Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 18, 2 May 1891 — WILLIAM CHAS. LUNALILO [ARTICLE]

WILLIAM CHAS. LUNALILO

Ua hanauia o William Charles Lunalilo ma kekahi hale pohaku ko'a ma Pohukaina, Honolulu, i ka la 3l o Ianuari 1835. O Kekauluohi i kapaia o Auhea, kona makuahine. He kaikamahine keia aliiwahine na Kaheiheimalie, he kaikaina ia no Kaahumanu. Moe o Kalaimamuhu, ke kaikaina o Kamehameha I ia Kaheiheimalia, a hanau mai o Kekauluohi; moe o Kamehameha ia Kaheiheimalia, a hanau mal o Kinau, ka makuahine o Kamehameha IV. a me Kamehameha V., a me Vitorla Kamamalu. Mahope mai, lilo o Kekauluohi i wahine na Kamehameha II, a i ke komo ana mai o ka naauao karistiano i Hawaii nei, hookuu aku o Kamehameha II ia Kekauluohi e mare me Chas. Kanaina, a ia Kinau hoi e mare me Mataio Kekuanaoa. A ua lawe o Kamehameha II ia Kamehamalu, (Kamamalu) ma ka hoopokole ana, oia kana wahine mare hookahi.

Ua mare o Kaheiheimalia me Hoapili kane i ka la 19 o Oct. 1842, a mahope iho ua kapaia oia ma ka inoa Hoapili wahine. Ma keia kuauhau, ua maopopo he elua ano pili o Lunalilo i ka ohana a Kamehameha; he moopuna o Lunalilo na Kamehameha I, a he cousini oia no na Kamehameha IV me V. I kekahi wa, ua kapa aku na kanaka ia Lunalllo he kaikaina no Kamehameha V., no ka mea, he hope oia a he mua o Kamehameha V. I kekahi manawa hoi, ua kapa ia aku o Lunalilo he kaikuaana no Kamehameha V., no ka mea he mua ko Lunalilo makuahine o Kekauluohl, he hope ko Kamehameha V., makuahine. Hanau o Lunalilo na Kanaina me Kekauluohl. Manao nui o Kekauluohi i kana keikl, a i ka wa e huli ia ana i inoa nona, ua olelo ae oia, "he ano alii no kekahi mau keiki e ae, aka, o kela ke kiekie loa, nolaila, o "Luna-lilo" kona inoa, "iluna" loa a "lllo" loa aku iluna." Ua make aku o Kekauluohi i ka makahikl 1845, mamua iho o ka hoomaka ana o ka hana o na Luna Hoona Kuleana Aina, aka, ua makaala mau kona makuakane o C. Kanaina i ka pomaikal o kana keiki alii, a ua noi oia a loaa ka hooko ana ma ka inoa o Lunalllo kekahi, a ma ka inoa o C. Kanaina no Lunalilo, i na Palapala Hooko no na aina i mahele ia no Kekauluohi e Kamehameha I. O Lunalilo a me Vitoria Kamamalu na alil aina nui malalo o Kauikeaouli. E nana kakou i keia keikialii; he keiki ui oia me ka makamae a he kino maikai, he milimili oia na kona makuahine ke kuhina nui, a hiki wale no kona make ana, oiai o Lunalilo he umi wale no ona mau makahiki. He nui wale na aipuupuu a Lunalilo e hoolohe ana i kona leo, a e hoaahu ana iaia me kalole, e hoomoe ana iaia, a e lomi ana iaia i

k«>iM wa e hrt*m- *na e ku nnlie «n« $ ka w» * ke aHi e p«f ai in l;ik«»o, e nna i ko ke keiki otuki «na i na nila o ke kuU T e kokiM ana iaia a e huna *oa i k«»na mau hala a pao, he mau kauwH maoii lakoa oo ke aiii. l*a hnoaoa ia o Lonaiil»» i ke kula alii i kukuia ia i lw m»kahikl IBW ni i|.ii<»o Mr. a me Mr<. a ui .UiU <>U i *> U ai i k • namu haole a me kekahi mio b»io na.iuio maikai e ae. He haa maikai oi* i*» na keikUlil e ae, a he nul kona makemakeU. Me hc Uhe 15 kbna mau makahiki, |»a kona noho kuU ana f • hoi oU a noho po me kuoa imkuakane raa PkAokaioa, e pi|i la i ka Haletflii loUni. Ue ooho Ikum oie kona; mamuii 0 kona noho wale, ua lilo oU ika iuakemake no ka ina waiona. No ka manawm pok«4e, im noho kakaaoleio kope oia no ke Keena o ko mi Aina e, m ilalo o ke kuhina R. C. Wyllie (\Vale) y a oU hookahi no ka hana i haawi U UU. Mamuli o kona hoomaanaana ana 1 ke dnU, ua koi kona makuakane ika aha e hoonoho U i nua kahu no kona waiwai. Ika M. H. 1858 keia hana jna. Kohp) ako o Lunaliio iinaa o ka aha a ae aku e koho ia I uiau kahu nona, aaa kohoU o Kannina t Limaikaik» ameJ. W. Au.niin (Aukimi). Ua noh«i oia inaUlo ona kxhu a hiki ika lu 31 o Dekemab.i 1872. Ia wa ua ike U e liio ana oU i 111 »l y i p.ini no Knmehameha V., i mike aku ma k>t la 11 o L>ekeii)aba 1872, a ua mannoin he kupono ke hiMikuu ia na kuhu, h u;i hiMikuu ia no oCh is. R. HUhnp me i'. Knnaina na kahu ia wa.

Aole i h:iuwl la kekahi olhana iiipiiiii 1h Lun.ililo. Aole oin i unn ia e ike ina «inn e. He uuku nu ti.iln i liHawiiH Ihlh i keU mahina keia mahinu. lle oiaio no y ua niarui<> na kahu ua hana naauaio l.ikou, aka, ina paliu ua hoakeaia kona ike mamuli <> kona holoana i na aina e, ina la puha ua hapai ia oia e na rnoi a liaawiia kekahi hana i.iia i kupono i ke ulii kiekie a wniw ii hoi, a inalia p;iha okoa ue konu ano. Aku, noho wale oia iloko o kona hnle, e heluhelu ana i na buke a me na nupepa, a he kakaikuhi na poe inuikai e ike ana iaia. Loaa iaia kona uku mahina, u hoolilo aku no ku wuiona, a launu oia me ka poe huuhaa. Ina oia e oiia t mukem ike oia i ka hinieiii a ine ka haiolelo i puanaau iaia iloko o ke kulu a Mr. Uook, i ine.i e akaaka ai ua sela manuwa e kuku mai una.

He noho no koim iwaenao na alii iloko o Hale Ahaolelo, a i kekahi inanawa, haiolelo pokole oia i iiu olelo akamui u ku i ka aka.

Nui ka muhalo a me ke aloha o na mukuainanu Hawuii iaia, no kā mea he alii manao haahaa oiu, aole hiMikano, aole hookiekie. I kekahi munawa, ua nui kona hoohaunaele iloko o ka Ahaolelo, a ua m.ikemike kekahi kuhina e hiMimalu ku mukai o ka hale iaia; lele koke na luuainakaainuna Hawaii a pupa uku aole pono ke kuu ka lima ikuika mulunu o ke alii. Ua hiM>lako aku 0 Kumeharoeh*;i V., iaiu i lole koa, a e lilo oia I ukali no ka moi. Hoopii U oia imua o kekuhi uha kon no kona huna hoohaunaele iloko o ka luaklni o Iloiua, a ua hiki aku oia iinua o ka aha koa a olelo uku, aole mana o ka aha e hookolokolo iuiu, no ka meu, aole i haawi mai o Kainehamehu V., i pulapala hookohu nonu. (Ja ikeia ka ofaio o kehi, noluila, uu hooholo ka aha koa e hoihoi oia i kona aahu kou, aole he hoopai e ae. Pelu iho l.i kona noho ana. He alii oiuolu, akahai a nnauao oia, a he keonimana maoli, aka, aoie inanaolana, aole hoi he mea imua ona • nana aku ui, aole ola I huloholo iwaena o nu mokupuni, he llolio wnle no I Honoiulu nei. Iwaena o ka noho alii ana o Ka mehaineha V., uahooholoia e m.irv o I.unalilo me VitorU Kauiaiiialu. He mau alii kiekie no luua a ielua, a he walwai like no Uua. U.i ae aku o Lunalilo, a ua ho»»|*»noponoi« ua niea a puu no ka mare ana, uka, ua lu.ikeuiake na kaikunane Kama* uoalu e kakauimia o Lunalilo i ke* kahl palapaU e hoole ana I kona uwna nm ka waiwai o Kamaioalu, a i ka lohe ana o Lunalilo i keU inanao, huhu oU a hooki ka hoopn* Uo ana. O ka hopeua, ua make llke o Lunalilo a nie Kamamalu ine ka mareoieU a ine ke keiki «>le. l*a n«iho 0 LuualUo l|«»kp o ka Aha Kumukanawai o ka 11. M., 1864, mUoooUnulu aoao o na makaainana e kue ana i ka Ua* na Moi. Mak« 0 Kamehameha V I ka U 11 o Oekemaho, 187J, ma ka hooilloa ok Naoa koke na makaainaiia Hawaii ine M haol# U La* naiilo, oU ka Moi kupooo 00 Ha* waii oel. I ka U 17 o Dekemaba hooUha o Lonolilo 1 kokahl OUIO koafeaa» • o|alo ua, «oUno**

k. .V»h-> AH' " « «14 i ka 1..0 mmu. *na, nui k:. l«« ' hHe akn e ike i »U nie na «»lelo p.*ipai « keit a me keia ano k-«n.ika. Ma ka Ij mua o |jnuiri 1873, oa m.«Unu ia kekani koho BaIoU kanawai oie. Kui ke ohohia no Lanaiilo, ma O«ho he 3,049 Nilota no Lunalilo a«jle he nua kue. Ami ka l*.»eaina h«4m»kua he 12,531 inioU u*»ni he 57 wale no n«» ka p »e e. Nui ka (4i<4i o Lunaiilo no kei.i hoike ana o na m ikaainana i ko l.iki»o aioha UU V lloko «»U mau lt h*plnepine ko'u h*Uwai ana me i«, a he nui kou' h«ohaoan»no kuiia ike i m» mea hoh«»nu o ke kalai aupuni ana aoie&i m inao koinuk «n*w «i. No ka nui o kona heioheiu mtu i na hoke h«»ataoao, a oa hiwiikaikii oU e h«M»loli i ke kumukanawai a Kamehameha V i otK»o mai ai iu*~ luna ona m ikaainana i ka H. M. 1864. Makeinake oia i elua haie aholelo a e hoopau i ke ana w.iiwai no ka pm* koho UU Jia.

Ua hiMiUhala e maUma i.i aku ana ka hoolewa no ke kino m.ike o Kamehameha V, ma ka L» 7, o Linuiri 187.3, he P««ilua Li la. uk i, n • ka nui o ka ui, uu h«M>kaulua ia a i ka Puaono ka la 12 o lanu iri. 31a ka P«iakolu ii 8 o lunuiri noho ka Ahaolelo. Wehe ia ka H.ile i k t hora 12 aw.ike 1, h.ih.-t4»ia n.i l«Uo(a a ua likki i.i Lun.iiilo n 1 Im|ofa o na 'lii a me na M kaainana he 37, aole he mea kue. Haawiia ka P<tla(Kila Hooiaio mi kon.i limi oiai oia ina ke keena o ka Lun-ika* nawai Kiekie Allen mi ka Hile liookol >kolo kahiko (k.ihi o ll.n kfeld uia i keia wa). Ao|e oia i makemake i ke kau alii, aka, hele wawae oia .ne ka Lunakanawai Kiekie me ka hemo <> kona p.i|Mle 111 li ka Hale H«*>kolokolo a liiki i ka Hale Alii, me ke anai..a kan.ika nui e hahai anu mahope. I kekalii 11 ae Pieilia ina ka luukini o Kaw.iiahio i hooliiki iaai ui 1 i ke Kumukaiuwai, a h uolt'lo oi.i imua o ka Ah iolel» a mj ki l.ihui, a m 1 ia auwin.i la u.i kuk ilu i.i oi 1 i Moi. I ka PiKikahi li 13, o ranuari 1873 hookuhu oi 1 i k »11.1 Aua Kuliint. Mlkt la 14 lioouna oia i kaua olelo Alii i ku Ah iolt lo e pili una i na ho»l »li kuinukanawai. X«»<>n m» ka Ahaolelo i kei i iniu h iolilia liooholoiu m»; 'e 1 lokihi, a iloko o o k.i pnle h >okiiii ui jn.i poiio na hana a u.i hiMipaneeia.

Ma ka Poaono hoolew.i i.i o Kamehameha V. I ka ike ana o nu k inak i e noho paipu una in i ku puu o Kuhookane ma Muemae i ko lakou Moi hou e noho ana m iluna o ke kaa alii, hapai iukou i na huro nui ana nona. He niea kupanuhu keiu, ka hui pu ana o na ieo huro me na leo kunikau o ka Dana a uie ua poe euwu ana ! 1 ka ahaolelo o 1871 in il ilo o ka Moi Kulakaua, ua puu keia mau hoololi kumukanawai i ka |>^peliiia. Oia iho la ka hoomuku ami o ka noho alii o Luuulilo nia ka lu 8 o lanuuri 1873. Na ka make i h«M>puu i konu noho ulii ana ma ka la 3 o Feb. 1874. Aole e hiki iuu keia pep.i ke kukuu i uu meu a pau i haua ia iloko o kona nolio alii pokole ana, a he nui ka manaolma o na makaainana ma oiiu Ma. Aka, ina ia makuhiki 1873, he uuku na lo.ia o nu huna iualiiai u •ne kalep.i iua HiW.iii nei. l-a nui ka aie o na hui m .hik<>, uu uuku ua ilala inuanei. H ipai ia ka munuw e hana i kuikahi l'an.iilike me ko Am»'rika Huipui.i me k i haawi aku la Puulou i awt ku moku no lakou. Nui ke kue ia mai iloko o ku nu|»epa X<4 llou, a hiNimuka mui ia ki* inai o Luual.lo, he ake pau, a muopo|io aole e in iu aua ke ola o ke Lii a hiki i ka hooko pouo ana o ua Kuhinaona i keia kuikahi, huil. ie lakou I keia humu Nui ka uuwnliwali o Lunaiil > —Hookohu oia i kekaiii niau alii hou o ka ahaoii*lo, U. \VMiler, A. 8. U>-ghoin, 1». J. I. W. T. Mailio, H. Kuihvlaoi, J. Moanauli n me J. P. Parker, a ma ia Li im>, 17 o Nov. •H)lo oia i Kailua, Hawuii, me kt*kahi mau alii e imi uu.i i ka oiu<»lu iii4 ke ea o ia '»K,ii M.iliuo". Aolt* uae oi i i (4uolu, u i ka 11180 lauuari 1871, lioi mil oi.i i Hoii.ilalu a i kooa moe hope l >a nu Huim»>eipo lue ka tkiw.lliw.lli lai. Ma ka la 19, houlkalku na kuhlua 00.1 e hookohu ola ia K tUk*ua i hope 110 ka noho fuxii« mai oio. 1 aku aku L1 oia, aole oia i makaukau koho i kekahi hope*nona. 'N.iwaliwali loa mai la oia. I kona la iianau ka la il o lanuaii, i piha ai kon« ouu makahiki i ke 89, ua hana oia I kekalii auui oiei.j pakoi I kona puiUpala hooliloa. O kela poUp.*U kaaoha dm aa hana mua U i ka U 7 o lun# Mo he U oa {uipai o Pauahl a m« kaiia kax»e C H Bi«hop UU • hana l kauoha ma U ana Haa«l oU I kooa waiwal a pta I kooa aakaakaM Chaa. Kanaioa 00 ka (OMMiwa 0 koo» oU ana 9

« I nnke an " »v f;| 41,1 meh i'iie'i 1 V n » k ; »n.i ol.» a'ij, in.i oU eoll Jn 1 i ki wi 1 nuke ai o Kiniinu A i uiike o K iniim, ua haiwi oia i k » m wuwii a pia i n» kahu ek«4u e koho la ani e k» Aha Kiekie, heku «i *ku Ukou i kona uiiuainaa nolok» ** n * e kukulu i hoiue no m p«»e ilihune a m-le, a uaw.«liw.ili hoi u n* liawiii ele*u.ikule. il»kvi o ka nohailii aiui o LunaliI», uj h«wm itu hou ka hana oka n*»okA.iWtle ana » na nmi lepem, ua nui n.t h<>opii ih» ka p*»e r kue aoa i »u kiu.iWil no ka wuiona, a ua hol » p»iio lu haiia iloko o ke keena o «e Kuhiiu* Kaliiiiua. t r 4 kipi n.i k«u il iko oka wh mai o Lun ililo 3ept. 1873, a ua paipalia k<» likou hana kue kanaw.ii e kekaoko I ik«m nuu alii kou ponoi. O ka hopem o keia u.« hoo|iuui.i na K«M, koe ka B.ma Puhi Ohe. He ilii iuaikul o Lun.ililo. H«* Moi 10 oi iio oi.i, e h mUo pololei ana i ie.m.i miu oit*lo. Aole oia mtl «l •«» <n maiia o na iuan.lo hooiuanaiiiana Kahik>io Hiwali. He luukemake «»le oia i Ka huUa rae u i kahun.i kauiko. Aole oia 1 m.uiao uui i k.t h ian.i i noho kiiliui»u ana. lmi n«» oia i ka pomuikai o kona luhui. Ui w.iinoiu kona kini» •nake iloko o k.i iliua ana i k.iuoha 11 e kukulu ia i waena o na m ikaaiu.iiia ma ka Pa H ilepule o Kaw.iiaiinn. Oia ka iiiui o 11.1 li.tw.tii i haiwi i k«*n.« w.iiw.ii n > k.t hana nlona. Ok i HOMK LUNALiLO ko•ia ki« 1100.11 iii 10. E hiHiuiunao kakou i kona puu w.ii uloiia, a e huh ii uku i kaua liauaiiiiikai. Mt.v KaKau. iioiiolulu, Ouhu, Aperilu 1891.