Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 7, 14 February 1891 — KELA ME KEIA [ARTICLE]

KELA ME KEIA

' ka Poaha nei ka la Poni Moi. > na nune no ia e nune rci; nu aku uai, p u-nu. » na "Kukui-a-i ke-awakea M ke ho-a na iluna o ka puu o Puoina i ka wa 11 ai ka huakai hoolewa. h lanakila o f;aberiela i keia pule na hoopunini ana a kahi niano hiu muku, a ke puka aku aei .ehulehu hou na palapala ho'alohai e puka aku nei ma ka aoao ehp. hu'ea ke aloha ka makee alii. fa laukanaka ke kulanakauhale nei »a malihmi mai na mokupuni mai Ika hoolewa alii e kai aku ana ika apopo. E nana iho i ko makou mau hoolai hou e puka aku nei; ht hoolaha keihi o ka hooponopono waiwai no ke lii ka Moi i make. Ua loheia mai e haalele iho ana ka lokukaua Kaletona ia Honolulu nei i hkahi 1a o keia noa ae. He hookupu malama ia ana no ka Adirnarala. Ua lohe mai makou, e puka ana na r kahiko o ka pualikoa Moi Ponoi i hoolewa no ka hooinanao hope ana a Moi nona ka inoa e hea Ia maluo ia puali. Ja hamama ae kekahi lui nui ma iiui puka 0 ka pa alii; i īkeia ike 1010 anu 0 ka wawae o kekahi ku hili. Ke hoomaka nei na nune no lna— heaha ka ouli ? I ka lalelale ia ana iho nei o ka ma;ke hou e kukulu, loaa iho la he kina n.i l.iko hao ma ke kulike ole ana me mea i makemake ia. E kaulua huu a keia hana « ka manawa hea t&. He paio me na hoe-waapa kal hooa ia mnwaena o kekahi kamaaina o uwapo o na waipa hoolimalima me k.ihi kalewa mea ai no na moku; ua iluu aku a hahau mai na hoe, a o ke imaaina kai poino ma ka alaa pu ia a o ka alualu lae. O Mr. Pamalo ma inoa. m Ninau mai la kekahi: "0 na Olelo ooholo hea la o ka Aha Kiekie kai «wiia iho net t uku oo ka mea nana unuhi, me ka hoolaha pu ia iloko o kahi nupepa# 1 Pane aku la keia: tlia hoi oe e li'a mai, no Waimea ke wno onei ka hoopue he uwahi moe kolo ko Kula; alia hoi oe e li'a mai."

|r Ke mahalo mai nei kahi poe i ke [ulana o ke alanui hou o Kalihi no ka lele aku i kauwahi o ka maemae. Ke loohalahala mai nei o Nimcroda i ke lanui nu ka aoao maluna o Manoa i ia paa o na huiU kaa » mokumoku na li huki. Khia hou aku mahalo me na iooha!ahala i koe. E hoopau ia ke pohihihi o na hoohalahala. Ka Huaolklo "Kakiaka"—Pinepineka hoopiliia o keiahuaoleio no na Havaii wale no; o ka pololei maoli o la luaolelo ke hoopili ia, maluna no ia o la lahui a pau; he pili laula a he pili ahui kona. ana Ina na ka Hawaii t eanuilio no kekahi heluna nui o na laole, pukiki, pake, a pela aku, e pane Ina lakou '*nui na kaoaka," "lehulehu,'' ) keia ka olelo maa i na Hawaii raa ka loike euanao ana ma ka waha a ma ke Lakau ana paha i na moolelo no ka ioolaha akea la; kakaikahi *o lakou )lelo ana "nui na haole," "lehulehu na >ake," a pela aku. E hoomaopopo loa a hoi ktia pili laula o ka huaolelo 'kanaka'' maloko o na moolelo i hoolaha pinepine ia e oa nupep* Hawaii e pili ana i na anaina nui i akoakoa a i J makaikai paha i kekahi kai huakai o na koa, na puali kioaiahi, na ahahui ano nui, oa hoikeike akea pahi, e laa ka kmipopo a pela aku. Ua hoopaaia e lakou ma na moolelo, i4 nui na kaiuu ka," oiai be mau lahui like ole ko ia mau anaina a ko ia mau akoakoa ana paha. Ua huiia lakou a pau mai na kane, wahine me na keiki maloko o ka inoa nui "kanak»;" peia pu me na hoike waha tna "nui na kanaka." Hookahi wahii lauwili ai kela huaolelo, oia hoi kamaa

loa o kona hoopihia aoa e na Hawaiī i "kane.*" No ka mea, ma he moolelo e hoikeia ana bo kekahi kane f he "kanaka" ka huaolelo e pani ia malaila. E laa "ke keiki a ke kanaka," (the son o( man.) Heaha na hoakaka pili i keia hoike o ka huaolelo "kar.aka T He Haawina Ku^anaha. NA NOO7IOO PAPALL'A O KE KINO HOOKAHI. Ma. kekahi halawai i malamaia mai | nei i Bosetona Ameiika, e kekahi ahahui huli akeakamai « pili ana i ke ola kino o ke kanaka, ua hoikeia kekahi moo'elo e Prcf. James o ke ku'a nui o Cambridge, e pUi aea i na haawina kupanaha loa i ikeia e ia penei : O ka mea iaia keia haawina kupanaha, he kane ia, ma kahi o kanaooo makahiki kona mau la, e noho aoa ma kahi kokoke i ke kulanakauhale o Pawtucket» R. I He kapili hale ame na hana like o ia ano kana oihana, a hiki i ka makahiki 1857, 'o» i* manawa ikau hola iho ai he haawina kupanaha loa maluna ona, a ma ia ano, ua alakai ia kona noho ana ma ia hope mai ma ke ano kupaoaha a kamahao loa. Ua maopopo iloko o ka hapa mahuahua o kona noho ana he mea kapili hale a kamana hoi, he hooleakua oiaiooia; aka nae, laia e holoholo ana i kekahi la, ua manao iho la oia he leo kekahi 1 pa e mai a ua lohe pono kona mau pepeiao i keia mau oielo : "E hele i ka luakini, e heie i ka luakini." "I ka luakini hea T oia kana i ninau iho V il°ko ona. "I ka luakini karistiano," wahi hou a ka leo. Eia nae, he mea ia i noho lokahi oie me ke kahunapule o ka luakini karistiano, nolaila, pane ae la oia me ka leo nui: •'Mamua o ko'u hele ana i kela hale, ke lana nei ko'u manao e hoolilo mai ke Akua ia'u i kuli, 1 aa, i makapo."

Oia ae la na olelo i puana moakaka la e ia, a me he la ua hahau ia mai oia me kekahi mea oolea, haule ih« la oia i ka honua a pahola iho la ka pouli a me ka mumule maluoa ona la wa a hiki ole ke pane leo hou.

O keia wahi o ka moolelo 1 hoike ia e ka pjrofesd, ua pinepine no ka ikeia ma kekahi mau wahi īwaena o na moolelo kahiko i pili i ka hoololiia ana o ka noonoo alakai bewa o kekahi poe a Ika pooo—e laa paha o Sauia i hoana* puia ai e ka malamalama mai ka lam, a pela aku. Ma ka hoike hou ana hoi i ka hopena o keia haawina kupanaha i loaa i keu kanaka, ua oleloia, he kanaka ikaika loa oia ma ka hoike ana i ka olelo a ke Akua no kekahi mau makahiki loihi, e hoomaka ana mai kona wa i pohala ae ai mai kela maule ana. He kanakolu makahiki kona haioielo hele ana ma ka aina laula o Nu loka me kona mahalo a ike akea ia, a pela no hoi me ka hapa komohana o Enelani Hou. Iloko o na la mua o ka mahiki 1887, waiho aku la oia i kana oihana haiolelo mamuli o kona elemakule a ne ka manao pu ana no hoi e noho ma ke ano noho ana maluhia a e waiho pu i na hana a pau no ka hopena o koaa mau la. A oiai nae e mau ana no kona ika-1 ika kino, ua lawelawe hou aku la oia i kana oihana mua oia ke kamana, a ua hiki no iaia ke hooko ia hana mai ka eiwa a i ka ūini hora o ka la a oi aku nō hoi i kekahi manawa. He mea kamahao no nae, iloko o kona niau la o ka elemakule, aole loa 1 hoemiia kona ikaika ma ke kmo a me ka noonoo, a ua ala mai la na ninau a me na n ana« haohao no ka mau okona ikaika e like me na la ui. Oke kupanaha i ikeia e na mea a pau e pili ana i ka mau 0 kona ikaika, he mea paakiki pu ia lakou ka hiki e maopopo na kumu. I kekahi la, iaia e noho ana ma Grcen, K. 1., nalowale honua iho la oia mai ka hale aku. Ua huli la iho la oia ma na wahi a pau oka kulanakauhale kahi ona e noho ana me na nioau ana, aole i loaa, aole hoi i ikeia kona wahi 1 hele aku ai e kekahi mea.

Elua malama mahope iho o keia nalowale ana ona, aia ma ke taona o Norristown, Pa., he kanaka ma ka inoa o Balaunu, he mea malama a mea kuleaponoi hoi iloko o kekahi halekuai o na lako ai hoonoono, puoho ae la oia i o ka po a ike iho la aia ka oia iloko o kekahHiale malihinL Ua malihinl koaa moe, kona keena kahi i hiamoe ai, a o ke keena kuai kahi e waiho ana kana mau waiwai kalepa ua malihini loa iaia. Ua nui no hoi ka haohao iloko ona no keia mau wahi malihini loa ana e ike nei; komo iho U ka hopohopo iloko ooa malia j aha o ike ia mai oia a manao ia mai he mea aihue, nolaila, kahea ae la oia roe ka leo noi i mau kokua nona.

O ka nui o kona leo a me k* hiki ke hoomaopopoia he leo ia aia iloko o ka ehaeha, ua lawa ia no ka hoohikilele ana i ka hiamoe nui o ka poe e noho kokoke ana ma kooa halekuai a hoio aku la no kahi o ka leo Uok« o ka ehaeha, a o ki mea i maopopo ia lakqa o Balaunu ke kaaaka kalepa o namea ai hooooooo» aia iloko o na noonoo nl *if

o ka hehena iaia e ninaa mai ana i laktfu me na'maka ioleoa : "Eia au ihea ? Eii au ihea ? Owai oukou T I ka wa i hoikei* ako u o Balacnu no hoi oia a aia no hoi īloko o koea hakkuai, ua hoole loa mai la oia i ka inoa o Ealaunu a ua hoike hou mai la, oia no ke kahaoapule a mea haic!e!o kaulana o Nu loka Uoke o na makahiki he kanakolu, o ke kamana hoi e noho ana ma ke kulanakauhale o Greene, Rhode Island, he ai a. he hoole akua i k«na mau la, a ua hoohuli ia i ka pono mamuli o kekahi haawina kimahao i kau iho maluoa ona.

He mau hoike pololei keia ana ilok® o keia mau haawina kamahao i ikeia e kona mau hoalauna, iaia e hoole ana aole oia ke kanaka kalepa a kuai o na mlk ai hooooono, a»!e o Balaunu kona inoa, aole loa hoi nona keia halekuai; he mau mea malihini wale no kana e īke nei. Aole no hoi i maopopo a i hooiaio iho kooa mau hoalauna 1 kana moolelo e hoike la i ka loaa aoa laia he haawina e like me keia, nana i hoolilo iaia i mea hai i ka olelo a ke Akua no kekahi mau makahrkf, oUi oi* he hooa he kamana hoi ma kana oihana mua. Wahi a lakou, oka mua loa keia o kona kauhola ta ana e ka haawina kupanaha, a oia no hoi ke kanaka kalepa waiwai ma ke taona o Nurristown i kapaia ma ka īnoa o Balaunu. Manao iho la lakou ua pupule oia.

Nolaila, ua lawe ia mai la kekahi kauka e nana pono i kooa ano, a raa kana hoike, ua awili pu no ke ano mai opulepule me ia, koe nae kona hoomaopopo ana, he kupanaha loa a ua like ole hoi mai ke ano mau o ka mai uupule. Ua ninau pono k? kauka i ka mea e pili ana iaia i kona ohana ma Rhode lslsmd, a o ka moolelo i hoikeia e Ba launu o kona lilo ana i mea haiolelo no kekahi mau makahiki, ua hooiaio ia mai la. Eia nae ka mea kupanaha loa, aole i hiki i keia kanaka ke hoomanao i kona noho ana he kanaka kalepa waiwai ma ke taona o Norristown kona hoea ana īlaila a me kona haalele ana ia Rhode lsland. Ua hoole loa oia i kona ike ma keia mau mea a pau. Ua hele lau Ia aku la no hoi keia moelelo kamahao a ua nui ka huli ana o na kanaka akeakamai me na kauka pu e pih ana no ia haawina, aohe nae he maopopo ke kumu i hoea mai ai; hookahi mea i maopopo, na nalowale honua keia kanaka mai kona hale ponoi aku he elua malama; he eooo pule iloko o ia mau malama i hoohala ia e la ma Norristown ma ke ano he kanaka kalepa, a o kela po o ka haawina kamahao i uluhia ihoma-

luna ona, ua poina iaia na mea a pau roe ka hiki ole no hoi 1 kekahi poe ke hoakaka mawaho ae o ka naonoo wale ana aku iaia be pupule.

Lohe aku la o Porofesa James i kela haawina kupanaha i loaa hou i keia kanaka, nolaila, hoea inai la oia i ka hale kahi o ke kanaka kupanaha e lawelawe hooinau ana i kana oihana o ke kamana me ka maluhia a me ke ola kino ikaika. Ua hooikaika oia e loaa mai kauwahi hoomanao īloko o kela kanaka kupanaha e j>ili ana i kona noho'na kalepa ma Norristown a me kona inoa i kamaaina la malaila o Balaunu, a i ole, o kauwahi lihi paha o ka hoomanao no kona moolelo, aole nae i hiki Manao iho la ka Porofesa e lawelaweia kekahi mau hana o ka oihana akeakamai maluna ona, malia o hoi hou kona hoomanao no ka halekuai ma Norristown a me ka in#a Balaunu; a he oiaio ua%hookoia ka makemake o ka porofesa.

I ka holopono ana o na lawelawe maluna o ke kino o ke kanaka kupanaha, ua hoomaka mai la oia e kamailio no kahi halekuaī ona ma Norristown. Ua haalele oia i ka home mamuli o knna ike aia he mau popihkia e hiki mai ana, nolaila, ua kau iho oia no luna o ke kaa a holo aku no Nu loka, mai laila aku no Piladelepia; he elua ona la malaila, heluhelu oia 1 kekahi hoolaha kuai o kahi oihana halekuai ma Norris town, t ua hiki loa oia ilaila no ka wa mua loa a lawalawe aku la i ka oihana.

O keia ae la kana mau hoike pokole nona oiai e lawelaweia ana malalo o na bajia akamai, me ka hiki ole nae iaia ke huominao no kona nohona mua ma ka home ponoi a me kana oihana kamana; eia nae, uia e pau keia lawelawe ana maluna o kona kino a hoi hou ae t kooa kulana mua, poina hou aku la iaia kahi halekuai mi Norristown a me kona inoa Balaunu malaila.

Ua hoao pinepine o Porofesa james i na hana akamai maluna o kela kanakā kupanaha me ka manao e loaa iaia na hoomanao a hoonuopopo wale ana i kona mau kulana lawelawe hana a eiua, oiai oia ma konakulana o ka noonoo kanaka, eia nae ka mea kupanaha hou ma ia hope mai, ua nalohia liilii aku la na hoomanao ana iloko o kela kanaka i kona moolelo o ka hele ana a lawelawe oihana haiekuai ma Nurrislown.

He moolelo oiaio loa keia i hoikeia a i hoopaaia ma ka moolelo o ka Ahahui Huli Akeakamai Ola Kino o Bosetona. E hoakaka piha ia aoa keia haawina kupanaha e Porofesa James maloko o kekahi buke. Ano koke mai nei oo ka loaa ana o keui kopanaha o na kupaianaha—Chrooide.