Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXVI, Number 50, 10 December 1887 — HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani. Ke Alii Nui o Hawaii. [KAKAU IA NO KA NUPEPA KUOKOA.] [ARTICLE]

HE MOOLELO NO Lonoikamakahiki KA Pua Alii Kiekie na Kalani.

Ke Alii Nui o Hawaii.

[KAKAU IA NO KA NUPEPA KUOKOA.]

I ka wa i kokoke ai e make o kona nalu, ua ike no oia e pio ana, ua oni mai la kona kinoe loaa niai ka hua o ka nalu, i loaa hou he pae ana iaia, nolaila, pae hou mai nei oia ma ka hu'a oka nalu, ia pae ana mai nei a pau ka hu'a oka nalu, ua moe pono iho la kona kino iluna o ka papa, a ua oni ke kino me ke kope ana o kona mau Hma iloko oke kai, a loaa mai nei oia i ka aui nalu, ua pae hou mai nei oia, a loaa iho la oukou 1 kahaone nei. Ia W3, ua hooho ae la na kanaka me ka leo hauoli, he mea oiaio, ua lawe haaheo io no kau alii ike kahua ma na hana a pau, aohe mea aka makou alii e hana aku ai e hoi mai ai o kona aina, nolaila, he 01 ka pono e noho Kauwa aku makou malalo 0 kau hanai alii, o makOu, a o ka makou alii, no ka mea, o waho, ua lilo i kau alii, a 0 loko malu hale wale iho no koe 1 ka makou alii ! Ia wa, ua hoopau ae la na kanaka i ko lakou kamailio ana me Hauna ma. Ia manawa ua hele aku la ke alii a |me kona mau hoa e auaU ika wai, o ' ka wai a Lonoikamakahiki ma i auau ai 'oia no ka wai o Waiauwia. Nolaila, ika auau ana aua alii nei 1 kela wai, ua kaulana ia wai i ka oieio iia he wai alii e hke me keia ke ano:

E hookaawale ae oukou no Waiauwia ke keiki, oia hoi, he keiki alii, ina no he alii ke noho ana, e pii la ana no e ko Waiauwia keiki, oia hoi ka mea i kaulana ai oia wai, no ka auau ana a ke alii Lonoikamakahiki ia wai. Nolaila, kaena ai ko Kailua iko Koolaupoko keiki, he keiki ko ko ia aina. E like me Kalae i Molokai, e olelo mau ia nei, he Kalae wau he piikoi, a e like no hoi me kela aina me Napoopoo be aina alii, oka aina no ia oke aiii nona keia moolelo i kona mau la opio. E kala mai e ka mea heluhelu, ke iiio nei ka maka sila a kou mea kakau i Manu'a, e hoohuli hou ae ke alahele o ko kakou hoonanea ma ke kuamoo pololei i ke alii nona ka moolelo a kakou e hoonanea nei. Oiai ua alii nei me kona mau hoa, e auau ana iua wai kaulana nei 0 Waiauwia. Mahope o ka pau ana o ko lakou komo ana i ko lakou mau wahi kapa paupau o ke au kahiko. Ma keia wahi e waiho aku kaua ia Lonoikamakahiki, e hoohuli ae ke alaheie o ko kakou hoonanea no ko Hauna hiki ana mai i Oahu nei.

Ia wa, ua ao aku 0 Kawauhoha a me Lanahuimihaku ia Kakuihewa, e, auhea oe e ke alii, hookahi kauwa akamai 1 koe a Lonoikamakahiki e i ae paha oia ke holo mai nei mahope, e ukali mai ana i kana hanai ahi, oia hoi o Hauna, he kanaka akamai, ahe kiio naauao oia, a he kahu aioha na ka makuakane o Lonoikamakahiki, me he mea ia, e i ae oia ke au mai nei ika moana ioa no kana hanai alii, eia wale no ka maua kauoha la oe, e hoouna ae i mau iuna e kiai i na makalae o Oahu nei, mai Leahi a hiki i Makapuu ae nei, ina hoea mai ka waa a he waa no Hawaii a o Hauna ko iuna oka waa, alaila, e pepehHaia a make ioa, i ole e loaa hou marhe kokua Ikaika loa ma ka ao»o oke aiii o Hawaii, a i ninau aku hoi na iuna i ka waa a no Maui, a no Molokai mai paha, aole no hoi he olelo ana e hoopakele mai no hoi ina kanaka o ia mau waa, oia la i lohe mai oe e ke alii a ma.ua.

Ia manawa i ae aku ai o Kakuihtwa i ke ao lalau a kona mau kahu, ua hoopiha ia aku la na wahi i hoike ia ae la maluna i na kanaka kiai. e like me ke kauolia aiii i loaa ia I ikou, mai ka lae o Les hi ma Kona, a ka lae o Maka puu e au la i ke kai ma ke Koolau, ua hoopiha ia i na kbi, i ka po a me ke ao e kah ana iakou o ka hookoia o ka lakou moeuhane palauaieio, fce keu eio nae o ka haawina pakalaki i loia la lakou, e like no me ke pakalaki

0 ke ahī ma kana unau hana a pau, pela no 1* pakalaki pu ai me kona mau ma* kaaioana a pela pu no hoi me na kahu a kakou 1 ike mua ae nei. Ma keia wahi o ko kakou mooielo, e waiho kakou ina kamailio ana no na luna aua alii nei o Oahu nei, e okukuu ana ma na lae o Oahn nci t no ke kali ana 1 ka lakou luahi i upu ai o ka hoea aiaL 1 ka manawa no a Hauna i manao ai e holo mai i Oahu nei no ka ukali ana i kana ahi, ua noonoo mua no oia Ika poino o kona alanuihele e hele mai ai, nolaila, ua hoomakaukau mua no oia iaia iho, e like no hoi me ke kanaka mahiai, 1 ka lani no ka ua waele eke pulu o lalo nei, a pela no hoi ke keiki lawaia. i kai no kona hoa paio he i-a, hoomakaukuu mua no oia iuka o ka aina mea e make ai o kona hoa paio iaia; oia hoi ka makau, aho, maunu a pela aku, pela no hoi o Hauna i holo mai ai, ua hoolako mua no o Hauna i na mea pili ika lawaia a makaukau iluna 0 kona waa, a lako no hoi i ka ai ka i-a ka wai, a ua lawe hou mai no īa he kapa no ke alii.

I ka pau ana o keia mau mea, ua hoomaka mai la oia e holo mai mai, ua haalele aku no oia ia Kawaihae, a ua motio mai la no ka ihu 0 kona waa mawaena o Maui a me Kahoolawe, ke holo mai la no oia me ka makani maikai ma ka aoao o kona waa, ke haulani la ka ihu oko ianei waa i ka ale o Alenuihaha; ke hoopakikala keia i ka hoopakaka nalu o ka moana. Ma ia kakahiaka no a ahiahi, kaalo ana keia ma ka aoao hema o Puuohai, manao koianei hiki i Maui, ma ia po no hoi, hao iho la kehau me kona ikaika nui, ke haukawewe la no kahi waa o ianei, o ka mea iho he wahi waa kia loa, aohe kaukauiua ana iho be helena no ke kai loa.

I ka owehewehe ana mai a kaiao, ua hala hope ka Lai 0 Hauola iaia nei, aia ko ianei wahi waa mawaho pono oke kahawai o Maunalei i Lanai, he maikai ke alanui moana a ianei e holo nei, aohe hoi he mau keakea no ianei, a hiki keia mawaho ae o Awaiua, o ka aina ia, ia wa ua hoomaka iho la keia e hoopiha i ka houpo lewalewa. Mahope o ka pau ana © ka ianei paina ana, i nana mai ko ianei hana ia luna o Haleolono i Molokai, e kau ana ke ao kahaea iluna pono 0 laiia, manao ae la keia he kumumaomao ka hoi ka makani o keia ia. Ia wa, i iho ia o Hauna iloko ona, e paio iua ana ka hoi na makani 0 keia ia wahi ana. Ko ianei holo mai la no ia, me ka hoaui ae o ka ihu o ko lanei waa no ka he o Kalaau, a hiki keia mawaho pono ae 0 keia aia 1 kapaia o Waiakane, ma keia aina hoi i hou ai 0 Kane a me Ka naloa i ka iaua laau i wai e inu ai, a ua loaa he punawai e inu ai, e waiho la i keia aina a hiki i keia manawa, pela ka olelo a ka poe kahiko, na Kane ma laua o Kanaloa ia wai. I keia manawa, ke kau ae la ka la makai, no ka mea, ke hele ia no ka ia ma kona aianui hele. Ia wa, nana hou aku la keia i ke ao kahaea iluna o Haleolona, e puehu iiilii ae ana i ka makani kumumaomao, i iho ia keia, he keu ka hoi keia oka |la ino o ka makani, heaha mai la la ko Oahu nukani i keia la, he kiu ka paha ka makani o ka makani hoohaehae nauiu, no ka mea, oke kiu waie no ka makani nana e kipaku ke kumumaomao, aole pela, o ka Hoo)ua ao, pau ae ia na makani ino wahi a Hauna, ke iho ioa aku la ka la e komo ilokoo ke kaL

1 keia manawa, ua hookomo ae ia ko ianei waa maioko mai o ke kai kohola o ka aina a pae aku la keia iuka o Hikauhi, maiaiia keia i moe ai a hiki i ka wanaao hoomaka hou mai keia e holo no Oahu nei. laia nei i hiki ai i Haleolono, he wa ia no ka o ana aeooa kukuna maiamaiama o ka la maiuna o ka ilikai, ke hooikaika iho la no ke kehau o kakah*aka i ko tanei wahi waa Mawaho ae keia o ke awa kalai a Kuapakaa, i nana mai ka hia 0 Hauna la Oahu nei, e haiii aku ana ke ao puaa iluna o Ihiihilauakea, ua hele ka ihu a eku i ke kai, ua hele hoi ka huelo a ku poloieū Ia manawa, kani iho la ke u a Hauna, he mea kupanaha keia ia ee e ke Akua i ko huna ke!e ana mai nei ia'u akahi ho oe a hoike mai, he mst ka o f a : mau make o mua e waiho mai ua

hoonoho ia ka o u mau make nu ke alanui a'u e ukali aku ai i kuu hanai alii» he la lealea ka na kuu alii ka la apopo, a o ko'u la no auanei hoi ia e pae aku ai a hui pu tne kuu alil t naalia ka i hoike mai nei ka puaa ia'u, i noonoo mua wau i ka*u mea e hana ai, a ua hiki hoi na pilikia o ka aina e waiho ana, ke ioaa mua mai nei wau i ka j>i* likia iwaho nei, pakela loa oe e kuu alii ke kortio kuhohonu ika pihkia, e hoomanawanui nae c auamo ia pilikia a ia alii o olua, a manope auanei e nohe haku oe no ia alii Oabu a ka maka ewaewa. Ia manawa i hooiho pololei mai ai ka ihu o ko ianei waa i ka lae o Leahi, aole keia i hoopii ae ma ke Koolau. Ke pa nei ka makani me ke ano ikaika, ake holo nei no hoi keia me ke ano maalahi, ua houuku keia ika pea makoloa oko ia nei vraa, me ia wahi pea uuku keia i holo mai ai i kela la a hiki i ka poeleele ana.

Ma ka hapalua o ia po ma ka nuku o Mamala ko ianei wahi waa kahi i lana ai, iaia nei e nana mai ana ia uka nei o ka aina, o ka waiho maikai aku a ka nuku o Nuuanu, ike mai la keia he mau waa lawaia e holo mai ana i kahi e lana ana oko ianei wahi waa apa ana kahea a kanaka o luna o na waa a Hauna i ike aku ai, poleele hoi keia waa e lana mai nei, i ke ahiahi okoa no paha i hele mai nei. Aole, ano mai nei no hoi ko n\akou waa i holo mai nti, wahi a Hauna. Mai hea mai nei ko oukou waa i holo mai nei, wahi a ka ninau a na kanaka o kela niau waa. Ia manawa i hookoele ae ai o Hauna i kana hoe ma kikepa o kona waa. e noonoo ana oia i kana mea e pane aku ai i& lakou la oia kona mea e hookoele ana i kana hoe. A i ka lua o ka ninau a lakou la iaia nei, i aku la keia, ia oukou no hoi e hapai mai ana i ko oukoo- mau waa la, a o makou iho no hoi ka waa mamua e holo mai ana.

Pane mai la lakou la, ae, he oiaio ka hoi ia, o oukou io ka waa mawaho ae o Kalia i puka mua mai nei. Ae, o makou no ia waa, wahi aua Hauna nei. Auhea la na iawaia a ke alii, wahi a ka pane. Ua hala mua 'aku nei aohe e kala, wahi a Hauna. Heaha ka oukou lawaia o keia po, wahi qka ninau a kela poe kanaka o luna o kela mau waa. Pane aku ta o Hauna, he kukaula ka makou lawaia i keia manawa, aia hoi, a huli ke au iluna, aiaila hoi, noonoo hou aku ua lawaia, i hoi aku hot a pae i ka* uhale ike mai ka maka o na makuahonowai ame ka wahine ika nui o kau mau ano i a, he mea ia e hauoli mai ai ike kanaka lawaia, alaila makepono no hoi paha ke kaikamahinea ka mea kaikamahine ia kaua i ke kane lawaia, wahia Hauna. Ia manawa lakou nei i hooki ae al i na papa leo ana, a hookaawale aku ta na waa o lakou. Ia wa, ke hoolai la o Hauna i kela manawa, e kali ana oia o ka huli o ke au iluna. I ka wehe ana ae o kaiaoi ha huh io aku la ke au iluna, oko lanei manawa no ia i hoohuli ae ai ika ihu o ko ia nei waa no Leahi, i ka hoea ana mai o na kukuna wela o ka la, eia keia mawa* ho pono ae o Leahi kahi i lana ai.

1 kela manawa, pa ana kahea a na lun» o Kaknihewa me na leo koikoi o ke ano okalakala. Ia manawa i ninau mai ai lakou ine ke kuio, nohea kena *aa kakahiakk no Hawaii mal paha ? Pane aku la keia, no Waii&analo o Kona mai nei. • A e holo ana i hea ? wahi a ka ninao. E holo aku ana wau i kuu wahi kai kuahine i Kualoa, a ke hoomaka nei no hoi ko ia nei wahi waa e holo, me ko ianei hoomau ana no i ka hoe, a hiki keia i Kaalawai, kahea hou ana no na luna a Kakuihewa i hoouna mai ai e kiai a ina he waa no Hawaii mai, a ina o Hauna ke kanaka o luna, e pe~ pehi a make loa, oia ke kauoha a ke alii kakuihewa i hoonoho ai i na kanaki kiai mai Makapuu a LeahL (Adi i fau,)