Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 38, 17 September 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [KAKAU IA NO KA NUPEPA KUOKOA.] [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAU IA NO KA NUPEPA KUOKOA.]

i i 1N \ '*.o -•Uio k.\ vH;koi; c na maKaai- j h:'<\ \o «ui r.ei o I.onoivAi;..ikuhski <"..i i Oahu ruM. alni'a, ua ; ac "a ko ;:ukou !uhi i ka holo ana . t k.i i <- ka: 1:..i a u .\k\ i Hawan. e ha ; • Vokc aVu niakou waa i uka o Ka I a.v..\. ka n>ca. i:a 'o-aa keke ;e nei i, 'U'. ka mea a inakou i ho'e :v,m . ' nei me ko nukou alnwahme. nona ko r.ukvhiiaka; \ holo mai nei. a ua jh>j maikai nae ka makou nuakai ua hooj kole ia ko makou luhi. Ma keia wahi, ua hoi koke aku la na kanaka e hoouna la maī ai e ke alii e Kikuhihewa e hele e naoa i i keU waa

a ua hiki aku !a hoi lakou imua oke alil Ia manawa i pane mai ai ke alii, e. ka bua i umauma hi:ra la mana«ra i hai aku ai ua pee kanaka nei. he *aa a'ii na e like no hoi ene ka *3a i pae oiua mai nei ke alii, a pe- <■* no hoi keia waa, he ahi no ko luna, he a?ii kane n*e hoi ko ka waa mua mai ka 1a hiki mai, a he aliiwahine hoi ; keia, no ka la komo mai hoi keiaaiil I Ia manawa. ninau aku la o KakuhiI hewa i ua poe kanaka nei, a owaī ka 1 inoa o ia a!iiwahine? ! 0 Kaohaiīkawisiu!a. ke kaikamahiue hoi a Manoka!anipo ke alii o Kauai, wahi a na kanaka. E holo ana ihea kana huakai, wahi hou a ke aiii. E holo ana i Hawa«L, wahi a na ka naka i olelo aku ai ia Kakuihewa me ka ieo liilii. No ka manao ona kanaka o !ohe mai auane» o Lonoikamakahikl 1 iku la o Kakuihewa, heaha kana hana o ka holo ana i Hawaii ? E holo ana i ke aiii kane e noho nei me kakou i keia wa. Pane hou aku !a o Kakuihewa, ia I.onoikamakahiki ? E wahi ana kanaka i pane aku ai i ke ani. Heaha Ja kona makemake i keia alii 0 Hawaii, wahi a ua alii ia. I mai la kona mau kanaka, ua oielo mai nei na kanaka ia makou, e holo ana ka lakou a hiki i o Lonoikamaka hiki !a i Hawaii, a na Lonoikamakahiki ka e wehe ae j ka maluhia o kona kihapai, a oia ka ka makemake o kona mau inakua aiii

Ia manawa hookuu iho la o Kakuihewa i kona leo i ka nanahe i mea e lohe oie niai ai ke alii o Hnwaii, a he hoon.awali no hoi ka leo o na wahi kanika. me ko hkou manao kuhihewa aole la i lohe o Lonoikamakahiki ika lakou haihai olelo ana, eia ka ua lohe no ke alii o Hawaii, me ka manao o ke alii o Oahu, nei nana no la e o-u mua ka inaka o ka Wauke ohiohi o Kauai, eia ka he moeuhane palaualelo ia a ke alii o Oahu nei.

Ia manawa olelo aku la ia i kona ■ poe kanaka e hoomakaukau mai i ka puaa, ka ia ka ai na mea no a pau loa o ka papaaina, i ae ke alii o Hawaii a me kona ooe kanaka, hookahi mea i koe o kela papaaina aohe awa, oia no hoi ka mea maa mau i na lii o ia au kahiko, a pela pu no hoi i na makaai* nana he lilo !oa ka awa he mea punahele i kela wa kahiko, a pela no hoi a hiki ia kakou i keia manawa, ua makemake nui ia ka awa i mea mu : i hoike mai ka nani o ka awa i na maka na li ma a hiki aku i na wawae. I aku la o Kakuihewa ia Lonoikain'kahiki, e ai kakou ua makaukau na mea a pau. e aho nae paha, e inu awa kaua mamua. a mahope aku ka ai. i oki mai ka ona o ka awa haule aku hia uioe, kuu ka luhi o ka holo ana mai o ka moana. I aku la o Lono'kam.ikahiki, aia no hoi paha ia i kou manao, fieaha auanei hoi ka hewa. No ka iohe mau u ke alii o Oahu nei i ke kaulana o ka ona o ka awa kau laau a ka manu o Puna i Hawaii. I aku la ke alii o Oahu nei, he awa no ko'u aohe nae he kaulana o ko Oahu nei awa, mamua o ko Hawaii awa k< kaulana oia hoi ka awa kau laau a ka manu o Puna, ina he walii awa mai nei kou i holo mai nei, alaila inu awa hoi kaua, o ko'u ike wale aku ka hoi i ka awa o kou aina la, he awa ona j>aha ao'e [>ah»i. l'ane aku !a o Lonuikamakahiki, he wahi awa no ko'u i holo mai nei, aole nae he mahuahua, o ko inu ka hoi e ke alii. la manawa i koia ae ai o Lonoikamak:.h'.ki la I.oli e mama mai i ka awa no 'aua. la manawa ua iaiau aku la o Loii i ka awa iloko o ka hokeo, a hue mai la iwaho he elua no mau wahi kano a me na wahi huluhulu, e !ike me ka hululu!u aa o ka niauu kukaepuaa. I ka ike ana o ke ahi o Oahu nei i ka uuku ioa o kahi awa a ke kahu o ua aiii nei e mama ana, i aku !a o Kakuihewa i ke alii o Hanaii, e. he mea e hoi ha ka uuku o kahi awa o kaua; e ona ana i'.o kaua ia i keia wahi awa uuku ? Pane aku ia o 1 onoikamakahiki, ae, e jv"»no ana no k:r.:a. He keu hoi ha ka uuku o ka awa o kaua atie paha wau e mikomiko iho. wahi a ke ahi o Oahu. He hoao hoi paha. ina no hoi paha e mikon-.īko o'e ana kaua, .ilaila mama hou no ka wahi a ke aiii o HawaM. A .'e i emo ka mama ana a Loii i ka awa ua ae la, he elua no mana, a he eiua no hoi ain e mu ana. O ka manao o Kakuihewa e nui ka awa o laua nei, i inu aku o Lonoikamakahiki a ena i ka awa, a!aih, nana ia e hiame-e loa ia po; ua manao no o kakuihewa aole oia e ona ana ina !a kahi awa ka uuku, no ka mea. ua nua o Kakuihewa t ka inu i ka an, aole r,o e luaa iaia ka ona loa ana ua j holo avra oia, ua manao o Kakuihewa! i moe ke alii o Hawan i ka ona a ka awa, alai!a e iho ana oia i kai īa po e hui kino ai me ke aiiiwahine o Kauai, alaiia, o ke ko ana ia o ka mea ana i !

lū rnu* iī, nana t o-u rnoa ka nuka o | ia Waake ohiehu eia ka auanei aole pe- j u; no ka lohe mua ana oke aln o Oa-1 hu neū ea ke aiis o Hawaii e hoopono > pooo mea ii mahinaai; ak». ua ko ioJ no ka makemake o na makua aUi o ke- j ia kaikamahine alil 1

I ka «a!i ana o ka awa o iaua neu ua hoka mai !a o Loli i ka awa o na alii a kihee t na apu o ua mau alii nei» a haawi pakahi mai la i na apu me na puna ko elua, īv:e na maia pala eiua na Uua nei, i mea hoomanalo i ka muemoe o ko laea nei mau waha. Ii manaw?, lalau aku nei na alii i ko laua mau apu. a hoonani ae la iko laua mau akua, oia hoi na akua naaupo oke au kahiko o Hawaii nei, a mahop« o ia wa ? ua inu iho !a ua mau alii nei iko laua mau apu awa, me ke komo mua o ka manao hoowahawaha i!o--ko ok > Kakuihewa naau no ka uuku 0 ka awa, aole ana hoi laua e ona. I ka pau ana o ko laua mau apu awa 1 ka inu ua pupu aku !a laua i na puna ko a me na maia, a hoomaka aku la !aua e ai i ka ai ka ia ka praa a me na ono e ae o luna o ka papaaina. Aole i iiuliu ka iaua ai ana, ua mahae ae la ka tla o ke kukui i ko laua ike aku. ua iho mai la ka ona o ka avra a hooki ae la o Kakuihewa l kona ai ana, a nona hoi keia wahi hooheno: lho mai ko luna poe Hikikii Kauaoena X r enoe kahi apu awa Ka awa kau taau a ka manu o Puna. I eu ae ka hia o ke alii o Oahu nei e hoi ma kona wahi e moe ai, ao!e nae e hiki, i hoomaka aku ka hia e kokolo aoie he nee aku, ua kaumaha !oa iho la ke a!ii i ka ona o ka awa, oia paha ka kou * mea kakau e hoaiai aku nei i keia mau wahi mapuna leo:

Kaumaha luuluu i ka ua nui Ua hele a oiku i ka loa o Koialana. I ua mea maikai nui wale o ka ona o ka awa. I keia wa, ua moe a make aku la o Kakuihewa i ka ona aka awa, aua kii mai la na kahu o ua alii nei a ha pai aku la i ke kino o ua alii nei ma kona wahi mee, a pau ae la kona ike ana i kona hoa inu awa. Ma keia wahi, e pono kauae ka mea heluhelu t hoomanao ae i ke alii o Hawaii, pehea iho la la hoi ia o laua; ae, he mea oiaio ia, eia no o Lonoikamakahiki ke noho nei e ai, no ka mea ua pololi loa la oia, he wahi ona no o ka awa ka i loaa iaia, aole nae he mahuahua. no ka mea ua hana no kona kahu i kona apu awa me ke akamai nui, oia hoi keia, ua ninini no o Loli i ka nui o ka awa i ko Kakuhihewa apu a nui; oia no hoi paha ke kumu i ona loa ia ai ke alii o Oahu nei. Oke kumu i hoonui ia ai o kona apu, no ka olelo ana aku no i kahi alii o laua no ka uuku oka awa, e nani nae hoi oe e luhe ana ua Kakuihewa la i ka wai ekaeka oka awa, ka awa kau laau a ka manu o Puna.

Ke ai la ke ahi o Hawaii i ka ai me na mea a pau i hoolako la no ka papaaina me kona mau hoa alo ehu kai. I ka pau ana o ko lakou paina ana, ua hoi aku la lakou no ka hale i hoomakaukau īa no ke ahi o Hawaii, a hoolauna iho la lakou me na kamaaina no ia manawa, a hiki i ko lakou wa i hoi ai e moe no ka hooluolu anā no ia po. A hoi io aku la ke alii o Hawaii me I kona mau hoa ma kahi moe. | I ko lakou wa i hoomakaukau ai e 1 moe, ua olelo aku la ke alii i kona ka hu ia Loli, e lawe mai i mau kapa paupau no iaua me kana keiki hookama me Hokuula, no ko laua hele ana aku no ka holoholo no ia po, oia hoi ke kapa paupau ka tl O-u holo wai Olaa'' ke kapa aala īa o Hawaii, aole he loaa wale o ia kapa i na makaainana, aia wa le no ka loaa o ia kapa i na lii nui o ka aina e like hoi me Lonoikamakahiki. Ia manawa, ua hoolawa ia mai la kana kauoha e kona kahu, aole i make make ia ka ieo alii e haule iialo o ka lepo; pela iho la no e hoike ai ke kahu makaaia i kona kulana i na wa a pau me ke kauiua ole iho. Ia manawa i oieio mai ai ke kahu ua makaukau ke kauoha e ke alii, i hakalia wale no i na wawae o ke alii no ka hoeu ae no kana holohoio po kehau, alaiia. ua makaukau ioa no na wa a pau a ke alii e makemake ai. Ua pono, wahi a ke alii i pane aku ai ī kona kahu. lioko o keia wa ake aiii e kamailio nei me kona kahu, ua haule aku ia o Hokuula pauhia ia e ka hiamoe, e ole hoi ka hiamoe ua noke ia mai ia e ke kai a waii ke kino, nona ka hauie aku no ka hiamoe, aia no ka puoho ae i ke kiekie o ka ia iluna iiio. Ia «3, ua hoaia aku la na iima o ke aiii i kana keiki hookama, eia nei e moe nei, e aia hoi paha, e uhaele ae hoi kaua i ka holohoio pokehau huihu' o ke Kooiau o keia aina maiihini Ia wa, ae ae ia kana keiki hookama, ae t e uhaele kaua i ka hoiohoio, no ka niea, ua iai pono iho ia kewai o ka pa li Koeiau nei. Ia wa, ua aahu iho ia Laua i ko laua mau kapa a aahu iho la laua i k i iaua mau oiwi kino a paa, a hoomaka aku ia iiua e naue ma la po, oiai hoi ua

hlimee a<u la na Van: t ka ekealiie. Oahu, oia nei no ka mea e ala ana a me ko h r,ei - ihi a!o ! 0 ke kai loj. no ka u.ei. he kuinu r. j ko ia nei ala i'Uhi ar.i o kei;i po* i r >ae •' malihini mai ai i keia aina o Oahu nei,, e makemake ana o a, e hui ra manai a | na malihini i kahi h okahi, hoi» lohe mua ae nei no k«kou ika huakai » ake aiiiwahine oka mokupuni o ka mokupuni hoi e elelo ia neie kakou j 1 keia wa he mokupuni kaiii la, a pela paha auanei e kaili lima oolea ai o ua aliivrahin<? nei o ka ni ikupuni o lalo i| ke aliikane o ka la hiki.

Aha hoi sa, e »ana .ie hoi kakou i ka huakai hele ake alii nona keia moolelo a kakou. I ka pau pono ana o ko laua mau hemahema, ua iho io aku !a laua nei mai ka hale aku oke ahi Kaku'hewa, i kai o ke a*a pae waa, kahi hoi a ke ahiwahine o Kauai i pae mai ai.

la laua nei i he!e aku ai i Alele, ke hoomaka iho la ke aliiwahine o Kauai e hooluoiu no ka hiamoe ika maluhiluhi oka holo ana mai oka moana o ia !a, o kahi nae ake aliiwahine e hiamoe la me kona poe kanaka, aia no malalo oka pola oko lakou waa, ua hoomakaukau ia ia wahi no ke aliiwahine e moe ai, ua hookaawaie īa hoi malalo o na iako oka waa kahi e hiamoe ai o kona mau kanaka. a me kona mau kahu, oiai hoi» ke pa aku nei kehau mai ke a!o pa!i n>ai me ka ikaika. e lawe aku ana i kana ukana makamae he huihui, e houhou aku ana i ka ili o ke a'iiwahine me he ioo nhi la.

Oiai hoi oia e hia noe sui me kona mau hoa alo ehu kai o ka leie waho, hooho ana kekahi o kona mau hoa alo moana, he ha'o hoi keia aala o ke kulu aum ie he malihini paha a h.ki mai, a i oie pela, he mau hana hoopahaohae paha oka po ike aliiwahine». i mai la kekahi o kona niau kanaka, ao!e j>e!a, he mea kino o!a no a hoea iho, He mea oiaio, ke iawe aku nei ke lawe aku nei ke kehau i ke ala o ke kapa o ke alii a me ke kapa no hoi o kana keiki, Ia manawa, ua papio iho l,i ilalo ke alo o ke aliiwahine a nana mai la kona mau maka palupalu ia uka o ka aina, he manaolana no kona no ke alii o Ha waii keia 'aala oke kapa, ua lohe mau ia i ka olelo a kona mau makua, ina e loaa mai ke kapa a 110 liawaii e aala auanei, oia no hoi ka O-u holo wai Olaa. I kela wa ua nui loa mai !a ke ala o ke kapa o ke alii o Hawaii, oiai laua ke hookokoke loa aku la i ko lakou la wahi e hiamoe mai la. Xa keia ali i hoala loa ae i na kanaka o ke aliiwahine e ala loa ae a noho iluna, ua ala hke ae la lakou a okuu nui ana iluna, no ka ike o ke aliiwahine he hoea mai koe o ka mea nona keia ala, kauoha koke aku la oia i kona mau kanaka, e moe oukou ilalo, ke ma huahua loa mai la ke a!a a lakou e honi nei, oia paha keia a kou mea kakau e hoomanao ae nei i keia ala: Aala kupukupu Ka uka o Kanehoa li-e h >a He hoa na hm i o Kawaikoloa la e. Mai ka lo.i mai hoi ke alii kane a pe Ia no hoi me ke aliiwahine mai ka lea mai no hoi oia. (Aoh'i £ju )