Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 13, 28 March 1891 — HELU MALAMA HAWAII. [ARTICLE]

HELU MALAMA HAWAII.

E ka Nupepa Kuokoa. —Ua ike au i na helu malama Hawaii a kekahi poe i hoopukaia ma kou mau kolamu o na helu i hala, a ma ko'u nana ana, aohe poiolei; nolaila ke hoike nei keia maka peni i ka helu malama Hawaii pololei a oiaio, i hiki ai ke hoopau ae i na paewaewa e pili ana ilaiia, a i hiki ai hoi ke hiipoi a pulama ia e ka poe e makee ani no ia mea. I ka wa kahiko, aia no maluna o ko lakou mau helu malama na pono a me na pomaikai oka noho ana. Oka ai a me ka i-a na pono nui e oluolu ai a e ikaika ai ke kino, he hope na pono a me na pomaikai e ae; a pela i pulama a hiipoi ia'i ka helu ana o na malama, i kupono ai i na malama kanu i na hua ai a me ka lawaia ana Aole keia he lahui pono kanu a pono lawaia wale no I na manawa apau, aka, he kali lakou a na po me na malama kupono, la manawa iho la lakou e hooikaika ai Aole

no hoi he hookahi helu malama a puni keia paemoku; he okoa no ka Hawaii, Maui, Oahu a pela me Kauai, a maluna nae o ka helu malama a ko Hawaii ka keia makapeni e kakele ai, oiai oia ka helu malama e noke ia mai nei i ke kuekaa me ke kupaewa nae o ka kekahi i ka kekahi.

Ua hoike o Davida Ma'o maloko o kana Buke Moolelo penei: O Kaelo a me Kaulua na malama hope o ka hooilo, o ka hoomaka ana no hoi ia o kana helu malama; alaila, o Nana, Welo, Ikiki, Kaaona, Hinaiaeleele, Kamahoe mua, Kamahoe-hope, Ikuwa, Welehu a me Makalii; o ka piha ana ia o na malama he 12 i ka makahiki. Wahi hou ana, mai Nana a Kamahoe-mua na malama o ke Kau; mai Kamahoe-hope a Kaulua na malama o ka Hooilo; a ina e hookuku ia keia helu me ka helu ma lama a ka haole, aohe no i paewa iki, ua kupono ne kekahi i ka kekahi, aole hoi e hke me na mea i hoolaha mua ia iho nei ke ku paewa ana o ka helu Hawaii me ka helu a ka haole. Ma ka helu a ka haole, he eha kau a puni ka makahiki: 1. Hooilo, (wa anu), oia na malama o Dekemaba, lanuari me Feberuari 2. Kupulau, (wa ulu o na lau nahele a pela aku), oia na malama o Maraki Aprila me Mei. 3. Kau, (wa mehana), oia na malama o lune, lulai me Augate. 4- Haulelau, (wa helelei o na lau), oia na malama 0 Sepatemaba, Okatoba me Novemaba. Ma keia paemoku hoi, he elua wale no kau i paa i ka olelo a kahiko, oia ke Kau me ka Hooilo; aka, aole no nae i nele i ka ikeia na hiohiona o ke kupulau a me ka haulelau iloko o keia mau mahele o na kau a ko Hawau nei, ua komo laua iloko o ke Kau me ka Hooilo Aia iloko ona malama sono o ke Kau na malaaa ekolu o ke Kupulau; aia hoi iloko o oa nlalama eono o ka Hooilo na malama ekolu o ka Haulelau, a o ka mahelehele a me ka hoono nonoho a Davida Malo, oia ka helu manama oiaio a pololei, penei: Kale, like me Ianuari. Kaulua, like me Februari. Nana, like me Maraki Welo, like me Aperila Ikiki, like me Mei Kaaona, like me lune. Hinaiaeleele, like me lulai Kamahoe-mua like oke Augate.

Kamahoe-hope, like me Sepatemaba Ikuwa, like me Okatoba. Welehu, like me Nowemaba. Makalii, like me Dekemaba. I kulike ai me na olelo a Divida Malo, o Kaelo me Kaulua na malama hope o ka Hooilo, hoomaka ana ia o kana helu malama; o lanuari ia a me February ma ka ka haole, na ma lama hope o ka Hooilo, o ka hoomaka ana no hoi ia o ka lakou helu malama. O Nana, Welo, Ikiki, na malama i i ikeia ua ulu ka nahelehe, ua wewelo ke ka o ka hoi me ke pi'a; o Malaki, Aperila a me Mei ia ma ka ka haole, he mau malama kupulau. O Kaaona, Hinaiaeleele, Kamahoemua, na malama wela i ikeia, a pela no hoi me na malama maluna ae la; lune, lulai me Augate la ma ka ka haole, he mau malama mehana. O Kamahoe-hope, Ikuwa, Welehu, he mau malama i ikeia ka helelei ana o na lau laau ma keia paemoku; o Sepatemaba, Okatoba, Novemaba ia ma ka ka haole, he mau malama ia e helelei ai ka lau o na laau, a e hoomaka mai ai ka haupaa e uhi i ka aina. O Makalii, oia ka malama hope ma ka helu Hawaii, he malama ino, anu, a be ua no hoi; o Dekemaba ia ma ka ka haole, he maiama ino, anu. ua, o ka malaima mua hoi ia oka Hooilo. No laila, ua akaka na keia wehewehe me ka hookuku ana me ka ka haole, ua po lolei a oiaio keia helu malama. O ka helu malama no hoi a ko Hawaii nei, he 30 no la i ka malama elike me ka mea i hoolaha mua la, a ma ka po nae ka hoomaka ana, he ukali aku ke ao; he 30 po e ike ia ai ke kau ana o ka mahina, a pela iho la no ka lakou helu malama; a puni ka makahiki, he 360 la ia; nolaila, i lilo ai kekahi mau la o ka malama a ka haole, be hooma ka ana no ka ka Hawaii helu malama, a aia i ka lua o ka malama a ka haole e piha ai na la o ka malama a ka Ha waii, a ma na ano e ae, ua like no a iike na hoakaka. Ua loaa no hoi na inoa o na malama a ko- Hawaii nei ma na ouli i ikeia i kela a me keia manawa penei: Kaelo, (lanuari), ua pili i ka hapa hope o Dekemaba a me ka hapamua o lanuari. O "na kuli o Kauwilanuina makaehaikalani, o ka hoeeio ua lanipili,"he malama ino, ua, hekili, kaikoo makani a anu hoi. He malama mahiai ole ia keia a pela me ka iawain. Oke keikikane e hanau ana i keia malama, he hookiekie, kuonoono ole ka manao, he hanaino; ina ia he ,kaikamahine, he wahine noho malie, he manao hana a he hoopalaleha no hoi a he kapulu; he mau keiki kapulu keia, pela i oleloia ai "O Kaelo ke kane, o Pulukaeloelo ka wahine, hanau kane a wahine kapulu," a pela aku. Kaulua, (Feberuari), ua pili i ka hapa hope o lanuari me ka hapamua hoi o Feberuari. O "kaulua ka la kaulua ka ua.'' O ka malama keia e hoomaka ai ka lohi o ka hele ana a ka la, ke hoi ae nei i ka akau, a pale hoi ka hookina a ka ua, nolaila i oleloia ai ke Kaulua. O ke keikikane e hanau ana i keia malama, he kanaka huna i kona manao, a he hookiekie i kona wa e waiwai ai, he nana ole i na hoa aloha ma na hana i kokua ia'i oia a loaa he pomaikai, he maalea a he koa nae; ina he kaikamahine, he hana, lokomaikai, malama i ka ohana, he ikaika ka manao. He mau keiki koa keia, pela i olelo ia'i "o Kaulua ke kane o Kalanikoa ka wahine hanau kane a wahine koa," a pela aku.

Nana. (Maraki), ua pih t ka hapa hope o Feberuan me ka hapamua o Maraki. O "hoonanana ka manu i ka lae kahakai keia; o na manu hoi o ka lae laau ke hoonanana la i na hulu koo-u 0 ka Hooilo ua puka i ka nnhana oia ke Kau; o ke aho pulu a ku Lwaia." 1 keia malama e lana nui ai lA auwaa i ke kai, oiai ua noho i ka inakapehu i a o ka hooilo a komo i keia malama, pale ka Heoilo, loaa ka malie. O ke keikikane e hanau ana i keia malama, he hilahila wale, he huhu ino, he ake e hele ia wahi aku a ia wahi aku; ina hoi be kaikamahine, he oluolu, he hoomae mae iaia iho, lokemaikai, he hoopaakiki nae. He mau keiki ala keia, pela , ulelo ia'i *'o Nana ke kane o Nanailewa ka wahine hanau kane a wahine aea.' Welo, (Apenla), ua |Mi 1 ka hapa hope o Maraki «e ka hapamua o ApehU. O "huli ke au io Weio, o welo kihei a ke a'eloa, o ke aho loa a ka lawaia." O ka malama keia e kawelowelo ai ke ka o ka hoi me ke pi'a, a kuhihewa ka pueo a pie ka popoki he huelo iole, kii at e popoi; he malama ua, ikeiā ka ulu o ka nahelehele; o ka malama no bi i keia e hoeelo ai ka huhui hoku e moe; % he malie, mahiai, aohe nae he lawaia nui ul O ke keikikane e hanau aru«ī keia malama. he noha, hoohalahala, he imi i oa hana eepa, he kaukai t ko hii poao; ma he kaikamahine, be lokomaikai, loiloi, pai iaia iho» he makuahine haalele keikL He mau keiki makilo keia, pela i oieio ia'i, "o Welo ke kane, o Mikikole ka wahioe, haoau kane a wahiae makilo," a pela aku. Ikiki, (Mei), ua pili ia i ka bapa ho pe o Apenla me ka hapamua o Mei 0 "ikiki ka lani ilona, o tkiklka wela a ka la a me ka make a ka He ma iama wela ino keia, wt; be malama kaoH uala o na Kona, ka ai hoela koke i

ka wi; he maUma n«ik\ O k« kakikine e hanau am i keu aulama. be wiwo ole« fce īkaika ka mana<v he ake hookaolana uia iho, he bohu koke, taa he kaīkanuhiae. h< kailī i ka hu kase, he manao oai o'.e i ka haoa, he hooeuaau. He man keiki huhu kpke keia. a peia i olelo ia\ **o Ikīki ke kane, o Ho>pao* pauaho ka wahīne, hanau kaoe a «ahi* oe huhu koke," a aku. Kaaooa, ua p«lt keb i ka ha pa hope o Mu mt ka hapa-uua o iuoe. 0 l4 kaaooa ka pua i ka uwahi o ka Ho* wla, o ulumahiehie, o muimuia." Ika «a kahiko, o ioko o na hate kahi e kau ai ka pua a Va poe kea pua ke hikt ae 1 oa maiama hooiio, a o ka )oaa mau i ka uwahi o ke kapuaM hoopuuiehana, ua hele ka pua a kaaona, leni. a o keu na malama e ike, la *i; o na maUma malie, a o keia he malama mahui no keia, he mau wahi kulu pakaua ke ioaa i keia maUmx O ke keikikaoe eha nau ia ana i keia malaiua, he noho maiie, he oluolu, he hooko hai j, he maikai ma na h-t*a, he iokoirmkat, he pum nui i na lealea hula, o!i; a ma hoi he kaikamahine, he huhu, ioiloi, hoopaakiki, he hoomanawanui ma kana mau hana, he puni oielo hookaau a me na ieaiea. He mau keiki le'a keia ike oli me ka himeni, a pela i ole'o ia iho ai "o Kaaona ke kane, o Laioeoe hoi ka wahine, hanau kane a wahine i?a i ke oli me ka himeni.".

Hinaiaeleele, (Iulai), ua pili i ka ha pa hope o Iune a me ka hapamua hoi o Iulai. O na keiki manu a Hinawaikohi i hanau o koiele ke kua i ka auamo i ka hapamua." He malama hoomamalu keia o na ao a haule mai na kulu pakaua, he malama mahiai a he malie. I keia malama e kii ia ai na ai o kuahi wi, he malama hoi e paa ai ka umauma o ke kolea i na hulu eleele. O ke keiki kane e hanau ia i keia malama, he ake hoopaapaa, hakaka, he puuwai eleele, he liona; a ina hoi he kaikamahine ke hanau ia, he huhu ino, he imihala, he paa ole na olelo, he molowa. He mau keiki ak_na a haanui keia, a pela i olelo ia'i, "o Hinaiaeleele lie kane, a o Poele-i ka wahine, hanau kane a wahine akena a haanui. Kamahoe-mua, (Augate), ua pili i ka hapa hope o lulai a me ka hapamua o Augate. O 'na keiki mahoe a Lailai i hanau, o Ku iaua o Kane." I keia malama a e hele pu ai ka huhui hoku a me na kao; he malama kanu kalo a kanu i ka uala; he malie no hoi. o ke keikikane e hanau i keia malama, he haahaa ka noho ana, he nunuha, he lokomaikai, he olalau a hilikau na hana; a ina hoi he kaikamahine, he lokomaikai, he hoomaemae, he ikaika a he auwana ka manao. He mau keiki opulepule keia a pela i olelo ia ai, "o Kamahoemua ke kane o Leleipele ka wahine, hanau kane a wahine opulepule."

Kamahoehope; (Sapatemaba); ua pili i ka hapa hope Augate a me ka hapa mua o Sepatemaba. Ua like na hoakaka me ko ka malama maluna ae, ua okoa hoi ma ka hanau keiki. Oke keiki kane e hanau ana i keia malama, he hana pololei, he hooko pono i na hana, he noho malie, he kanaka waiwai, a he honu-nu nae; ina hoi he kaikamahine, he ake malama i kona kulana a moa maikai, he puni no i na lealea, o na lealea kupono nae, he oluolu ma ke kamailio ana, he haahaa. He mau keiki hokua nui keia a wahine waiu nui hoi, pela i olelo ia'i, "o Kamahoehope ke kane, o Lanihua ka wahine, hanau kane a wahine hokua nui a waiu nunui."

Ikuwa, (Okatoba), ua pili i ka hapa hope o Sepatemaba a me ka hapamua o Okatoba. O "ka pohakoeleele keia, a ikuwa ke kai, ikuwa ka hekili, ikuwa na manu." He malama ino keia, he ua, makani, hekili no hoi; eia i na malama o ka hooilo. I keia malama e owili ai ka pua o ke ko, he malama anu keia. O ke keikikane e hanau ana i keia malama, he haahaa, he eku, he kanaka nui o na enemi, he huhu a leo nui; ina he kaikamahine, he makau ole, he hi-o, he kuonoono ole ka noonoo, he huhu. He mau keiki leo nui keia, a pela i olelo ia'i, "o Ikuwa ke kane, o Paiakuli ka wahine, hanau kane a wahine ieo nui." Welehu, (Novemab), ua pili i ka hapa hope o Okatoba me ka hapamua o Novemaba. Oka "malama o Welehulani, o lehu nui ke poo i ka uwahi o hooilo." Eia ina malama anu, no laila i ho-a ia'i ke kapuahi hoopumehana iloko o na hale, a ma kae o ke kapuahi e olala ai loaa ka mehana, pela hoi i lehu ai ke poo. He malama ino keia, ua kaikoo, makani. O ke keiki kane e hanau ana i keia malama, haahu ka manao, he hilikau, he eleu i ka lawelawe hana, he hoopaakiki, he huhu; ina he kaikamahine, he nanaina kane he imi i na mea e poino ai, he haku olelo, he wahine nuku a huhu, he ake e hakaka. He mau keiki lualuaina a kukaenalo keia, pela i olelo ia'i, "o Welehu ke kane. o Huhuna ka wahine

Makalii, (Dekemaba), ua pili ia i ka haha hope o November a me ka hapamua o Dekemaba. "Ka la wela o ka makalii. o makalii na maka i ka ino, a makalii ka lau nagele. He malama anu keia, mo ua, makani a pela aku, o ka mea i olelo ia ai o ka la wel o ka makalii, he la awiliwili ko keia malama me ka ua, ke iliki iho mahanahana. O

ke keiki e hanan ana i keia malama, a ina he kane, he ake nui ma na mea ka ulana e puka ai kona inoa, he ake i na hana kaumaha a he molowa nae, he huhu, he pa'a ole ka manao a pela aku. Ina he kaikamahine, he naau haahaa, hoomanawanui, he ooho malie, he pi. he hoomaka'uka'u wale a pela aku. He mau keiki ui keia, i oleioia ai o Makalii ke kane, o Hiipoi ka wahine, hanau kane a wahine ui a ma kai a pela aku. Eia hoi keia, ua ike au maloko no o na helu i hala, no Kailua ke mele i haku ia ai e Lohiau ia Hiiaka, a o Dekemaba hoi ia ma ka helu malama a P. Kaleinuipaoaikeala, a o Feberuari hoi ma ka S. W. Naleilehuaipinao a me ka'u, aka. aole au e olelo aku ana no ka P. K. aole hoi no ka maua o S. W. M. N , oiai he keiki Kauai o Lohiau, a o ka helu malma o Kauai kai paa aia, a pela oia i haku ai ia mele. Ina he pololei ka helu malama a ko Kauai e; aa nei ma ka'u buke, alaila, o lune, oia o Malaki, a o Iulai o Kaelo, o Au gate o Kaulua, he mau malama la a well hoi, a plea i holo ai ke mele a Lohiau ia Hiiaka: Wela ka Hoku ka Malama Ua wela Makalii, Kaelo ia Kaulua Kaiehu ka moku papapa ka aina Haahaa ka lani, kaikoo ka mauna J. L. Mailehahei. Honolulu, Oahu, Maraki 26, 1891.