mālama i hālāwai ma Honokaʻa uka ia ahiahi no. No Laila ma ka hora 6:30 ua mālama io ʻia aʻe lā ka hālāwai.

            Lehulehu no na makamaka, i hele mai e hoʻolohe i na hana, ua wehe ʻia ka hālāwai me ke mele a ka papa hīmeni a me ka pule a S. C. Luhiau.  Ma ka pauku ʻelima o ka mokuna ʻekolu o halelū, i wehe mai ai o Mary E. Green i ka hālāwai.  Wehewehe mai la ʻo ia, me ka hoʻākāka mai, he mea pono ke hoʻomanaʻo kēlā a me kēia i ke ano o kēia ʻōlelo “Na ke kua i hoʻomoe ʻiho ma ka pō me ka malu.  Nana no i hōʻala mai i ke kakahiaka, me ka poino ʻole.” ʻO ka manaʻo nui ma kana wehewehe ana mai, ʻo ia kēia.  E mālama aku ke kanaka i ke ʻAkua, pēla auaneʻi ʻo ia e lanakila ai ma luna o na ʻino o kēia ʻao, a o kekahi o na ʻino, ʻo ia no ka waiona.  He lehulehu aku na manaʻo waiwai nui, ʻaʻole e pau i ka wehewehe aku, a pō e ka lā a ʻao e ka pō wahi ʻana.  No laila e hoʻololi kākou i ka hana ma kekahi ʻano hana hoʻomaʻemaʻe e aʻe, a ʻo ia kēia, ka Hoʻole Waiona.  No laila, o ka poʻe a pau i manaʻo a e manaʻo ana e hoʻole i ka inu ana i ka waiona, e hele mai lākou e hoʻohiki, i ʻoi ai o ai ka hoʻole ana, a e kau ia na lipine bolu, i hoailona hoʻi no kona hoʻole.  Eu mai lā ka hapanui o ka poʻe i hoʻohiki ʻole, a koe kakaikahi wale aku lā no.  Ua haʻawi ʻia mai hoi he mau haʻi ʻōlelo pokole ma ka ʻaoʻao o ka poʻe hoʻohiki no ka pono o ka hoʻole ana, a ma hope o na haʻi ʻōlelo, i puana hou mai ai ʻo ia i kēia mau ʻōlelo: Ua hauʻoli nui loa au, i ka launa pū ana aku me na makamaka Hawaiʻi he lehulehu, ma na wahi a pau aʻu i kipa aku ai, a me ka ʻike ana aku hoʻi i ko lākou ohohia ma ke kokua ana mai e hapai pū i kēia hana me ka puʻuwai lokahi, a o ka oi aku naʻe i kēia ia, ma Hamakua nei, ua minamina nui au, no ka pokole loa o koʻu manawa me ʻoukou no ka mea, he nui ka hana ma ke alo o māua me kuʻu kokoʻolua “Ka Haole Pope” a ʻaʻole no hoʻi i akaka pono, aka; o kuʻu pule, ʻo ia mau me ʻoukou.  Hoʻikeʻike mai lā ʻo ia he mau pepa kiʻi o na lala o ka poʻe inu aliʻi a inu nui i ka baka a me ka hoʻākāka pū mai i ko lākou ano pakahi.  ʻO kēia ka hana hope loa, a ua hoʻokuʻu ia ka hālāwai me ke mele a ka papa hīmeni, a me ka pule a W. A. Mio.  ʻOi ai, ua hala aku lā o Mary E. Green ma kona alahele, no laila, ua malama aʻe lā ka Peresidena i kana hana i hoʻokohu ia ai i poʻo, a ma ka la umi o Iulai, i hoʻolaha mai ai ka Peresidena o ka Hui, ʻo ia hoʻi ka Luna kanawai Apana o Hamakua nei, J. P. Miau, e mālama ia ana ka hālāwai Hoʻole Wiona ma Paʻauilo, ke hiki aku i ka lā 17 o ia ma hina, a ke kono ʻia aku nei na hoa me na makamaka a me na luna, e hoʻopuipui aʻe kākou iā hālawai.  I ka hiki ana mai o ka lā i kauoha ʻia ai, aia hoʻi, ua hoʻohauʻoli ia na mea a pau, i ka hiki kino ana aʻe o ka Peresidena J. P. Miau a me Mrs. R. A. Lyman Mrs. Mary D Cook, Thomas Kealakai me kana wahine a me ka lehulehu i hiki ae. Ua wehe ia ka hālāwai ma ka manawa ʻaneʻane i ka hora ekahi, me ka himeni a me ka pule a J. Waiohinu.  He kanakolu ka nui o ke anaina i ʻākoakoa aʻe i kinohi, a pēla no i piʻi aku ai a piha ke kanaono a ʻoi.  Hoʻomaka ia na hana, me na hoʻākāka a ka Peresidena, a he mau haʻi ʻōlelo pokole nāna hoa, a o ka hana hope loa ka hoʻohiki ʻana.  Ma waena o kēia mau haʻi ʻōlelo pokopoko, ua mahalo nui ia ka S.R. Haina, kekahi o na hoa i hoʻohui ia mai, ma kēia hālawai ana, ua loaʻa ke kahua a ua ku ka Ahahui no laila, ua koho ʻia na komite he 12 lala, 6 kāne a 6 wahine, o J. Waiohinu ka Luna hoʻomalu o ke komite, a o kēia ka panina hope o na hana, a hoʻokuʻu ia ka hālāwai me ka maluhia.  Ma hope iho, ua hoʻolaha hou aʻe ka Peresidena.

E mālama ʻia ana he hālāwai hoʻole waiona ma kaʻala, ke hiki aku i ka lā 31 ʻo ia mahina no, ua haʻawi ia aku na kauoha e like me ma mua, maka hiki 10 ana mai i ua lala, he ʻumikūmākolu o na hololio i motio aku no laila; i waena o kēia mau hololio o ka Peresidenta no kekahi, ke kākau ʻōlelo o ka ahahui, ka luna hoʻomalu o ka mahele mua o ka hui G. Wiohinu a me kekahi mau lala o ke Komite. Uwa piha mua ke hale i ka wa a mākou i hoea aku ai, ua hoʻomaka ka hana maho ʻoe o ka hīmeni a me ka pule a Waiohinu, ua hoʻākāka aku ka Peresidena i na mea e pili ana i kēia hālāwai ma ke ano nui ma na mea ku i ka pono.  A laila, na haʻi ʻōlelo pokopoko a na hoʻohuli aku a na komite a me ke kākau ʻōlelo. Na Bolabola mai ma ka ʻaoʻao o ka poʻe hoʻohiki, o ke ano nui o kana haʻi ʻōlelo, he pono ka hoʻohiki a kupaʻa, ʻaʻole o ka Lipine Bolu ka mea nui, ākā o ka hoʻomanaʻo i ka hoʻohiki ka mea ʻoi.  No laila i ke kuʻu ana iho o kana mau ʻōlelo pili ia waho, hoʻākaka mai lā ʻo ia nona iho; kona lumi ia ana e ka waiona ma ka lā Konohi o na pake i kēia makahiki, ka hoʻolapuale ana o kona ona i kona ʻohana a pēla aku; hoʻole ʻo ia i kinohou, ʻaʻole i hana pēla ākā, ʻoi aku ka poʻe hoʻoia mai ua hana ʻo ia pēla, no laila komo ke kaumaha i loko one me ka hilahila no kēia hana ana pēla, no laila hoʻoholo ʻo ia e haʻalele loa i ka ʻinu waiona ana, ma ia hope mai a hiki i ka lā 31 o Iulai, ka la i hoʻokāhua ai kēia ahahui ma laila.  ʻOi ai, wahi ana; ua ʻike au he mea, no laila ma kēia lā e hoʻohiki ana wau ma lalo o ka hui Lipine Bolu: Paneʻe aku ia ke kākau ʻōlelo i na palapala hoʻohiki a maopopo ia lākou na manaʻo o ka palapala., hōʻike mai ko lākou mau helehelena i ka ulumahiehie mamuli o ko lākou eu pakahi, a pālua ana mai i ka manawa hoʻohiki.  No ka ʻoi o na poʻe kākau ina ka palapala hoʻohiki, a ʻemi mai ka Lipine, no laila ua wehe ia na Lipine o na hoa mua, a o mau aku ma luna o ke koʻena o lākou a pēla ʻiho lā i lawa pono ai na hoa hou.  I ke kū ana o ka aha hui, ua koho koke ia na komite he ʻumikūmāmakolu lala, ʻehiku kāne ʻeono wahine, e hoʻonoho ana ia Bolabola i luna hoʻomalu no ke Komite. Ma hope o na minute hoʻoponopono i hoʻokuʻu ia ai ka hālāwai e ka hīmeni a me ka pule, a ka Peresidena. Hoʻokipa aku lā na lala ʻo ia aha hui i na lala mua mai kahi lōʻihi mai no na mile paha he umi ka i na ma o mai kahi a lākou i hele mai ai ma luna o kekahi papaʻāina i hoʻomākaukau ia me na mea e ʻoluʻolu ai ke kino, pēla mākou e poina ʻole ai i ka hoʻomaikaʻi aku ia lākou no ka lākou hana aloha ana mai.  No laila o mākou o na lala o na ahanui Lipine Bolu i kukulu mua ia, a he kaikuaʻana hoʻi no ʻoukou ma ka hana.  Ke haʻawi aku nei ia ʻoukou i ka mahalo nui no ko ʻoukou lokahi like ana e kokua iā mākou ma na mea e ʻoluʻolu ai ke kino, hoailona hoʻoiaio hoʻi no ko kākou awaiaʻulu like ana me ka puʻuwai hoʻokahi i loko o ka Aha Hui Lipine Bolu o Hamakua Hikina me ke aloha. Aloha nui ʻOukou.

J. Nakipi Haena Kakauoleʻo

He Moʻōlelo No

Lonoikamakahiki

Ka

Pua Aliʻi Kiʻekiʻe na Kalani

Ke Aliʻi Nui o Hawaiʻi.

[Kākau ia no ka Nūpepa Kuokoa]

Ahe mea ʻole naʻe hoʻi ia nui kanaka, i ka hoʻolawa ia i ka ai a me ka ia no ka mea, nā lākou no ke kahumu ka ai, a na lākou no koʻi e hele i ka lawaiʻa.  Ua hoʻolawa pono ʻia na makaʻainana a pau, i ʻākoakoa aku, ma kahi o na aliʻi e noho ana i na mea ai, ʻo ia hoʻi na mea e ʻoluʻolu ai ke ʻola kino. 

Ua hoʻopiha loa ia ka naʻau o na kamaʻaina i ka mahalo, a me ka makemake nui, no na hana aloha makaʻainana a ke aliʻi nui o Hawaiʻi, ʻaʻole hoʻi pēla na aliʻi o ko lākou ʻāina, ʻaʻohe launa pū ia mai me na makaʻainana, ʻaʻohe launa pū ia mai me na makaʻainana, ʻaʻole no he ai pū me na kanaka, a he oki loa aku hoʻi ma ka launa ʻōlelo ana mai, me na makaʻainana, ʻoi ai hoʻi: he mau kaukau aliʻi wale no lākou ʻo ia hoʻi na aliʻi o Molokaʻi nei, ʻaʻole hoʻi he mau aliʻi nui, e like pū me ka mea nona kēia moʻōlelo, a kākou e walea nei.

He mau anahulu ka noho ana, o na mau aliʻi nei, ma ua ʻāina pali koʻolau lā maikaʻi o ke ola kino.  ʻo ka hana i hoʻohala ia ai o ka manawa o na aliʻi o ka noho ana ia mau lā ʻo ia no ka hana i hai mua ia aku nei ia kākou, ʻo ia no ke konāne, ua lilo ia hana, i ipo aloha na ua mau ahi nei, a ua kuakaea i ka noho ana o na aliʻi, a me na kanaka ʻo ia au kahiko o Hawaiʻi nei. 

M kēia wahi o ko kākou moʻōlelo he mea pono i ka mea kākau ke hoʻākāka aku, ua uluhua loa ke kahu o ke aliʻi wahine Kaikilani ʻo ia hoʻi o Heakekoa no ka lōʻihi loa o ko lākou noho ana ma Kaunakakai i Molokaʻi a no ka ʻike ʻole aku hoʻi kekahi, i kana hanai ahi wahine, a e ake aku and ʻo ia e lohe ia ke ano o ka noho ana o pa aliʻi, me ko ia nei kakali aku o ka hoʻouna mai o ua mau ali nei i ka luna, i maopopo hoʻi ko lākou nei wa e holo aku ai mahope e ukali aku hoi i ka hua kai makaikai a na aliʻi, a i mea hoʻi kahi e ʻike aku ai i ka maka o ka hanai ana, he ʻole naʻe k ʻike aku, a he ʻole no hoʻi ka hoʻouna ana mai i ka luna. 

Ua lilo kēia, i mea hoʻopahaʻoohaʻo i ko Heakekoa noʻonoʻo, no ka loʻihi o ka manawa me ka ʻike ʻole aku i na maka o kana hanai ākā, i kekahi la ae, ua hoʻohikilele la kona manaʻo, no ka lohe ana ina kamaʻaina o Kaunakakaie ʻōlelo ana he ʻelua mau kanaka i hiki mai nei mai Koʻolau mai, a ua ʻōlelo mai nei lāua ia mākou, i ka piha i na kanaka o Koʻolau o lākou, no ka hauʻoli, a no ka piha i ka lealea, me na aliʻi o Hawaiʻi.  ʻO ka hana nui ka a ua mau aliʻi nei e noho lā o ke konāne, a he mau aliʻi akamai loa ka ma ia hana, ua konāne mai nei ke aliʻi kāne me ka poʻe akamai o Koʻolau a ua pau loa lākou i ka eo, i ke aliʻi nui o Hawaiʻi.

Ia manawa, ua kauoha koke aku lā o Heakekoa i na kanaka e kamaʻilio pū ana me ia, e kiʻi aku i ua mau kanaka nei o Koʻolau, e hele koke mai imua o kona alo, a i nīnau pono aku ʻo ia ia lāua i ke ano o ka noho ana o ua mau hanai nei, i maopopo hoʻi ka manawa e haʻalele ʻiho ai na aliʻi ia Molokaʻi, a malia, ua lohe wale kēia mau kanaka i ka manawa holo o ua mau aliʻi nei ana a ʻelua i ʻOahu.

Ua kiʻi ia aku lā ua mau kanaka nei o Koʻolau, e hele mai e halawai pū me Heakekoa, i nīnau pono ia aku ka noho ana na aliʻi.

Ua hele aku lā na kamaʻaina, a ʻōlelo aku lā i ua mau kanaka nei, ua kauoha mai nei ke kahu o ke aliʻi wahine ʻo ia o Heakekoa ia mākou, e kiʻi mai ia olua e hele aku e hui me ia.

Ia manawa, ua hele io aku lā ua mau kanaka nei e hui pū me Heakekoa, ua apo aloha mai lā o Heakekoa ia lāuame ka ʻoluʻolu, ʻoi ai; e lohe ana no kana mau aliʻi mai kēia mau kanaka  mai o na Koʻolau.

Ma hope ʻiho o ka pau ana o ka lāua paina ana, ua hoʻomaka aku nei o Heakekoa e nīnau i ua mau kanaka nei o Koʻolau mai.

I kauoha ak nei au i na kanaka e kiʻi aku ia ʻolua e hele mai i oʻu nei, ua makemake hoʻi wau e nīnau aku ia ʻolua no kuʻu lohe ana ʻiho nei mai Koʻolau mai nei ka ʻolua, he ʻoi ai o anei mai Koʻolau mai nei ʻolua?

ʻAe mai Koʻolau mai nei māua, wahi a ua mau kanaka lā.

Ua ʻike naʻe paha ʻolua i na liʻi o mākou o Hawaiʻi, wahi a Heakekoa.

Pane mai la ua mau kanaka lā, he okoapaha ka ʻike he okoa ka noho pū me ua mau aliʻi aloha kanaka lā o ʻoukou o Hawaiʻi, o na liʻi kēlā ola na makaʻainana, no ka mea he mau aliʻi ʻoluʻolu, a ua nohoaliʻi hoʻi ka lokomaikaʻi ma luna o lāua, he mau puʻuwai hamama ko lāua o ka heahea.

Pane mai lā o Heakekoa, he ahalā ka lāua hana?

Hoʻokahi no lāua hana a mākou i ʻike mai nei he konāne, ua konāneia ka lā a pō e ua mau ahi la, a he keu no hoʻi o na liʻi akamai nui wale i ke konāne, ua aʻa mai nei ko makou poʻe akamai o koʻolau i ke Konāne me ke ahi kāne, a he mea make hewa i kekahi poʻe akamai i ke konāne ke aʻa hou aku e konāne me ua mau ahi lā.

A ua lohe wale anei ʻolua i ka manawa e holo ai o ua mau aliʻi lā o mākou i ʻOahu, a i ʻole ʻaʻole paha ʻolua i lohe no ko lāua wa e holo aku ai i ʻOahu wahi a Heakekoa.

I aku lā ua mau kanaka nei, e ʻoluʻolu ʻoe e kala mai ia māua, ʻoi ai, ʻaʻole mākou i lohe i ko lākou manawa e holo ai i ʻOahu ʻeia aku paha i ka wa ma hope e holo ai.

A i ka wa hea ʻolua e hoʻi ai i Koʻolau wahi a Heakeakoa.

He ʻelua o māua i kow; a laila hoʻi aku māua i ua pali Koʻolau lā o māua.  I ʻoluʻolu hoʻi ka pū ana mai nei o ka pali a me iho ana mai nei o ke kula loa

A i ke aha lā, wahi a ua mau kanaka nei ia heakekoa, he man io naʻe paha kou iā māua?

ʻAe he manaʻo koʻu, aia hoʻi a hiki i ko ʻolua lā e hoʻi ai, a laila e hele pololei mai oluna i oʻu nei, he wahi manaʻo hoʻi koʻu no ke aliʻi wahine, a o ʻolua hoʻi na me e hoʻi la i Koʻolau a hui aku me ua mau ahi la aʻu. 

Ua aʻe mai lā lāua, aʻe he aha lā auaneʻi hoʻi ka hewa, ma hoʻi paha he manaʻo kou i ua mau ahi lā, a na māua hoʻi ia e haʻi aku ia lāua.

Ia manawa ua hoʻoi aʻe lā lākou i ko lākou kamaʻilio ana, a ua hoʻokuʻu aku lā o Heakekoa i ua mau kanaka nei e hoʻi i ka hale o ko lāua kamaʻaina, a ua hoʻomaka aku la lāua e hoʻi, a ua haʻawi mai la no hoʻi i ko lāua aloha ia Heakekoa, a pēla pū no hoʻi me Heakekoa i pānai aku ai ia haʻawina hoʻokahi.   

I ka wa i hoʻi aku ai o ua mau kanaka nei i kahi o ko lāua mau makamaka ua noho ʻiho lā ua kahu nei o ke aliʻi wahine me ka pono ʻole o kona manaʻo, oi ai hoʻi ʻaʻole i maopopo ko lākou wa e holo ai i ʻOahu, o kona ake nui o ka ʻike aku i na maka nohea o kana hanai aliʻiwahine, ua lōʻihi na lā o ke kaʻawale ana a he mea ʻehaʻeha loa ia i kona ma nao, ua ane ono ʻole mai kana ai ia mau lā, no ka mea, ʻaʻohe mau lono e hoʻohauʻoli mai ai i kona manaʻo, no laila, ua noho iho lā ʻo ia ia mau la me ka hoʻomanawanui, a hiki i ka la e hoʻi ai o na kanaka i Koʻolau, a ʻo ia auaneʻi ka mana wa e hōʻike aku ai i kona manaʻo i ua mau kanaka nei, a na lāua hoʻi e haʻi aku i ke aliʻi wahine i kona manaʻo, ʻo ia hoʻi e aloha aku ana i ke aliʻiwahine, a ma ia aloha ana a Heakekoa ia Kaikilani, ua hūhū loa ia o Lonoikamakahiki ia Kaikilani a ua haʻalele ia o Kaikilani i Kalaupapa i Molokaʻi.

E hoʻomanawanui mai e na hoa, a hiki ia aku kākou i ka manawa a ke aliʻi kāne i haʻalele ai i kona aliʻi wahine, a hala io na la ʻelua ma hope iho. Ua hoʻomakaukau aʻe la ua mau kanaka nei i ke kakahiaka nui o kekahi lā aʻe, no ko lāua hoʻi ana i Koʻolau ia lā, ua ala aʻe lā lāua i ke kakahiaka wale, e liuliu i ka lāua mau ope i-a, ʻo ia hoʻi ka Pua-ii o ua kaha lā, ʻo ia no kahi ukana i manaʻo nui ia no ka hoʻi ana, no ka mea hoʻi he pua-ii aʻe ko na Kona, a he poi nui aʻe hoʻi ko ke Koʻolau, ua pāʻina ʻiho lā lāua i ko lāua hale kamaʻaina a maona, a hoʻomaka aku nei lāua e hoʻi no Koʻolau, ma mua o ko lāua hiki ana i ke alanui no Koʻolau. 

Ia manawa lāua i hoʻomanaʻo ʻae ai i ke kauoha a Heakekoa, a ua hoaui aʻe lā lāua i ko lāua alanui hele no ka home o Heakekoa ma e noho ana. 

Ia hiki ana aku o lāua a hālāwai pū me Keakekoa, ia wa i ʻōlelo mai ai o Heakekoa, o ka hoʻi kēia o ʻolua i na Koʻolau o ʻolua, aʻe aku lā lāua nei, aʻe, o ko māua hoʻi hoʻi kēia, i hele mai nei e hālāwai mua me ʻoe ma mua o ko ma ua huli hoʻi ana aku no Koʻolau, ua maikaʻi wahi a Heakekoa, ʻeia kaʻu wahi makana e haʻawi aku ai ia ʻolua, he hoʻokahi lako kapa a Keakekoa i Haʻawi ai no lāua, ʻo ia hoʻi, ke kapa ʻeleʻele o Hawaiʻi, he kapa ia ʻaʻohe loaʻa wale i na makaʻainana. Aʻa wale no ia i na aliʻi, no ko Heakekoa makemake loa e hoʻoko pono kʻeia mau kanaka i kana kauoha e pili ana i kona aloha no ke aliʻi wahine, ʻo ia kona mea i haʻawi ai i kēia mau kapa me ka minamina ʻole, i hoʻoko kēia mau kanaka me ka pololei loa, me ka haule ʻole o kekahi huaʻōlelo mai kona waha aku, no laila, o kaʻu wahi uku hoʻi kēia ia ʻolua, a pēla auaneʻi hoʻi ʻolua e hoʻike pololei aku ai i koʻu manaʻo i ke aliʻi wahine, mai hele aku naʻw hoʻi ʻolua a kokoke loa i kahi a lāua e noho pū ana me ka aliʻi kāne. 

I kahi momao mai no ʻolua e kāhea aku ai me ka moakaka lea o na huaʻōlelo, a e hoʻopaʻa no hoʻi ʻolua a paʻanaʻau me ka haule ʻole o kekahi huaʻōlelo.

He aha lā hoʻi ka hewa? Na māua hoʻi paha ia e hoʻopaʻanaʻau a paʻa, no ka mea ua hauʻoli loa ia ua mau wahi kanaka nei i ka loaʻa ana o ko lāuamau kapa (Paupau).

Ia manawa i ʻōlelo aku ai o Heakekoa i ua mau kanaka nei, i hoʻi auaneʻi ʻolua, a ina ua kokoke aku ʻolua i kahi o ua mau aliʻi lā e noho lā, ʻo ia hoʻi kahi e lohe ia mai ai o ko ʻolua leo kāhea e ua mau aliʻi lā, ma ia wahi ʻolua e kāhea aku ai me ka lea nui kūpono e lohe ia mai ai.

(ʻAʻole i pou.)