Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXIX, Number 43, 25 October 1890 — HOIKE A KE Komite Wae O KA Ahahui Euanelio O KO Hawaii Pae Aina, E PILI ANA [ARTICLE]

HOIKE A KE Komite Wae O KA Ahahui Euanelio O KO Hawaii Pae Aina, E PILI ANA

a Ona, ka Opiuma, ka Awa, ka Piliwaiwai, ka Noho Huikau, ka Lapaau ana 0 na Kahuna Hawaii, a me ka Hoomanamana.

Mamuli o ka hana i hooiliia mai maluna o lakou i ka halawai ana o keia aha 1 ka makahiki i hala, ua palapala aku ka lunahoomalu o ko oukou komite 1 na kahu ekalesia a me kekahi poe makamaka maikai e ae, e noi ana ia lakou e hai mai i ka lakou i ike ai no ke kumuhana a oukou i waiho mai &i i ko oukou komite. He 42 poe i pane mai i ka ninau a ka lunahoomalu. Mawaena oia poe he 38 mau kahunapule; a 0 na palapa* la pane, ua hiki mai no mai na kihapai ekalesia a pau, a eia iho ka papahelu o na palapala i loaa mai : 1 Mai ka Mokupuni o Hawaii 16 2 " »« " 10 3 — " " Oahu 5 4 — 11 " Kauai 8 5 — " u Molokai 3 Huina 42 Mailoko mai o keia mau palapala, ua wae ia na unanao hoike penei : Ka Ona: He nui ka waiona ma ka apana o Lihue nei i keia manawa, i ka wa e ku mai ai na moku, e ike ia no

na pahu jama ma na uwapo, he mau pahu waina ka hapanui. Ona pukiki ka poe ikeia e lawe ana i na pahu waina, a o na haole Geremania kekihi; o na pake, he barani a me ke kamitu ko lakou. No ka hiki nui mai o na ano waiona he nui mai na moku mai, nolaila, ua ulu mai ke ku« i waiona a me ka haunaele i kekahi wa mawaena o na kanaka no ka ona ika waiona Ua hoopai ia kekahi poe pukiki a me kekahi poe pake i ke kuai waiona. Nolaila, i ka nana aku, me he la aia no ka hapanui o na kanaka Hawaii a me na lahui e ma ka makemake e inu i ka waiona, no ka mea, aole o lakou makemake e hai i ka poe kuai waiona i na kiai o ke aupuni, a oia ka mea e loaa ole nei ka hapanui ona pukiki e kuai malu mai nei i ka waiona, no ka huna o ka poe inu waiona. No Waiaiea, Kauai:—He nui no ka waiona ma ke kihapai nei, eia iwaena o na pukiki a me na pake, a me na ka naka Hawaii no keia hana ino. Ua hopu ia kekahi mau pukiki no keia mea o sa waiona, ua ike maka ia aku na pahu o ka rama, a me ka ona ana mai p na kanaka. No H*iku, Maui:—He mea no ia i kawiliia me na mea ano lehulehu i waihoia iioko oka pahu a me na umeke maoli • ke kanaka Hawaii a hala he mau la, 3, 4, alaila, e loaa no he waiona, e like me ka pia, uala, paaini, maia ki a me kekahi mau mea e aku no, oia no na waiona i iaha nui i na kanaka Hawaii. Aia no malana oia mau walona ka haaa man ana o na kanaka ma keia wahi

No Hilo:—No da makahiki loihi mal 1862 a 1884, ua hoomaopopo ako ao he mahnahua ka laha ana o ka waiema iloko o keia apana, oa loaa kekahi poe Ooko o la ino i na laoahoomalu o ke āuponl

Mai ka 1884 a 1885, oa ano hoomaka ka emi ana, a mai 1885 a 1888 ka wa i kukuluia ai nahui hoole waiona ma keia kihapai, ua ike pooo au ua emi loa ka ona iwaena o na kanaka maoii iloko o keia kuhnakauhale a me ke kihapai ekaktia no hoi; koe 110 oae

iwaena ona (x>e ona lahui e. Ma keia nakahiki i3Bq, mamuli o ko'u maa ! ma ko makou aha hookolokolo hoomalu o Hilo, a enamuh o na hoike o ka !aha no 10 malama i hala iho nei, ua 1 ike ia he 50 wale no poe i hooon ia i | pili i ka waiona; a mailoko ae o ia hui* na, he 26 no ka lahui Hawaii, a o ke koena he 24 no na lahui e. Ka Opiuma. Ua nui ka laha aoa 0 u mea ino iloko o keia apana o Htlo, iwaena o na poe pake. He poe Hawaii uuku keka hi ua lilo iloko o ia hana ino» a ua hiki ke hoomaopopo koke ia lakou ma na ano helehelena haikea, lena a mae, i loaa ia lakou e like me ko na pike maa i ka lawelawe ana i ka opiuma. O keia poe uuku 1 maa loa ia ino, aia no lakou ma ka mahiko o Pepeekeo. O ko'a manao koho, ke oia mau nei ke komo ana mai o ia mea ino iloko nei o keia apana, a ua hooia ia mai keia manao o'u e kekahi poe e ae. He;nui na 'hoike o neia ano i hiki mai imua o ke komite, a eia ka lakou mea i hoomaopopo ai no ke puhi opiuoia 0 na kanaka Hawaii, aole i kaheawai keia hewa, e hiki aku ana nae ilaila ke ole e poi koke ia. He wiliau ka opiuma, aole e pakele Ika make weliweli ka poe e ai nui ana ia mea. E hooikaika nU kahu ekalesia ma ke ao ana i na kanaka e waiho aku la mea ino. "Mai hoopa, mai hoao, mai lawelawe" i ka opiuma. Ka Awa. Hoike ne Hilo, Hawaii:—O ko'u ho omaopopo, ua emi iho ka nui o ka poe Hawaii i inu ia mea i ko na makahiki mamua aku o 1887, a malia paha no ka make o kekahi poe ke kumu 0 keia jmt ana. Mamuli 0 ka hoike ana maiokekahi kanaka iaia he elua mau laikini awa no ka apana o Hilo nei iloko 0 ka A. D. 1887, penei kana : u He $600 ko'u lilo no elua laikini i ka 1887. O ko'u loaa a pau, he $1000 a ina e laweia na lilo laikini he $400 kahi koena."

O ka nui o na poe kanaka ia wa, i kuai mai i ka awa, me he la, he haneri hapa hanen, a i keia wa me be la he 66 hapa haneri wale no. Hoike no Kauai mai:—O ka awa, he mea punahele loa keia j ka lahui Ha* waii mai kahiko loa mai, mai na 'lii m« na makaainana. £ like me ka punahele o ka opiuma 1 ka pake a me ka ka waiona (rama) i ka haole, pela no ka awa i ke kanaka Hawaii, a o na kanaka Hawaii no ka mea ai nui i ka awa, a aole hoi au i ike i na lahui e ae e inu ana ika awa. Aole no paha e haalele ana na kanaka Hawaii i ka inu ana i ka awa, koe wale no ka poe kanaka Hawaii karisti?no oiaio e lawelawe nei i na bana pono a Karisto. Hoike mai Maui mai:—He mea nui ka awa iwaena o na kanaka Hawaii, kakaikahi ka poe inu awa ole, e inu ana ka elemakule, ka poe ui, na keiki, na hoahanau me na luna ekalesia. He inu kekahi no ka lapaau ana i na mai, a he inu no ka lealea ka nui. Hoike no kekahi apana o Oaha nei: Ua nui ka īnu la o keia mea (awa) a ua hiki ke olelo ae, he wai e inu ia no ko onei poe. I keia wa, ua lilo ka awa i pani qp ka rama, o ka poe iipine bolu, ke lawe nei no 1 keia /wai ekaeka i pani ma kahi o ka rama i haalele ia, a ke ninau nei au, be lipine bolu anei ia ? Manao maopopo loa oo wau, aole oia i hemo mailoko mai oka inu waiona. He awa kano maanei, a ua liio ia i mea aloha no ko onei poe.

Ka Piliwaiwai. Hoikē oo Koolauloa, Oahu: —Eia ke Uha nei ma ka apana o Koolauloa nei he piliwaiwai me ka pepa. He pepa piliwaiwai ma na la a pau o ka pule, mai ka ta Sabati a ka la SabatL No Waimea, Kauai:—Eia iwaena o na pake keia hana ino a me na kanaka Hawaii no. Ua hana no lakou i keia hana ma na la noa a me na la SabatL No Kohaia:—Me he la o keia ka mo nui e pahoU oei maluna o ko*o kihapal Ua pau na malihini ameoa kamaaina i ke komo iloko o keia poino na kane a me na wahine, a ua hui po no paha kekahi mau keikl }€a ko'u lohe, o na Pake a me na kanaka Hawaii ka poe e laweUne nei ma kcta hana piliwaiwai, a u» lohe 00 hoi ao he nni ka poe i hopu ia no ka piiiwaiwai, «oie nae i pao ke hana nei no, aia ma

na hui mahiko a me n* hak o na pake kahi e hana ia nei keia mau hana ina Ke lohe wale mai nei au, ua komo kekahi mau hoahanau iloko o keia mo, nola&la, ua waiho aku au i kekahi mau luna na lakou e imi i ka oiaie. No Hilo:—Ua lafca nui keia mea he piliwaiwai iwieoa o ka Uhui pake ik>ko o na makahiki he nui mamua aku nei 0 ka 1887, a ua komo pu no me kekahi poe Hawaii maoli; aka, i keia wa, ua ano ike ole la iwaena o na kanaka maoli, koe wale no iwaena o na poe pake, a i keia mau mahma i hala iho nei, ua 01 ae ka holomua o ka poe lapana ma ka piliwaiwal Ke ikeia nei ana keia mau hoike, ua mahuahua ka hewa piliwaiwai no ka pakui ia ana o na hana a na lahui e i ko ka Hawaii. He hana hoilihune ka piliwaiwai. E pon« ina kahu ekale- i sia a me na kiai oke aupuni e uwao i j na kanaka ma keia mea, o kailiia ko lakou waiwai. 1 Ka Noho Huikau. He mea kue i ka maluhia ka noho huikau ana 0 na kane a me na wahine me ka mare ole īa. He mea īno loa ka haalele aaa o kekahi poe i ko lakou mau hoa mare a noho na mea e. He poe hoohiki wahahee lakou, he poe no hoi i kolohe maoli aku 1 ka oihana laa a ke Akua, a lehova i hookumu ai i mea hoomalu i ka noho I ohana ana o na lahuikanaka ma ka | honua. i No ka noho huikau ana, ulu ae la ka lili, mamuli o ka lili, loaa iho la ka hakaka a me ka pepehi kanaka ana. Ua ike ia keia ma Hawaii nei a ma na wahi a pau. Penei na hoike mai na apana e pili ana i keia hewa. No Kaluaaha, Molokai:—o keia hewa ke ulu ae nei a mahuahua 1 keia wa, o ka nut o na paa manuahi i keia la a'u e kakau nei, he 20 i helu ia e a'u No Hilo, Hawaii: —No keia kumu, aia no he poe Hawaii ke noho nei me ka huikau. Oka hapa nui loa nae o ka noho huikau e noh# nei, aia maloko 0 na lahui e; aka, ke minamina nei au no kuu lahui ponoi no ka nele i ka noho ana home.

No Paia, Maui:—Ua laha nui iwaena oka lahui Hawaii keia noho ana i keia manawa; aole nae iwaena wale no o lakou, īwaena o na lahui e kekahi Ke haalele nei ke kanaka i kona noho ana noua, a ua loli ae e like me ko ka manu e lele ana la wahi aku, ia wahi aku. No Lahaina, Maui:—O ka noho buikau, he hana ia ua kupa a kamaaina loa ma ka aina nei, e like no me ke kupuna mai ke au kahiko loa mai 1 hala aku la, a ke pauma mau nei no ka puu wai o na kupa Hawaii ia koko kahiko no rnai mua mai. No Halawa mai:—He nui ia ano he noho huikau maanei. Elua o'u apana o Halawa nei, a o na Honouli me Waialua. O ka nui nae oka poe noho huikau he 13 paa. Ua komo pu ka poe naauao a me ka poe naaupo iloko 0 keia hana lapuwale. |No Kohala, Hawaii:—Elua a'u mau mea e kamailio ai no keia. (A). Oia ka noho manuahi ana, he nui ka poe manuahi iwaena o keia kihapai. Ke noho manuahi oei na haole me oa wahioe Hawaii, ke ooho manuahi oei o« kanaka Hawaii, ke noho manuahi nei na pake me na Hawaii, me he mea la, ma k« nana aoa, me he poe laua mare ia. (E). O ka ooho huikau aoa ooa hoahanau me ka poe e laweiawe aoa i keia ouu ino, oia kekahi pilikia. Eia oo ka makua he hoahaoau; eia 00 na keiki ke hele oei i ka lalau, ke noho nei me ka manuahi, ke hele nei 1 ka piliwaiw-i, Kt liio oei ika ooa. Aia oa hoaloha ke ooho maouahi oei, ke pili pu oei oo nae me na hoahanau. No Hamakua, Hawaii:—Ke mau oei 00 ia haoa oka ooho huikau. He mau makahiki ko lakou oka noho ana ma >a panana 00 o ke diabok> e make ai; ua komo bapa mai paha oa aoo lahui e ae ūoto o keia hana.

No Lihue Kuai:—Eia no ma k* apt oa o Lfbue oā keaobo huikāo nei kekahi ooe Hawaii a me kekahi poe o na iahui e. He mao kanaka Hawaii ua mare i ka wahine, a haalele i na wahine mare a noho pu me ka wahine okoa, a pela oo hoi me kekahi poe «ahine, ua mare i ke kine, a oa haakle i na maie a nohorhuikau me na kane okoo. I ka nana aka iloko o keia m*

Qā pa wihko a roa na «ahi e ae, ua lehulehu loa kt poe e noho huikau nti a ua loihi loa hot ko Ukoo ooho an*, a ua nunui ho» na keiki a kekahi poe. Ua like ka noho ana o ka poe ooho huikau ma keia apana mc ka noho ana 0 ka poe mare pono ia ka lanakila, me ka manao ole ae he kanawai ko ka aina e papa ana i ka noho ana o ka poe ma ia ano noho huikau E pono i na kahu ekalma e ao aku 1 na hoahanau noho huikau e hoopau la ano, a e hoomaemae i ko lakou ku* lana. Oka poe hoolohe, e hoouiau i ko lakou pili ani i ka ekalesia; a oka poe hoolohe ole, e kapae aku no i maopopo ka palena mawaena o ka eka)esia o ke Akua a me ko ke ao nei poe. Ka Lapaau ana o na Kahuna Hawail Ke ol* no ka mea maikai No na kanaka a pau. Oia hoi, ke imi ia ia ola iloko o na hana |K>no. Aole no he hewa ka lapaau ana o na kanaka Hawaii, ina me na laau wale no lakou e hana ai. oko lakou hookumu ana i ka oihana lapaau maluna o ka hoomana wahahee o keia ao, ka hewa. Ina ma o lehova \a i imi ai lakou ika makaukau a me ka lanakila o ka lakou hana maluna o ka mai, he polo lei ia, he pono. Aka, no ka mea, ua hilinai lakou ina aumakua me ka pule aku ia lakou i ka wa e hoohainu ai lakou i ka poe mai i ka laau, pono ole iho la ka hana. Ua kapae lakou ia lehova mailoko aku o ko lakou nooneo «ne he mea la, aohe ona mana maluna oke kino kanaka. He mau hana pepehi uhane ka na kahuna e hana mai nei. "Heaha la ka pomaikai oke kanaka ke loaa iaia ke ola kino a make kona uhane. Eia na hoike mai na apana mai e pili ana i keia kumumanao :

No Paia, Maui:—He oiā mau ka ltwelawe ana oke kanalea Hawaii ma keia hana me ka hoomau i ko lakou imi ana 1 ke ola ma na laau, a me ka hooplli ana malalo o ka mana o na akua aumakua, a me na unihipili. No Hamakua hikina, Hawaii. —Eia maanei, aole paha e emi malalo o eono kanaka Hawaii e hana mau nei. Ke lapaau mau nei lakou ma na ano hana Hawaii. No Hilo, Hawaii•— He poe no e lapaau ana ma ka haawi ana i na laau Hawaii ma keia apana; be kahunapule kekahi ma ia ano, a he mau luna eka* lesia, a ua kii no kekahi poe i keia mau kahuna no ka lawelawe ana i ka hana ;iapaau iwaena o ko lakou mau ohara; aka, aole no nae i nui loa ka poe a u i | iohe ai ma keia ano hana. No Koolauloa, Oahu:—He nui ia poe e hana nei, he hoopunipuni nar ka hapanui o ia poe. Ua loheau, ona kahuna hoopunipuni oiano na kahuna e hoomana ana i na aumakui (oia na akua kii); aole nae au i ikemaka i ka hapmui o la poe; he nui ko'u paio ana me kekahi kahuna e hoole ana i ka oiaio ole o ia mea. ' No Waimea, Kauai:—O kekahi hana nui keia iwaena o na kanaka Hawaiī o keii kihapaL Lehulehu wale ona kanaka e lapaau lalkini ole nei; ua ikeia iku lakou ma na ipuka o na hale o ka poe mai. Ina e hoomaka ana ka mai i kekahi kanaka, alaila, he kauka kanaka Hawaii ke kii uiua ia ana; aia a oawaliwali ka mea mai, alaila, kii la aku ke kauka haoie. Ka Hoomanamana. Iwaeoa o na palapala he 41 i loaa 1 ko oukou komite, ehiku wale no l hoike nui mai no ka hoomanamaoa, a ma ke koena o oa palapala he uuku no na mea i hai ia mai. Ika nana ana aku, me he mea la, o na alopeka liilii kai poiia, a 0 ke k jpua ino e hoowalewale nei i na kanaka, ua hookuu wale ia oia me ke kinai ole ia. Ka ona, ke puhi opiuma, kt inu awa ka piliwaiwai, ka noho huikail* ana o oa kane me na wahine, he mau hewa lakou i ulu ae mai na kuko ana o ka oaau; aka, o ka hoomanamana, he hewa kipi ia i ke Akoa ia lebova; ka pakela keia ooa hewa; he Akana oia iloko oka ekalesia; be bewa keta a ke Akua a lehova i lili mau ai, eia nae, ua kamaaina ouiloko oot ekaleaia. Eikeiama ke kanawai dua ko lebo*a manao 00 keia hewa.

Ikini oobo oiiopo ai km Uhui ua pooi ka aūu ioa heua a ta€ na akoa kii e koku asa ma kapa alanoi; aka, maj ka maaawa i hoohioio a ki ia mau mea a hoolilou ka boomanamana i hewa ku i ke kmoawai, booioli ibo la na kahuoa i ke aao hoomana mai ke akea a i kahi nalo. Ma kahi oak) ami o ea hipoa liiiii la i boomau uai na anmakua i keīa manawa. t*a pao ka hoomana akea ana no ka makao i ke kanivai, a no ka hAahila kekahi i ke kapaia ako, be pegaoa, be hupa Penei ka hoike a kekahi poe makamaka Hawaii no keia hewa : N"o Paia, Maai.—He anoano keia i laha mai ke kulana kahuna Upaaa. Aole e iaha oui ke ano hoomana iwaeoa o keia lahuf ke manan kekahi e bana wale iho, aia no a pili ke ano kahuna. he mea la, oke kumu alakai ikaika loa i ka hoomanamana, oia na kahuna lapaau i kukulu mau i ka oihana kahuna. Nolaila, ua noho kela me keia mea mamuli o na ano bana oka wz kahiko. No Lihue, Kauai:—Kehoomanamana nei no kekahi poe kanaka Hawaii; ina e mu awa a hoolapaau mai kekahi kanaka, a kahuna paha, alaila, e kamailio a kahea oia ma ka pule ana i kona mau akua, oia hoi na aumakua o kona mau kupuna, oia o Kane, Kamohoalii. Pele a me Hiiaka a me na akua eae be nui, Eia no ma ka apana o Lihue nei kekahi mau kahuna e hoomanamana nei ma ia ano; he nui ka poe e hahai nei ma ia mau hana o kr- au poeleele, a ua pili 10l ki hoomanamana ia lakou. No Waimea, Kauai:—Ka hoomanamana oia hoi ka hoonohonoho akua umhipi'.i, a me ka wehewehe moev»hane ana, lehulehu wale keia poe hoonianamana iwaena o keia kihapai; ua hiolo na heiau, na akua kii kalai lima la e keia lahui, a oka hoomanainana, aole i hiolo keia ino iwaena o keia lahui; eia nae, ua pee i ka poopoo keia hana ino, a he hilahila wale ke hoike ae i ke akea, no ka mea, he hana ia na ka poeleele. No Haiku, Maui:—Eha mau mahele a'u e hoakaka ai malalo o keia kumuhana-

I—Ka1 —Ka hoomana ana i na uhane o Pele, o Hiiaka, Kamohoalii, Kanehekili, a roe Kapo, o kbia na akua o na kahuna anaan..; o keia na uhane e ho* omana ia nei ena kahuna Hawaii a pela aku. 2—Ka hoomanamana i na mea kino e laa ka mano, ka pueo, ka pohaku a pela aku. 3 —Ka hoomanamana no ka moeuhane a oela aku. 4 —Ka hoomanamana no ka ike ana i ke aka, a pela aku. He hoomanamana kekahi no kaenemi, ina lawe ia kekahi kanaka no ka mai pake a hookuu ia mai e ke kauka no ka oiai ole, e pule ana keia kanaka i ke Akua e make kela makai, a e hoopau paha iaia mai ka oihana makai ae, a pela aku.

No ka laha nui ana o ka hoomanamana iwaena o na kanaka Hawaii, manao īho la ko oukou koinite, e pono ke hoolakoia na hale luakini a pau me na papa kanawai, a e hookau la lakou ma na paia hale mahope o ka awai imua o na maka o kanaka. £ hana ia keia i ole e hoopoina na hoahanau i na rula o ka noho pono ana.

| Ua hiki mai paha ka manawa e ohiia ai iwaena o na ekaie sia i mau hoahanau kuoo na lakou e komo hale a kinai ina hana hoomanamana. A o keia mau hoahanau, i poe wiwo ole lakou i na kahuna anaana, a maopopo hoi, ua hemo mailoko aku o lakou ka makau ana ina aumakua. Mawaena mai o ko lakou poai e wae ia ai na haumana o ke kuia kahuhapule ma keia mua aku. £ hoopau ia ka wae kapulu ana; a i ka manawa e i* ai ka nioau, "ma owai la e ala mai ai na ekalesia Hawaiu no ka mea, ua kueai hope lakou ?' Alaiia, hiki ke pane aku ( ma o na kahu i wae ia a hoomakaukau ia no ka oihina me neia ano e oleloia nei. Na ka Hawaii no e kinai i na hana hoomanamana iwaena o kona lahui iho, ma ke kokua ana mai o lehova. Ua hoea ae na hana hoomanamana iwaena oka lahui lieraeta mahope o ko lakoo hoomiemae ia ana e Mose ma Sioai; nolaila, o ka hoi hope ana o ka ekalesia o ke Akua, aole ia he mea hoo, ua ike moa ia no; e ao nae kakou oloohia e ka pUikia e like meka mea i īli mai ma)una o ka Iseraeia oo ka koomanamanai Me keia olelo hoakaka, ke wmiho aku nei koookou komūe i ki lakoa koike e pili ana i ke kumuhana a oukoo i hooili mai ai malnna olakoo. Me ka mahato, , A. F. Judi\ ' C M. Htde, Jas. Biccncll, £. S. Timotko, | J. Waiamau. HomUilu, luie »• 1890. I