Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXX, Number 50, 12 December 1891 — KA LUA PELE O KILAUEA Ke Kupaianaha o ka Houna. NA KEKAHI MEA IKEMAKA. [ARTICLE]

KA LUA PELE O KILAUEA

Ke Kupaianaha o ka Houna.

NA KEKAHI MEA IKEMAKA.

Mahope iki mai o keia oiai i ike ia ma ka ka la 6 o Maiaki 1891, oia hoi ka wa o keU ahaa pohaka oal kiekie i kamaaina maamake kahaa o Halemaomao, a e'ko oheohe ana ma ka aoao komohaoa hoi o ke kae oki lna o Kilaaea, aa emi a aa oalowale pa iho la ilalo o ka hohooa oka ioa o pele. Oia no hoi ka wa a ke oUi i hoonaneae ae ai me ka ikalka nui, a lawe aka la i na mea a pao o oa ahoa pohaka la a koe iho la ma kona wahl he halaa oneaonea wale iho no ma kahi o eloa taa«ioi kapaai ke anapani a he mau haneri kapuai ka hohoou mahope koke iho o keia uluku nui a Madema Peie i inanao ai e hoanoe ae i na hlohiona o kona wahi laakaha, a lawe mai hoi i mau nanaina hou, ua hoomaka mat la ka pii ana oka pele ma ka la 10 o Apenla, mai ka papaku mai o ua laa kuhoho'la, a hoolllo ae la he wahi loko auka iwaena konu, me ka pil manuahua aoa o ka ooi o aa loko la a hiki ma kahl o 1,200 kapuai ka loa, ahe 800 kapuai ka hohonu, ma ke ano he poepoe olalo, a i hoopuni ia e kekahi paia kuhoho. He kilakila ka nani o na mea a ka maka ke ike aku ai i ka nani kiaohinohi o ka pe!e nio he wailiula'la, mai loko mai o ke gula | melemele loa, a e puhi ana a e u-1 hl-u-ha mau ana me ka hoomaha ole. Aole he pii, a aole he emi Iho, aka c kahe malie muu ana Iwaena konu, a mai ialla inai hoi me he la e hoonee hou ia m:ii una ma kahi no a ka pele e kahe aku ana, a peia iho la e hana mau ai me he wai puapuai'la ina kahi o kanakolu a kanalima kapuai ma kahi kokoko i ke kiko waena o ua ioko ahi la. Mawaho ae o keia mau mea kohu wai puapuai kiekie, na mea hoi nuna e hoolawa mau ana i ka loko me na luai pele hou i kela a me keia wa ; aia hoi he lehulehu wale o na puapuai liilii e ibo e hana mau ana ma o a maauei o ua loko ahi la, e kauo una hoi ika noouoo o ku luea e nana aku ana i ke kulana ano like me he poka ia o keknhl pokuniahi i ki ia aku me ka ikaika a haule iioko o ke kai i ka lele pouo ae ana huna kal. He nul loa ka heluna o keia uiau niea, ahe inea hiki ole ke helu ia ika wa e haa mau ai o ka pele, oiai e nalohia aku ana kekahi, a e pii ae | aua he mau īnea hou ma kahi o na mea i euji, » pela iho la keia mau hiohiona nani e oiiiili mau ae ana Imua on« maka oka men e kilohi aku ana. He kohu lamaiiima na mea liilli, a o na mea nunui ao lioi ua like me he wai mapuua la epuapuai a<* ana i kona wai me ka lele ikaikaana iluna o ka lowa ma kahl { o ka elua a hiki I ka uini kapuai me kona uani anapanapa. He mea hiki ole ke hoike aku pehea ia ko lakou ano maoli, aka ma kekahi hoomaopopo ana aku me he hoku iele la e lele ana ma o a maanei o ka lewa laui, a ina kekahi wa ua i nalohla aiio e wnle iho no me ke kupaianaha nui. |

Ua hoomalamaiama iu na kae o keia loko ahi me ka naui nui, a lie nanaina hol i like ole me na helehelena mua a ka mea kakau i hooinaopopo ai mamua. O na loko ahi o Kilauea mamua he mau paia me na ana nunui aleale, kahl hoi a ka pele e hookui «i, a o komo akn ai a 011l mai me ka emi aua a me ka pil ana rae ka haalulu nui me he hekill ka-i pamalo'la, i me he kal la e pol ana I kmaupali iloko o ka wa kalkoo nul. O keia hoi, he ano e loa kona, olai o kona mau kae apani ua llke loa me ke kao o kekahi ioko wal maoli; a malalla hoi e kiola ia ae ana e ka pele iluna o kumupali me he wai maoli la. l'a ane llke ioa no hoi ke nana aku me lie nalu la e ha'i like ana mahope mal o kekahi, a o ka hu'a hoi o ka nalu he keokeo, aka o ko keia hoi he uia weo olinoiino, a ua llke loa me he ae kai la a puul ua loko ahi la. Nolaila, ina e kilohl akaheie iliooe I keia nanaina kupaiaoaha, ma ke ano lie loko «rai ahi e ha'l malie ana na nalu, a e poi ana I kamupali me ka aleale ana a na aie ula weno hanupanopa, me ka eiliili mau ana ae a na pu oa ahi e lele hune mau ana ma o a maauei | he mau laoaaul ko iakou helunn, a e hooloil ae ana i kona helehelena I kekahl wa, alaila he mea maopopo ala Imoa o kou mau maka he kii ol kelakela o ka naal i ike ole ia kooa lua ma na moolelo o na loa ahi peie maanel nei, a ma kekahi wahl e akn o ke ao nei a pant TJa kawaaina ko*a ike mm ia

| Kilaoea, oiai ne he mea la aa ekola : kaana na manawa o ko*a makaikai | ana laia. Ua ike aa ia Dua, I ka ! ioko hoa a me ka loko ma ka hema Ooko o ko iaoa maa manawa mai* kai k»; ua ike au la Maana Loa I ka wa e kaheawmi aaa ka pele mai kona piko ma Mokaaweoweo ma kahi o 300 kapoai aoi ako. Ua ike aa i ke kahe ana o ka pele i ka 1856, i*s9 y I*6s a me mai na aoao mai o Kauna Loa e ibo ana I HUo, Kawaihae a i Kau, a o ke kahe hope ana ma kahi o ka umi a hiki i ka iwakaloa mile i ka hora hookahi. He nanaina ku wale no ke lakoa ika weliweli • he mea hooieie hauii, aka o keia nanaina ano hoa ma Halemaamau aaoi ako kooa nani mamaa o lakoa a paa, oial aa hiki keia ke kilohi ia me ka nanaina hooweiiweii ole e like la me ko kela aka la. He mea hiki ole i ka makapeni ke hoomoakaka pono aka i kooa maa hiona nani aia wale no a hele e ike pona Ina paha o keia mea nani a ma kekahi wahi o Kaieponi, a i ole tna kahl wahi o Amerika } he mea oiaio na oi aku kona makaikai nul ia mamua o kela awawa kaulana o loeemite, a i ole o na ululaaa nanui, o Geysers paha, o ka waiieie paha o Niagam a o ka hoUeike nui paha 0 Kolumehia ma Kikako, a i ole e hui ia keia mau mea a pau, aoie no 1 oi aku ko lakoa nanl i keia. NA MAKAIKAI KAAHKLi: O ST. OEORC«E MA KK KAHUA O MAI)AME PKLE. He ulia laki loa, oiai ina ka'u huakai makaikai i ka luapele, ua hoea mai la o Mr. E. J. \Vythes a me kona mau hoa oka moku hoio lealea St. (4eorge ma ka huakai hookahi e ilke me ka'u, o ka makaikai ia inadarae Pele oiai ola e hoopumehana nna kona hale. Noiaiia o ka iho ana iialo o ka laapele, ua hele ia e na poe makaikai he umi ka nui. Ua haaiele i ka haie hotele iiou mu ka hora 4o ka auina )a oka la 29, :i ua hoea aku la makou ma ke kae o ka lua iloko o 60 minutc ma ka hele awiwi ana. Oia hora ame ia h> he la oi o ka maikai, oiai ma ia la. ua aahu mua iho ka madame Pele i kona mau aahu alii kinohinohi huialiiali, a e hlolo ana na wainaoa a ka pele ma o a uiaanei uie kona nani kamahao. Ua lioomaka koke iho la kekahi poe oko inakou huakai e iho koke ma kahi kuhoho loa o ka pali, me ke ake e hiki e aku ma kahi kokoke loa e hikl ai ke ike pono loa i na mea a pau a ua hookalnkupua lt% o k» lua, aka ua ike koke iho la nae lakou he liana paakiki loa keia i oi aku i ka lakou i manao mua ai, a he elua waie 110 i hoea ma kahi kupono nialaio iho, a oiai he mea hlki hou ole ia lakou ke hoohoa hou aku ma ka iho liou una, oiai aia malalo iki aku o ke unuu kahi a lakou e ku anu ho pele hehee e kahe ana, nolaila ua manao iho la lakou, he mea oi loa o ka pono e huli hoi mai mc ka hikiole ma kahi e kupono ai no ka ho-o ana i ka apana dala iloko oka pele, ka mea hol a madame Pele e oluolu ai i kekahi manawa a ua poe makaikai hopohopo ole la e hana ai ma kahi kokoke o ua akua wahine hookalakupua ta.

Aka o ka heiehelena o kela kii i pahola ia mai imua o na onohi ike o kamaheie aole holoi ia mai na hoomanao hiiu a ko ke kanaku noo--1100 e like me ka poiim ole ia o ka inou o Kilauea. Ua kupooo loa keia huakai a ka poe makaikHi o ke St. George, a ua hooholo Hke lakou e kakau ia ua hoomanao au» o keia wa me ka inika ulaula īloko o ka moolelo o ka lakou huaKai makaikai honua ma ko lakou nioku holo le»le«, oiai o ka oi loh keia o ka nani a lakou i ike ai mal ko lakou haalele ana ia Enelani. NA MEA PrLI 1 KA LUAPELK E like me ka ike a kela a me keia iiiph i ikeku-maka ikaluapele o Kilauoa, he lua poopoo hohonu, a ma kahi o ekolu mile ka ioa, a he mau haoeii kapuai ka hohonu. Ua hoopuni ia e na paia kuhoho laumania, me he la ma kahio 70 a 100 paha makahiki i hala aku nei, ua ike ia kekahl wahi o ke kae o ua lua la ma kahi o 1,200 kapuai ke kiekle. Aia ma ka aoao hema o kela lua nui ka pele a mau o Haleuiaumau, a epahola ana ke ana poepoe Uke o 3,000 kapuai a puni, a ma ke ano he wahi lua pele uuku ilokookekahi luapele nol. O na luapele a pau i Ike ia ko lakou a ana, e laa na lokoahi i kapa ia o Lokoahi Hema Hou, Dana a me kekahi mau lokoahl • iho, aia wale no iakou ma kahi I kapa ia o Haleinaoman, a he maa laia wale uo lakou i hoohui la mamoU o na lua pao e moe aoa malalo o ka hooua, makeaoohe mau poka oahi oo Halwnanmau, olaimaka wa e plo •I o kekahi o keU poe lokoahi, alaUa ehohooae ana ma keU a me keU aoao oknloai waonakona

e Uke ne kei* me« nanl kamahao e lke hi nei. 0 km nm mu km nana e luuii i ka nooooo o ka men nakalkai i Ike mna ia Kilaoee, oia no ka hoomao» popo ana Lho, ke papaa aeoei ka iaapoie nai kahiko o KUaaea, oiai o kooa papakn i keia manawa ano me he ia, he 500 kapoai wale no ka hohona mai ke kae iho o iona T aka ma kekahi wahi paha o kona paia he 700 ka ol ae o ke kiekie mamua o ko ka wa he 70 makahiki I haia. 0 ke kamu o keia pai ia ana ae a kiekie, aia no ia mamoii o na hapkapi omib |i an* e na hoonaa* eae mau ana a ka pele e like me kekahi o na wahi i ike ia ma ia mokopani. He mea oUlo, aa ane* ane e piha ka iuapele, a ina e hu boa ana o Ualemaamaa ma keia maa aka iioko e na makahiai he 50 o keia kope aku, alaH» aole paha e neie ka hu o ka peie ma ka aoao hema komohana o ka lua, oiai o ke kiekie oka paia ma in aoao, aoie i 01 aku m&maa o 50 kapuai. 1 keia manawa, he hookahi wale no lokoahi e a nei ma kahi o 1,200 kapuai mai ka akau hikina a ka hema kemohana, ahe emi iki mai ma kekahi mau aoao e ae. Ma ka aoao komohana o ua ioko ia, aia maiaila kahi oi ioa o ka ikaika, oiai aia maiaiia na mapuna ahi nunui eiua, a he lehulehu wale iho o na mapuua iiilii iho e pipii mau ana i keia ume keia inanawa me ka hoomaha ole.

O ke ano o ka pele i ka wa ao, he ula koko koua waihooluu, a i ka po hoi me he gula maeiuae la. Me he lo e koua waihooluu maoli, he melemele, a o kona kumu i ulaula ai i ke ao, uiamuli no ia o ka uliuli o kona uahi e punohu inau ana iloko oua lua la, a pela iho la ī loli ae ai kona ano ma ka nana ana aku a ka maka o ke kanaka. Ua hiki nae i ka ohe nana akeakamai ke ike pono i kona walhooiuu oiaio maoii ina e hoao ia ana e kekahi mea makaukau ma ia iula o ka naauao. He palahalaha maikal ka papaku oka luapele ke hoohalike ia me kona kulana mamua o ka makahiki 1865. Aole iie mau ana nunui e like me ko ka wa mamua, kahi hoi e loaa ai o na upana pohaku kupanaha he nui wale e lawe ia ai i mea hoikeike. Ua oi aku no ka maikai o ke nlunul i kela wa manuli o ka hoomaeniae hou ia ana e ka Luna Nui Mr. Lee. Ua hiki loa i ka mea mama i ka hele ke hele mai ka lokoahi nku a ka hotele Hoko 045 minute. Me ka maopopo ole, heaha aku ana la ko Kilauea hiehiona ma keia niuu aku. O keia poe no lakou nn inoa malalo iho, o lakou ke noiio ana i ka wa i hoea aka ai o ka mea kakaut K» J. Wythwj R. \V. Wrtlkcr, V. P. Blerecow, G. Fyfe, 31. I)., J.A. Longley a ine kapena Smirke, no luna wale no lakou apau o ka moku holo lealea St. George; Coi. T.C. Marceau a me Lede o Kapalakiko. Dr. Adolph Marcuse o ka oihana kilo hoku aiii o Bereli»a; T. Maaaki, ko lapana Kanikela; J. L. McClain o Honolulu; Lunakanawai J. L. Austin a me Lede o Hiio, Lunakanawai F. 8. Lyman a me H. C. Austin o Hilo, a o ka mauao lokahi o na poe a pau i ike ku-maka ī ka luapele, ua oi pakela aku kona nani i keia wa imua ona mea a pau a ka maka e ike aku ai. H. M. Whitney (Wini.) Kilauea, Hawail, Dek. 1, 1891.