Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 32, 8 August 1891 — KA MOIWAHINE MA HANA. [ARTICLE]

KA MOIWAHINE MA HANA.

Ua hiki aku ke Alii ka Molwahlne Liliuokalanl a me ka huakal i Hana mawaena o ka hora 3 a me 4 0 ka la 29 o lulal, a ua apo aloha ia mai la e na makamaka Hawaii a me haole a hookipa la aku la ma ka hale nohe o Mr. David Center, ka Luna nul o ka mahlko. Ma ka Poaha ae, ua wehe la he anaina nui maloko o ka luaklnl o Wananalua no ka hoolohe ana I ki haiolelo a ke Alil a nn> ka |»ine a na makaain;ina ma o J. K. Hanuna la ka luna hoomalu o ke Komite o na makaainana. i) ka mea ano nui o ka lulu lima ana o ka luna hoomalu o ke KomUe me ka Molwahine, a ma la lulu Ilma ana a ke kanaka hookahi 1 laahla al me na makaainana. Pau na hana halolelo, alaila ua noho Iho ke anaina e al malalo o kekahi ianai nui e plli ana I ka luaklni. Aoiai e ai *na ua Iho pu mai la ka ua kauUna o Hiiua e pipi wai I ka Moiwahlne a me kela analna nui. Ma ia po iho, ih haawiia he ahaalna malu e Mr. J. Paii Bylva a me ka Lunakanavrai, a ola kekahl o na ahaaina i akepa aul ia no ka Uko i na mea ai a pau. Aole nae i hikl mai ke alii no ke puanuanu, a o na ukali kai nuu Iho me ka mahalo nui. Poallma ae, ua haawl ko Puulki mau makaaiuana he ahaaina nui, a ua oluolo i ke Alii ka Moiwahlne a me ka huakai ka hooko ana aku i ka poloai. Ia auwlna U, he ahaaina hou kai haawiia e na makawinana haole ma Wananalua, a ua kipa * ku ke Alil a me ka huakai e hoolaw*. Hoko o keia wa pokole o ka lohe U ana o ka holo aku • ka huakai aiil, ua makaukau na mea a p*u. Aka h« mau hoooaanoa omkolukolu ka Hana I hoolaia al noka hiki ake o ke Aiii i ka wa i hoo-

miiopopo i* «I, aka om haule hope kel«, •oa haia <ko na roe* a pao me lui Ut hol māl ki Molwihiw i me kt hoikii mi km mokuhi "WilU" 0 k# kakahlaka 00l Bahotl nei. 14 wmwMMm no oahu ma. I ka hora 5:15 o keia iranAao PoKloa, oa haalele iho ke Alii ka Molwahloe I okaiiia e oa keiklalil, oa hoohele aoeki Poali Pohi Ohe lUwaii, a hok> ako la oo Waioianalo omllooa o ka mokoahi <»Keoni KAmaki" ma ka maiama anm a ke Keiki lalawmi o oa pali Koolao. Aoie I kao pa ako ke alakai mao o ka homkai alii ke Kahina noi. Ca 001 a makolokolo ka ooeki o ka moko I na pae holo ako, me ke kahiko ia o ka mokoahi i oa hae a me oa lepa mal ka iho a hiki i ke koao o ka hoeoli. O keia ka hoomaka ana o ka hoakai kaaponi a ke Alii i ka mokupooi o Kakohihewa nei. E lilo ana Oia i maiihini kiekie oa ke keiki o Walmanalo, a e hoolaoio ana hoi ia eloa la a eloa po ma īa pali KooUo. Ua hiki palekana aku ka Meiwahine a me ka hoakai i Waimaoalo mamoa ikl iho o ka hora 9 kakahi* aka Poaioa nei, ama ka hora 11 ka maUma U ana o ka ahaaina ioao no ka haoohano o ka Moiwahine.

I ke kakahikka Poaha oei, ua haaiele ako ka Moiwahine a me ka hoakai ia Waimanalo a hele ae la ahiki I Heeia i ka hora 10 oia kaka hiaka. Ua moe ma ka hale o ka Luna nul oka mahiko o Heeia. A I ka honi 10 kakahiaka Poaiima nei, i haalele ai ia Heeia a holo aku no Waikane, Kualoa a moe ioa aku ma ka home o Mr. W. C. Lane ma Makao, Koolauloa. A ka Poaono, e pii ana ka Moiwahine i uka o Kaliuwaa, a malaiia e malama ia ana he papaaina. KaHaloUlo Poaol ko Halololo Alll ko A'ooo o u Mokoolnowo o ko A|>oao o Koloa, Moknpnnl o Kaui Imna o k» Molwaliine. Imua o kou Kiekie eke Alii ka Molwahlne Liliuokalani ihiknpu o ke Aupuni Hawaii. Ma ka aoao o kou mau Makaainana o ka Apana o Koloa, mokupuni o Kauai, ke pane aku nei me ka haahaa i kulike ai me Kau Ilaiolelo Alii. O ka pono kaulike, oia kau i nmkemake nul ai, a e makeuoake nei e haawi aku kou mau makaainana I ko lakou mau kokua ana ia oe e ke Alii. He kumuhana nui a kiekie keia a kou puuwai alii makee alna, makee iahui a makee 1 ka pono i hookahua ia ai iloko ou e ke AUi. He mea oiaio, oka pono kauiike, oia ke kahua o ko ke Akua mau kanawai i hookahua mai ai no ka pono o na kanaka ma ka honua oei, a o ua pono nei ke kahua i oni paa ai ka noho hoa'loha ana o na lahui nui a naauao o ka honua nei, a loaa ai hoi na hoopooopono maikai ana no ko lakou mau aupuni pakahi iho, a me ko iakou mau lahui kanaka ponoi. Oia pono no ka ka Moi Kaukeouli i hookahua ai no ka pono o keia aupuni a me ka lahui kanaka.

Nolaila, ma kahi hea la o kou noho Moiwahine ana no keia aupunl, e hlki ai i kou mau makaalnana e kokua aku ia oe e ke Alii? Heaha hol na kumu nui o kou ihikapu AUi i ui mai ai i kou mau makaainana e kokua aku ia Oe? Malalo o ka ninau mua, ua loaa ia'u ka hanohano o ka hoakaka ana i kekahi mau manao ano nui imua o kou kiekle ihlkapu Alil, ma ka aoao o kou mau makaalnana. I—l kumukanawai kaulike. 2—l Papa Ola aloha lahui. 3—l kuikahi panaiiike hou me na panalaau o Beritania Nui ma Kanada a me Auseteralia. 1. Ua ike U ma ko kakou kumukanawai e ku nei i keia wa, ua hoonele ia na lahui kanaka o Asia, oia na Pake a me na lapana e noho nei maloko o keU aupuni i ka pono koho balota, he kapakahi nul keia a kaulike ole. O ka ae ia ana o na malihinl o Europa a me America HuipuU e koho ba!ota maloko o kela aupuni me ko lakou hookupa ole uiaiaio o keU aupuni, he paewaewa nui U a kaulike ole. O ka hooiilo U ana na kekahi poe akahiakahi e hooponopono i ke aupuni, a i hoomaopopo ia ma ka Pauku 13 o I ua kumukananawai nei mamua ae o ko ka lahui ike lea ana, he kapakahi nui ioa keU a kaulike oie. O ka hoolilo U ana o ka Peresidena o ka haie ahaoieio i lua no ka Moi ma ke kakau inoa ana o ka biU kanawai a ka Mol i v!to ai, a iiio i kanawai maoli no ka alna, e like me ia e kau nei ma na kanawai o 1888, he paewaewa nui loa U a kauUke ole» Aka, aU no iloko o ua kumukanawai uel kekahi mau mea maikai, u kaou U ue U mau mea maikal • ka manlo uiuhua o kou lahul kanaka e hooho nei, «i komu-

kaaawal hoo a knalike." Ina e haawi mjii »rw» k<Hi k«po ' kaniakanawni hoa, a na koa lahoi e kokoA «ku ia w ni® ka honponopemo *na. Alnila e l'«a »° Uoee k« AUi kaa mea» i iini nai *i, a e noho auanei ka malahia a me fca hanohano maluna o ka aina, a oia aka āuanei ka wa e onl p«a loa al o ka noho kookoa ana o keia aopani iwaena o na aupani mana nai o ke ao nel.

2. Ua tke ia na hana a ka Papa OU imua o ka Uhoi kanaka maioko 0 na nupepa i hoolaha U iruua o na lausani. A o kekahi mea nui i hoomaopopo ia, oia ko Ukou hoole ana I ko ka iahui mau leo, e uwaio ana o Kauka Luia ke Kauka no na ma'i lepera ma Kalihi, he paewaewa nui keU a kaulike ole. O ka hooikaika ole o ka Papa OU e imi i na mea e ola ai o keia lahui, o ka hapuku I ka iawe i KaUwao, oia ka hana makaala a ka Papa OU, he paewaewa keU a kaulike o)e. O ka pono kaulike, oia ko ka Pa« pa Ola imi i na mea e kaohi mai ai 1 ka holo moku ana o ka lahui iloko oka make. Okeoiao ka iahui a me ka pii mahuahua ana o ka heluna Uhui, oia kekahi oioina manpopo e maha ai kou noho Moi ana maluha o ke aupuni, i ole Ka lahui, aohe no hoi he noho Moi ana. Noiaila i Papa Ola alohn lahui, makee lahui a hilinai lahui, alaiia, e hooho mai auanei ka lahui mai o a o ka aina nie keia mau huaolelo o ka hauoli: « 4 Ua ike o Kalani—Liliuokalani i ka lahui, e ola ka Moiwahine i ke Akua!"

3. Ua ike ia i keia uaanawa au e noho Mol nei no ke aupuni, ka nee awiwi ana mai o na ao hakumakuma oke kaumaha a me ka popilikla maluna o na oihana mahiko, na oihana kalepa a me na oihana mikiala o loko nei oka aina, mamuli 0 ko America hookuu akea ana i ke dute o ke kopaa e komo aku ana mai o ao, o na aupuni mahi ko. Ile puupuu ikaika ia nana i paluku mai i ka holomua ana o kou au no« ho Moi ana maluna o Ke aupuni, a ua aneane paha e like me ke au ia Parao ka Aiii o Ai#upita, he 7 makahiki kau ai, a he 7 hoi mau makahiki kau wi. O ka nianaolana aku o ke kaheawai mai o na pomaikai maiuna o na mahiko, na oihana kalepa a me na oihana kuloko o ka aina, he kumu nui loa ia nana i kauo aku i kou lahui kanaka e hui pu me oe e ke Alii e hana i kuikahi panailike mawaena o keiaaupunl mo na aupuni panalaau o Beritania Nui, ma Kanaela a me Australia, malia hoi o olli mai na kulu wai o na pomaikai mai loko mai o ia mau aupuni, a pela hoi me keia aupuni aku, a o ka loaa no ia o ka manaoiana hauoli o kou noho Moi ana a me ka lahui kanaka. O ka lilo aku o ko kopaa ma keia alahele mai keia aupuni aku, a i na aupuni 1 hoakaka ia ae nei, he ohaka nui e loaa ana i ko America mau ai kopaa a e pii auanei ke kumukuai o ke kopaa malaila, i kahi wa mai ka 3 keneta oka paona a i ka 7 keneta a oi aku paha, alaila e uwe auanei ko iaiia kini, a huli hou mai kealo i Hawaii nei. O ke kaheawai anamai o na pomaikai iloko nei o ka aina, oia ka pono kaulike mawaena o ke aupuni a me ka lahui kanaka. Malalo o ka lua o ka ninau, ua loaa hou ia'u ka hanohano e hai aku imua o Kou kiekie i ka haina oia nlnau ma ka aoao o kou mau makaainana, oia hoi keia:

He Moiwahine oe f a aoao palupalu hoi, a o kekahi hoi, akahi no oe a noho ma ka noho o ke aupuni e hookele ai. No ia mea ua kupono loa i kou ihikapu alii ka ul ana i kou mau makaainana e kokua īa oe. O ke kuleana nui a mana piha i loaa i kou mau makaainana a puni ka Pae Aina, i haawi ia ai la iakou malalo o ke kumukanawai a me na kanawai o ka aina, oia no ka mana koho balota hui o ka A. D. 1892. A malalo oia mana kuokoa i loaa i kou mau makaainana, e hiki ai ia lakou ke koho ia Oe e—ka Moiwahine o ko Hawaii Pae Aina.

I ke au o kou Haku kaikunane e hoolala ana i kekahi mau kumuhana koikoi a kona puuwai Alii i anoi ai no ka pono o ke aupuni a me ka iahui kanaka, ua ulu mai na kue mawaena o kekahi poe makaainana naauao» a paio me ka ikaika e kue ana i ko ka Moi Davida Laamea Kalakaua iini nui e hana ia ona kuikahi panailike mawaena o Hawaii a me ke aupuni o America Huipuia a me ka aie elua miiiona dala. £ ke Aiii ka Moiwahine, aole ka Moi i kuemi a hauie hope mamuii o ia mau kue ikaika ana a kona mau makaainana, aka ua kupaa oia a nee imua a hiki i kona lanakila ana, a mahope oia lanakila ana, ua bamau na leo, a ua ohi na lima akau i hua o ka bou o ka lae o ka Mol, a ho-o na llma huna iioko o na ki-eke, oa hoea m»i oa Uhui like ole iloko ■ei o ka aina t oa mahi I na wahl panoa, ua holo ka wai maluna o oa

kaahiwi maluaa »iu »»mu wahi pa. iK», aa holo na k*a ahi imluna o koa maa aekai a me na kul«, n*'* holo ka olelo mai kahi wahl a kahi wahi iloko ona «ekona pokoie, ua hoomalamalama ia ke kulanakaahaie alli o Honoiaiu me na kukui awila, oa ala nai na oihana kalep* i me na oihana mikiaia a paa o loko nei oka aina. O keia mau mea waie no a paa, he mau kiahoomapm waie no lakoa a pau no ka Moi Davida Laamea Kaiakaua i aloha nai ia, i hoomaha a kuu I kona luhi oo ka manawa mau ioa, e hiki oie ai ke hoopoina ia a hikl i ka haomana hope loa a ka iahui kanaka Hawaii.

Nolaila i kou Uwe ana ae i ke kulana hookeie aupuni ioaua, he mea oUio, ua iii io no maiuna o koa kipoohiwi palupaiu alil na koikoi a pau o ka hoekele naauao ana iloko nei o ka aina a me ka nee ana aku mawaho ako o keia aupuni. O ka holopono o kau mau hooiala ana aku no kekahi maa kumuhana a kou puuwai alii i anoi nui ai po ka pono o ke aupuni a me ka lahui kanaka, ka « 4 pono kaulike" i olelo ia, oia ke kahua e ohi ai kou noho alii ana a iho ka mole iUIo o ka honuo, e noke waie no ka na f mu a me ka na'wa i ke aki a pau na niho i ka haihai, aoie e mohole ana, no ka mea, ua hookahua ia maluna o ke kauiike a me ka hoopono. O ke Akua kou kiai oiaio, oia hoi kou palekaua i na wa a pau o kou noho Moiwahine ana no ke aupuni. Ma ka aoao o kou mau makaainana 0 keia apana, ke hooho aenei au— "E olu ka Moiwahlne LlHuokalani 1 ke Akua.*' W. A. Kiha. Ua lilo mai nei i.ke kuai ia e Hon. C. H. Bishop, mai ka Hale Hoahu mai o na mea hoikeike o ke ao a puni ake aupunl i hoomomoa ai ma Ladana, he kapa ahuuia nui, a eia ke hoihoi ia mai nei ua ahuula la ma ke ala e hiki ai i Hawaii nei. Oke kumu i iilo uiai ai ike kuai ia, no ka elua ana ahuula e waiho la i kahi hookahi.