Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 35, 27 August 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAU !A XO KA MPKPa Klv>K«M.j Anmau aku la ua mau kanaka nei a pehea auanei maua e kaheaai? I aku la o Heakekoa penei olua e kahea a;I aa mai nei ka maulupali hoaioha ohea. I aa mai nei ia oe ka maulupah hoaloha ohea. I aa mai nei ka maulupali ohea Heakekoa. A pela auanei olua e kahea aku ai i ua alii wahine la, me ka moakaka lea, e hooko pololei hoi,olua i ka'u mea e kauoha aku nei ia olua. Na maua hoi*paha ia e hooko i kau kauoha me ka pololei, aole maua e hoohala i kau mau olelo e kauoha nei ia maua, na maua ia e hooko. Nolaila, olelo aku la o Heakekoa i ua mau kanaka nei, o ko k akou halawai hope ana paha keia. Ae aku la ua mau \janaka nei, ae no hoi paha, ua ike ia aku auanei hoi ka wa hou aku ma keia hope aku, nolaila, ua hoopau ae la ko hkou hui ana a ua haawi ae la ko lakou mau aloha hope, a huli hoi aku la ua mau kanaka nei o na Koolau, me ka haawi pu ana mai 0 ko laua aloha nui loa no Heakekoa, no ka mea hoi, mai a Heakekoa aku i loaa ai ko laua mau kapa paupau eleel, oia ka mea i oleloia ai e ka poe kahiko. Hoi puolo no kanaka o kaht aln. Ke kokoe wale la ua mau wahi kanaka nei i ke kula loa 0 Kalae, a hiki aku la laua nei i Kauluwai, a hoomaha iho 13. A kuu ka nae, hoomaka aku la laua nei e pii a hiki i Kiiohana, hoopaa hou iho la laua nei i na wahi puolo ukana a laua a paa, no ka mea, eia la he ihqpa pali ke Koolau.

Ua hoomaka aku la laua e iho i ka pali, o Kukuiohapuu oia ke alanui ka hiko o Koolau e iho ai, o Puupaneenee e iho ia nei i keia wa, he alanni hou mai ia, he elua mau alanui kahiko o ia Koolau o Molokai, tiia Kipu e iho ai kekahi alanui a loaa iho na hala o Niboa ilalo, oia alanui kahiko ia i kela \va, aole nae ia o ke alanui pali a ua mau kanaka nei e iho nei, aole no hoi o ke alanui o Puupaneenee, aka, o ke alanui no o Kukuiohapuu.

Ua makeniake kou mea kakau e hoa kaka pono aku: He like ole ka nianao 0 pa elemakule e kamailio nei i keia wa, malia o alakai hewa ia ka hanauna opio o keia wa: Ina ua iho ua mau kanaka nei ma ke alanui o Puupaneenee, alaila, o ke kahua a na !ii i konane ai oia no o Pikoone, a e manao kakou o kalu a ua mau kanaka nei i kahea ai ia Kaikilani, o Kapili a Nahinalau, oia ka pili a ua mau kanaka nei i kahea ai i ke ahiwahine o Puna, ina i laila e kahea ai ua mau kanaka nei, aole e lohe īa e na lii e konane la ma Pikoone, no ka mea hoi he loihi !oa ia wahi £ hiki i Pīkoone. Ina pela, aohe io no i iho ua mau kanaka la ma ia wahi, ua iho 10 no ma Kukuiohapuu, ua iho aku la laua a wa ena komi p>li, huli mai re; kekahi kanaka a ninau i kekah; o laua, owai mai' nei la hoi ka inoa o ka mea a kaua e kahea'aku ai i ua aliiwahine nei o Hawaii ? Owai hoi, ua poina pu iho la no ia kaua a elua. No'aila, ke hoaa like ta laua me ke ano hoka. ma ia rre?. u? iho malie aku U !aua ma ke alanui pa li, aole hoi e hke n<e kekahi pee e o!e lo nei, "kani ke o he ihona paii," aole pe!a ka laua nei he ihona nawa'i ka laua nei i ka pah. no ka nalowale ana o ka inoa I ko laua nti hiki anal k*kahi pi!i a hoomaha iho la laua nei, no ka mea hoi, oia kahi oneanea e ike ia aka ai o bl ) o ka aina i ka waiho kaheiahe'a mii, ua he-e o U!o o kahi a ua mau alii la e konane roai a** a haiamu 1 na kanaka. oa hu i ie pili ua mea maikai o ka nui o na kanaka, ua noho iho la Uua nei ma ua puu oioina nei i noonoo nui i ka laua raea i kauohi pono la rosi ai e Heakekoa, a eia ka laua e kahea maopooo aku ai i ke aliiwahi % ne. Ī3 iaua i e neenoo pono ana i ua inoa nei, ua leaa pono ae la i kekahi o laua nei ua mia la & Heakekoa i kauo-

hi rr..u v. ia ia ;.\ua nei, oia hoi keia| mAu hu.\y.e'o e Hke rae keU: ! | I aa mai nei ka maulupali aloha o | o Hea \aa mai nei ka maulupali hoa;oha o Hea I aa mai nei ka maulupali o Heikekoa u oe. Ia manawa i hooho ae ai ke kokooiua me kori» leo o ka hauoli. ua loaa ia*u . ua loaa ia'u ! ua looa ia'u ! k* mea a kaua e kahea aku ai i ke aliiwahine. I aku la kekahi o laua i kekahi t he mea oiaio anei kau e hoike mai aei ? Ae, he mea oiaio no ua loaa e kahea ae paha wau o kaua i *ua aliiwahine nei. aia no laua me ke alii kane e konane mai la. Pela iho wahi a kona wahi hoa, aia • hoi pono iho ka manao i ke kino, alāila oe kuupau aku i ke kahea i ke aliiwahine rae ka leo moakaka. Ae ua pono io ia, he aao lele ko'u manao i keia wa a kaua e hoomaha nei. 1 ka pau io ana o ka manao lelele ona, ua hoomaka io aku la ua wahi kanaka nei e kahea, o keia pili a laua e noho nei, oia hoi ka puu hoomaha, ; 0 Kapilihooleleiwi ka inoa o keia pili, a ma keia wahi ua kanaka nei i hoomaka ai e kahea, e like me ka Heakekoa kauoha ia laua nei.

Ma keia kahea ana a ua mau kinaka nei, i loaa ai ka manao kue i ua mau alii nei, oia hoi ka pii ana o ke kai o ka huhu o ke alii kane nona keia moolelo i kana alii wahine, hoa make o ke alo ana mai i na ale kualoloa o ka moana, e ike auanei kakou e doc heluhelu ana i keia moolelo, i ka haalele ino oke alii kane i kana alii wahine. a ke hoomanao la no auanei oukou i kahi olelo a ke kilokilo i hoike ai i kona ike imua o ua mau alii nei i Hawaii

oiai ua e nianao ana e holo mai ma ke ano makaikai i na mokupuni o ka la komo nei, o ka manawa keia e hooko ia ai ka olelo a ke kilokilo no ka ka haaleie o ke alii kane i ke alii wahine. Ia nianawa, hoomak'a aku nei ua wahi kanaka nei e kahea me ka leo moa kaka;"i aa mai nei ka malupali aloha o Heakekoa", "i aa mai nei ka malupali hoaaloha o hea", i ke kahea mua ana no a ua wahi kanaka nei, ua lohe no ke alii wahine, ia manawa no i puana ae ai ke alii wahine i Kana huaolelo penei. 1 keI ka lua o ke kahea ana a ua kanaka nei, e like ae la me kela ma huaolelo maluna, ua hoomaka hou no ke alii wahine e puana i ka huaolelo i ane like nie kana i kahea ai mamua, i ke —i ke ia Hea, me ka leo nanahe a nawali hoi ke alii wahine i puana malie ae ai, ia manawa ua iohe no ke alii kane ia ano huaolelo me ka moakaka, ia manawa no i ninau aku ai ke aiii kane i ke alii wahine. heaha ia?

Hoole mai la ke alii wahine, aole, heaha auanei? jx;la no kaaihue hc hoo* le no, ao!e e ae aka, i ka hoole no a make i ka hoole. Kahea hou ua kanaka nei o ke kolu ia, "i an mai nei ka malupali o Heakeīa oe," ia nianawa i lohe ai ua mau alii nei a i eiua i keia kahea hope loa ana a ua kanaka nei, puana ae !a ke aiii wahine i kana mau huaoieio me ka leo ane n«:i, i mea e nalo ai o kana no'a, aole nae e nalo kana no'a, ua loaa waie jtk« !,'• ike ain kane ke ano oka laua no'a me kona kahu. e like me keia mau huaoleh». "O ke kui kc»a o ka holo kela, moe ka wa t hapala ke kea, na ka elt ka ai. j E hcx>hui aku ana ua aliiwahine nei i kana .'•n'i keokeo me ka iliili eleele a '<e a r ii k;me, me ka manao kuhihewa o Kmkilar.t e nalo ana, tu ka auanei aole e na <» an.i. ua ahuwale ka noV la man; wi 1 hoopuka mai ai o Lonoikamakahiki i kana huaolelo ia Kai kilani, eia n j ka he tpo no kou kahu nau, akahi no au a maopopo ae la, i kona haavi ana mai nei i kona aloha nui !oa ia oe. aole hoi i haawi mai oei i «raht aloha no'u, no ka mea, heaha no !a au?nci ko ia'a kuleana ia'u e haawi mai ai i ke a?oha, aia no i kana mea t kuieana ai ilaiia no ehaawi mai ai i ko'na aloha a nuū ī I kela wa ke ahiwahme e noho Uhe | mea ehaeha !oa u i kona manao, no kt | mea ua maopopo no tai* e haalele mai ; ana kana alii lane iaia, hu mai la kona aloha a nui i kana alii kane, no ka haina paaaka a kona kahu maluna ooa, heahala ka mea i haawi like oie mii »i i ke aloha i na alii a elua.

Ia roana«ra i oleio aku si ke alīi kine i kana aliiwahine* e t auhea e ke aliiwahine, aole na'u i haalele ia oe, nau no i haalele mai ia'u, ke kuhihe*3 nei au, owau wale no 11 hoi keii e ike nei la oe, e like me ke kane a rae ka wahine, eia ka eu oe i Lehua i ka wai a ka Paoo, ke kuhi nei la wau ke mala roa nei no la oe i ka maluhia o ke kihapai, eia no ka hoi he nui no ka poe nana «? mihiai nei i keu wa akahi no wau a hai atu i ko'u kanawai ia oe:

He raet pono hoi i kou mei kakau kc hoakaka aku, hc elua mau kana*-.*i aka po< elemakule e olelo Hke ole nei t keia wa, oii hoi ni kaniwai o ke alii nom keia moolelo, he "kahapouli" ke kanawai, oia ka ke kanawai o ua alii kane nei, elua t "kaiokia" kanawai oke alii, o ka manao o ka mea haku moolelo, ou hoi no na kanawai a elua o ke alii.

O ke kanawai elua oia no ke kanawai pololei loa o ua alii 1», oia ka ke alii kane i olelo aku ai imua o kana aliiwahine oia hoi o Kaikilani, " he kai ke kanawai, he kanawai keia a Lonoikamakahiki i hoopuka aku ai i kana aUi wahine Hoko o kona wa huhu.

lanei kaua e ka wahine la kaawale, kaawale hoi oe e ka wahine, a kaawale hoi au ke kane, he kai auanei ka niea nana e hookaawale. ke ku nei au .1 he ie a haalele hoi au ia oe e ka wahine, i ke kahu auanei ka mea i hew;i ai, aole auanei kahu a hahai ae maho|ie o ka'u huakai, no ka mea, i hewa hoi i ke kahu, oia ke kumu i kaawnle ai o ke ka ne a me ka wahine.

Ia nianawa i olelo aku ai ke kahu o ua alii kane nei, oia no o Loli, aole paha pela ka manao t ke ahi e hoopuka ai i ka huaolelo, he kahu au nou, he mau iwi make hoi keia mahope ou e ke alii, i poe kahu okoa kau e hoonoho, owau nei la mai hoonoho oe ia'u, ina e hoonoho oe ia'u, make mai ee i kekahi hoa paio o'u, eia aku mamua o kou alanui hele o kau huakai e hele aku nei, nolaila, ooe hele o ke ahi o wau hele oke kahu, nou ka pilikia e komo pu kaua i ka pilikia, nou ka nuke e komo pu kaua i ka make, a nou hoi ka lanakila o kaua pu hoi iloko o ia lanakila, mai hoonoho oe ia'u e ke alii, o ka mea i hana heu-a imua o alo,#ia kau e hoonoho.

Ia manawa kena ae (a ke alii i na hoe waa, o ka olua hana o ka waa, iho mua aku olua e hoomnk&ukn.u i k.i waa o kakou, ae mai la na hoe waa, ar aole ia he piea loihi ia maua, no ki mea, o ka maua ai ia a n:c ka maua ia. a me ko maua kapa a me ko mana n«> ho ana, he koke wale no ia hana ta nu ua, i loihi ia oe e ke alii; ke ku ae la no la o na hoe waa iho ana i kai o Kalaupapa, i kahi i hekaO ai oka waa o la kou nei, kena hou ae la ua aiii nei i ki na keiki hookama ia Hokuuia: E Hokuula, eia aku kau ukana e la we ai o ka hokeo a kaua, oia hoi o 1..t walawaihonua. I ka wa i ku ae ai o Hokuula e kii 1 ka hokeo, ua eleu mua ae ta o I.oli 1 ua hokeo nei, mt ka hoopuka ana ae 1 ka huaoielo: Aole e lilo ia ukana ia liai, no ka mea, o ka'u wahi ukana hoo kahi iho la no ia 0 ka noho ana i ke aio 0 na lii a elemakule, 0 ka make aku hei koe mahope ou e ke alii, oia iuanei ka wa maikai e lawe ia aku ai o ke | ia ukaoa mai a'u aku, | I keia wa a Loli e kamailio nei, kr hoomaka la ua alii nei e iho m»cnua, a mahope aku kana keiki hookama, e mahope ioa aku kahi kahu ona o ka iho ana aku me ua hokeo nui la a ua aiii kane !j, mahope o ka haalek- ana iho a ua al i kane la i ke aliiwahine. le oia i haawi iho 1 hookahi h\iāsielo o ke aloha i ke aliiwahine, ke uwe kuwo mai nei ke ahiwahine i kana aiii kane, i ka nui oke aioha ika hoapiii he kane, ke ihoia ke alii i kai o Kalaupapa 1 kahi i kau ai o ka waa, ke iho aku la no hoi ke aliiwahine mahope me ka uwe kaukau ana aku mahope o ke kane, me ka manao U hoi o ua aliiwahine nei, e mal.u ia mai ana )a hoi e kana aiii kans, eia ka auanei aqk e maUu ii mai ana.

I ka wa no o ua alii kane nei i pih aku ai roa ka anao o ko lakou waa t ua pii koke aku !a 110 oia iluna o ka waa one k\ eleu nui, a kahea koke mai !a oia i kana keiki hookama e pii koke aku iluna o ka waa, ua eleu koke aku la oo hoi ke keiki a ua alii nei i kona kau ana iluna o ka waa, no ua keiki nei ana kahea ana-mai e kau koke aku iluna o k« waa, hookahi ke kau like ana iluna o"ka waa me kahi kahu o ua alii nei, oia no hoi o Loli Ia wa no i kakea aku ai ua alii kane nei i na hoe waa, e hoopololeia ka ibu o lu waa o kakou no ka la komo. (Aoli i pau.)