Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 12, 21 March 1891 — MOOLELO O W. P. KAHALE. [ARTICLE]

MOOLELO O W. P. KAHALE.

Ua hanauia o K«v. W I'. Kahaie mi Uhaloa, Kalanikahua, Hamakualoa mokupum o Maui t ma ka inalama o Sep>temaba, iSai, na Pulepule kane a me Kahea wahine. I kona wa i hanau ai ua kapaia kona inoa o Kaopuaua, a ua kapa aku ke kupunawahine i kona inoa o Kuaha!uolani f a ua kapa aku ke kaikunane o kona kupunawahine iaia o Kekahuwahea. Mi Kalanikahua noko lakou noho ana a ha'.a na malania eono haalele lakou ia wahi a hoi ma Ahikuli i Waiehu; ua noho liuliu iki lakou roa iaila a hiki i ka makahiki 1832, uahaalele lakou ia laila a hoi a noho 1 Wailuku nei. Ma Wailuku oia ia wa a hiki wale i ka makahiki 1836, o»"a hoi he 15 ona mau makahiki ia manawa; ma ia ma kahiki, haalele oia i kona mau makua a hoi 1 ke kulanui o Lahainaluna; malaila oia a hala na makahiki eha, ua puka mai oia 1 ka makahiki 1840; hoi hou oia no Wailuku nei a noho pu roe na makua, a ua lawelawe oia i ka oihana

kumukula a hala kekahi mau manawa; ua kahea u oia e na makaainana o Ma kawao e hele i ka ahaolelo lunamakaai nana; ma ia manawa no ua lilo oia he lunamakaainana no Makawao. He kanaka opiepio a ui maikai oia i kona mau la, a ua kauiana kona naauao iloko o kona mau ia opio, ua kaulana pu hoi oia ma ka eleu ma na hana o kela me keia ano me ke kuoo a me ka pololei; ua ole'oia, oia kekahi keiki kupaa iloko o ku hale ahaolelo i kona wa «piopio. nana i noi aku i ka ahaolelo o ia manawa e hana i kanawai hoopau 1 ka auhau kino n na wahine, a ua hoopaakiki oia ma ia kanawai a hiki i ki lanakila ana o kona aoar<; mai laila mai ka ho< kuu ia ana o ka auhau kino 0 na wahine a hiki i keia la. Mahope iho 0 ia nianaw*, ua haawi ke aupuni iaia i ka oihana luna auhau no ka apana o Hana, a ma la wahi oia 1 kapaia *i e na kanaka o Akeahi, no kona hapukn » na waiwai o na kanaka no ka auhau kino a me ka auhau aina e like me ka makemake o ke aupuni a haawi poiolei aku 1 ke aupuni ia mau waiwai; a hala kekahi mau makahiki iaia ma ia hana, ua haawi hou inai ke aupuni iaia i ka oihana lunakanawai apnn.i no Waiiuku, a ua noho oia ma ia oihana a kokoke e hala na makahiki he iwakalua, a iaia no e lawelawe ana ma ia oihana, ua haawi mai o P. Naha olelua oia ke konohiki nui nana e malama na aina leialii mai Wailuku aku a Waikapu, a mai ke kula o Kamaomao aku a Puunene, ua waiho pu ia mau hana iaia me ka eihana lunakanawai; aole o keia wale no, aka, ua haawi pu mai la 0 Kanaina i na aina o Waihee nuna e malana

Ua malama like oia i keia mau hana me ka oihana lunakanawai o W'ailuku, a e noh > ana no oia he lunakahiko no ka Ekaltsia o Wailuku a he hope k-hu haiolelo no hoi i kikahi manawa, a ua liuliu a loihi kona malama ana la inau oihana; aole oia wale, ua haawi hou no ke aupuni iaia i ka oihana lunahelu no ka apana o Wailuku. Iloko o kona mau la e lawelawe ana i na oihana aupuni, uv mahalo nui ia aku oia e na poo aupuni no ka pon > a me ka polo lei o kana mau lawelawe aupuni ana a aole au i lohe ua kau aku kekahi inau kikokiko eleele maluna o kana moolelo o ka malama oihana. I ka makahiki iS69, ua hele aku ka makua W. P. Alekanedero a nonoi aku laia e lawelawe i ka oihana kahu ekalesia no Wailuku, oiai ua hoi ako o Rer. Kakina no Amerika mamuli o ka mai o kana wahine. oiai nae ua noho kahu oia no ka ekalesia o Wai'uku iloko aku ona makahiki i hala. Me ke kali ole aku i kana pane no kekahi maoawa, ua ae koke aku o W. P. Kahale me keia mau olelo, **ina ua makemake oe ia'u e lawelawe i ka oihana kahu eka!esia no Wailuku nei, ke ae aku nei au.* Pane mai o Alekanedeio laia, "ma kuu ike a [tne kuu hoomanpopo ana iaoene kou ano ma na mea pili i ka pt)apa!a hemo- ( lele, ua ike au i kou makaukau, a ua lik> ia makaukaa i mea e pono ai kou mau hea aloha me na makamaka, a e, lilo auanei oe i makua no keia lahui ma nei mua aku." Mahope koke īho, hoihoi aku oia i ka hookohu lunakanawai la P. NahaoMaa, oia hoi ke kiaaina o na mokupuni o Miui, Molokai me Lanai ia wa, a ua waiho pu ako ou i kona noho konohiki ana no na aina leialii. Ika wa 1 lohe ai na lunakanawai kiekie, o H»ibki, ua hoihnī aku o Kahale i ka ho<v kohu lunakanawii apana, ua kauoha ia o Nahaolelua e hoihoi hoo ia aku kela hookohu ia Kahak; ua awiwi keke ae 0 Nahaolelua e hooko i keia kauoha a ua hoihei hou aku ul Kahale, ia wa ua hoole mai oia me ka wehewehe pu ana 1 na kumu o kooa waiho ana ī kela oi* hana, a ma ia hope ua a« aku o Nahaoklua itia me ka minamma nul

I ka makaHiki 1869 no. aa ponm īho li eia i kahu ckilcsia 00 MaiUiku, a ua noho iiuliu oia tna ia oihaoa a hi ki i ka maiahiki alaila waiho iho la oia i ka oihana kaho ekaiesia no ka nawahwali pinepioe* t o ka noi O mau |roakahiki i malama ai ia oihana, be 13; o ka nui hoi o na makahiki uia oia ka oihana iunikanawai. ua aneaoe 00 e P<ha na makahiki he iwakaloa. laia e enala'na ana i ka oihana k«ht ekaiesia, ua nui kona mahalo kitkie ta e na |,oe naauao no ka maikai a me ka naauao ma ka haiolelo ana īwaena o kona mau anaina halawai, a he naauao me ka mikioi kana mau hooponopono eka)tsia ana; aole o?a kapulu wale i kona oihana, a nana no i kukulu ae i keia luakini hoa ma Wailuku nei a kapa iho la i kona inoa o Kaahumanu. Ma la mea f ua I»b keia luakini i kia hoomanao nona a hiki i kona hooluolu ana a mau loa aku.

O kona ano a me kona noho ana ma keia ae, he kanaka pono, he kar.stiano, he haipule io, a ua like kona noho ana me ko ka haole keonimana; o kona ha le, he hale no ka ha le keonnnana, he maemae kona noho ana a me kona hele ana; o kana mau k*mailio ana, hr kamaiho o ke keonimana, a he hoa atoha oia no na haole keenimma o Wailuku me Honolulu, a ht nui kona mau hoa aloha haole ma Honolulu; ina pa ha e lohe ana lakou ua make ko lakou hoa aloha maikai W. P. Kahale, aole e nele ko lakou aloha nui nona. Eia kekahi ano < i<a; he kanaka paakiki oia ma kona mau roan;o a pau ina oia e olelo ana 'ae', malaila mau no la me ka hoololi ole ma kekahi ano, a ua makemake nui ko Wailuku e iilo oia i lunamakaainana; olelo oia, aole au ae, no ka mea, wahi ana, he kahunapule ia aole i ki:f»ono ke kahunapule e li oaku 1 lunaina <daioan < ». Wahi hou ana, ina manao kekahi kahunapule e 1.10 i lunamakaainana, e waiho mua oia i ka oshana kahunapule alaila lawelawe oia i ka oihana lunamakaainana, alaila la*eiawe pu oia i ka oihana a ke diaboio. Auhea kona lua ma ke kupaa; ke o:elo nei o Kah«le, ina e hele ke kahunapuie i ka oihana lunamakaainana, alaila hana pu aku no i ko ke diabolo; he oiaio no paha kela.

Nolaila, mawaena o ka makahiki 1874 me '75 paha, ua loaa ia oia i ka mai 1010 ano e loa, oiai au e noho ana i W'ailuku nei; mai ia inanawa mai ka pii liilii ana 0 keia mai laia a hala ae la he mau makahiki hou aku, ua hoea ae la maluna ona kekahi mai okoa, oia ka pehu mklalo mai o na wawae, aka nae, inamuli o ke kiai mau o ka laau hoola a ke kauka, ua emi mai a hala kekahi

manawa, a ua pii hou mai no; eia nae, iloko o na manawa e emi mau ai keia pehu, aole oia e haalele ana i ka he!e i ka halepule o Kaahumanu ma na Sabati me na la halawai e ae; a iloko hoi o na manawa nele o ka ekalesia o Wai-1 luku i ke kahu ole, ua lilo no iaia kekahi manawa i ka malama ana a hiki i ka wa e loaa ai ke kahunapule. He makuakane maikai oia i hilinaiia e ka aha lunakahiko o na mokupuni o Maui a me Molokai, a pehea auanei la na keiki o keia ahahui e olelo ai i ko lakou hoonele la ana i ka makuakane ole. Eia, e nui ana ku lakeu uwe ame ka minaniina, ua pau ku hkou lohe hou ana i kona leo ma na paia laahia o Kuahumanu a me kana mau olelo ano nui o ka naauao iwaena o lakou, kana mau rula ana maluna o la ahahui i mea e holepono ai A heaha auanei la ke kiahoomanao a kana mau keiki e hana ai i mea hoomanao na iakou i ka inoa maemae i kaulana iwaena o na karistiano o keia paeaina aka, na oukou ia e noonoo. Nolaila, mamuli o keia hoomailoana a keia mai pehu iaia iloko o kekahi mau makahiki mahope mai e like me ia i hoikeia mamua ae nei, ua hooikaika mau aku no ke kiai ana a ka laau a na kauka i ka malama ana iaia, aolehe lanakila ae o ka laau a ke kauka, a mahope iho ua hele aku kekahi mau kanaka Hawaii a koi iaia e hoololi ae ka lapaau ana, e waiho aku i ka laau a ke kauka a lawe i laau Hawaii; eia kana pane pololeū e waiho pela ia'u iloko <» na lima o ka pee naauao; ina e make, ua make iho I»; nolaila, ua hoka iho la ke kanaka Hawaii, aoie no hoi i kuemi hope ke kauka i ka malama ana iaia a hiki i ka haule ana.

Nolailā, ma ke kakahiika poniponi o ka la 9 o Miraki t 1891, ma kx hora 5 me ka hapa o ia kakahiaka, oia boi ka Poakahi, ua hookuu aku la oia i ka uhane a hele aku la roe ka malu hia; aole he leo uwe, aole be ooi, aobe hoi he ahuahu ana, aka, ine ka raeha loa, hapai malie ae la oia i kona uhane a hookuu aku la; a oiai au malaila iloko o oa minute bope loa, ekolu ko'u kahea ana Uia aole nae oia i pane maL A haU hou he mau minute mahope iho, ua UweUwe pu ib« U makou i ka hoomaemae ana i ke kino lepo a waiho ma ke keena hookipa, malaiU oia i kumakena U ai e na aloha a hiki «ale i kona hoolewa U aoa iuka o ka loa* kini o Kaahumanu, ma ka bora ekoia o ka auiaa U; ekolu kahunapule nana i maUma ke anaina pule hoc\eva; na Rev. W D. Westervelt s heiuhelu i ka olelo UuU ma Hoikeana, u Rer. P. Keaopueukah>ioldo pili 1 keaoopo

ro o ka noho knstiano ar»>. a ia Hon. J W Kalua ka hai ana i ** mooielo o W. F. Kahale ma ke ano nal Ana ka Rev W D Westenre*t i hoopau na hana o ?a ahiahi a hoi aku la ka lehu lehu roe ke aloha a me ka mmamina a oie ka u ana. NoUila, ua hala aku ke kino tne ka uhane o Rev. P- Kaha le, a o ka inoa kaulana, aole oia e nalovale ana O ka nui o kona mau la ma keia ola ana, he 69 makahiki, 5 malama a mc 9 la kona ola ana a haaleie mai la i kooa ohana me oa makamaka mahope nei, a ua kulike la roe ka olelo ma ka palapala hemolele i bai mai ai: "Pomaikai ka poe make ke make iloko o ka Haku. U*au ih» no me ke aloha oiaio i ka makua i hala e aku mamua, a me kona raau hoa a'.oha e noho nei ma keia ao. Jo>iah Haole.