Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXI, Number 26, 25 June 1892 — KULANA HOONAAUAO MA HAWAII NEI. [ARTICLE]

KULANA HOONAAUAO MA HAWAII NEI.

ī ka wa a ka AhaElele Hana Kamukanawai o Amerika Huipuia e malama ia ana ma Pilaelelapia ika ITS7, e hume ana no na kanaka Hawaii ika malo. E noho ana na'lil, na kahuna a me na makaainana ilo ko oka pooliuli ma na mea a pau koe waie iho no kekahi mau wahi ike paa mooleio ame na ike hanalima oke au o oa kupuna. Oko lakou nohona maemae, ua kulike no me ko lakou wahi ike p olialia, & aole loa he mau nlnau ano nui a ko lakou e hoalealea ana I ko lakou nooooo. ' Ua hoomaka ka naauao ma Ha- ' waii nei i ka hiki mua ioa ana mai 0 na makua miaionan Amerika i ka 1820, he elua haneri makahiki mahope iho o ka hehi mua loa ana o na Makua Kamaheie (Pilgrim Fathers) ma ke kahaone o Palimoka (Plvmouth), Amerika. Xa keia poe mnionan makamua i hooponopono ka Piapa Hawaii,a aole i emo ua lauiaha ka ike ma na pea oka nina. Ua ake nui na kanaka e ao j ia, na makua a keiki. ! I ka la 7 o lanuari, 1822, ua hoo- i maka mua loa ia ke pai ana oka j Buke Pela ma ka olelo Hawaii, ana ia ike pio oleo na ike apaa," e kokua ikaika ka hooholomua ana i ke kulana Hoonaauao. Ua weheia o Lahainaluna o ka 1831, a o ka makamua o ke Kula Alii o Kahehuna ua hookumuia i ka 1840. Ua hooalaia ke Kula o Punahou e ka Miaiona Amerika i kekahi makahiki mai* Ua hikl aku i ka umi Kaukani ka nui o na haumana Kula i keia la a he aneane ehiku kaukanl o lakou lie poe Hawaii inaoli a me na hapa Hawaii. Kia ke hoolilo nei ke Aupuni Hawaii he aneane g196,000 1 ka makahiki hookahi no ka hooholomua ana I na Kula Aupuni a puni ka Pae Aina. f]ia ke nalowale lo.i aku nei na kula olelo Hawaii, a eia ke pii mahuahua mai nei ua kula olelo Beritania. Ua lawa iki no na wahi iini o ka lahui i na kula olelo haole. Ua hookiekie ia ke kulana ike o na kula, a he uuku loa ka pakeneka o na poe ike ole i ka heluhelu a me kakau; aka, aole keia he hoailona no ka naauao o ka lehulehu ma ke kulana olaio maoli o ka ike.

Aole 110 pahi e hiki pono ko hoopii i;i ae ke kulana iko o na Kula o □a kuaaina, aka, ho mea kupono loa e lioomahuahua hou ia ae ke kulana 0 na kula o ke aloalii nei. Oka iini nui ia o ka lahui, oiai, oka ponono ame ka holomua o keia aupuni i keia mua uku, aia wale no maluna o ka hoonaauao kupono ia ana o na hanauna hou e pii ae nei. () na walii ike mailuilu e ao ia mai nei ma na kula apuni, aole loa 1 lawa 110 ka wehe pono ana i na maka ona keiki, a ike molaelae aku i ka pahu ikenuio ka hoonaauao o ke ao holookoa, Aole ia i lawn'no ka hookuu ana aku i na keiki Ilawaii e hakoko ine ko koia ao, no ka pono o keia ola ana. Ua olelo ae o Hen Jon3on i ko Iloonaueueilie (Shukespear) ike kumu, he wahi i kemailuilu, Satina uuku ame kahi ike Uelena. l T a ike ao holookoa i na hana naauao pahaohao a keia kanka, aka, he liookahi wale 110 Hooonaueueihe a keia honua i ike ai. Aole i hoea mai kona lua. He mea iiiki ole i na Hawaii ke upu e ike i kekahi o kana mau mamo e oili aku ike *o kiekie me kahi lke Ilawail uuku a me kahi ike olelo Berotania mailuilnj^'

Pehea tui Keiki Hnwaii i hele i ke Kula n» ewnlu umi paha nmkahiki, a henio aku me ka makaukau ole e hakoko pu ineko ka honua. O ke kumu o keia hiki ole, aole wale no ka iawa pono ole o na ao ia ana ma na Kula ana. E hoomanao kakou, aole he mau hanauna hoonaauao ia nana e kakoo mai i ka Ilawaii ma kona kua. Mai kinohi mai o kona hoomaka ana, ua halawai oia me na keakea i ike ole ia e kona hoa haole. Ua hakoko oia mai kinohi loa me kekahi keakea ikaika loa, oia hol kaolelo malihini i kulike ole me kana olelo makuahiue Ile waiwai makamae nui loa ka ike olelo Beretania. () kona mau buke, e hoomomoa mau ana i na manao hanohano a kiekie o na poe kaulana, he waihona waiwai nui ia. Ina e hoea na Hawaii ma ke kulana e hiki ai ia lakou ke hoohialaai i na manao maemae a kuhohonu lua ole i kakauia ma na iwke olelo Berilania, aole loa au e kaniuhu ke nalowa'e ka olelo Hawaii ia kakou. Aka, ke kapae ia ae kekahi poe hoku lilelile kakaikahi o kakou nei, aole loa i hookumuia iloko o ke koena o kakou na iini e heluhelu i na mea kiekie a hanohano. Aole o lakou makemake e heluhelu i na buke maikai. Ua oi aku ko lakou hoihoi e heluhelu i na moolelo kaao mamua o ka heiuhelu ana i na buke a Hoonaueueihe, a i ole o Haku Bacona. Me kahi ike maiiuilu o lakou ma ka olelo Beritania, aole hiki ia kakou ke upu aku ia lakou e j heluheiu i na buke maikai hoonaauao. Ile mea lapuwaie ka hiiinai aku e hoihoi ana lakou i ka mea i maopopo pono ole ia lakou. Oiai owau kekahi o ko lakou heiuna, ua holoholo pu mawaena o lakou a i hoopoaipuni pu me na keakea hookuiho ikaika a pau, a i komo pu i ka ehu o na ea a me na hana hoo ha&haa o na Hoiue Hawaii, manao au ke pane nei au no na Hawaii a pau, o ka loaa ana o kahi ike uuku j i na Hawaii, aole ia he hana lalil. He hana koikoi loa ia me na keakea he nui ma kona alaheie; aia a pakeia hooikaika a hoomanawanui no hoi, alaila loaa ka maha. Ua uiha na keiki Amerika a me na keiki no ka pohihihi o ka hui ana i na ike olelo La* tina a me Helene, aka f aole ia i helu ia me ko na kelki HawaU luhi i ka hoao ana e maheia m&kaoielo Beritania. He mea kaumah* priia

ke hoomanao ae i ka waiho ia aoa o neia maa keakea hookuihe iua ke ala ona Hawaii. he lapoi akahi no a oili mai mailoko mai o ke kalana oaaupo a hoomana kii o ke au poaii□li, aka, heaha U kahi maoaolana nooa. Ina ao!e e hiki iaia ke hehiku i oeia maa keakea, e noho mau no oia m&lalo he loahi na ka hupo. He mau kumu e ae no kekahi i ioaa ole ai 1 na Hawaii ka naaaao kupono a waiwai. Ile nawaliwali aake holomua ole na makua Hawaii. Aole o lakou hoomaopopo i ka waii wal ip e loaa mai ana mamuli oka hoonaaaao kiekie ia. Ua manao lakoa o ko lakoa nohona hupo, na lawa no ia no na keiki a lakou. O aa keiki i hoopanahele ia ma keia kuiana ololi a waivfai ole, aole e komo ana iloko o lakoa na iini e hoiomua a e pii ma na keehina kiekie. Hawaho ae ona Kula Sabati, aole lakou i ao hooikaika ia e piii ana i na no ka waiwai nui o ka mea <{ ike ole ia" mamoa'o na mea "ike makaia" a me na lealea ikemaka e ae, nolaila, aole o lakou hoomakaulii. Oka iiihune lahui keakea nui i ke kulana hoonaauao kiekie ae. Me ka paakiki ioa e hiki ai ia lakt>u e malauia a e hoaahu i ko lakou mau ohana. He mea maalahi uo ke kuhikuhl ana ae i kekahi mau kumu nui e hoiomua ai ke kuiana Hoonaauao. He mea pono loa e hoomaamaa ia na haumana ona papa ekahi o na kuia kiekie i na mole o ka ike kalai aina, ame na ike akeakamai. I{e mau ike ano nui loa keia no ka ioaa ana o ke kulana makaaiuana hoopono. Ua oielo ae o Prof. I3unhill penei- "Aole he lala o ka naauao mawaho ae ona mea haahaa loa, i oi aku ka waiwai ame ke kupono no ke ao hoopalahalaha ana e like me ke kalaiaina (Folitical Economy); e poino auanei ka lehulehu ina e hookuuia na na poe kakaikahi wale no e huli ia."

Aka, oiai kakou e makahehi nui ana e hoolako i ko ke kino—ka naaua, aolo pono ia kakou ke hoopalaleha i ka pono uhane, ka noho ana maeinae. He waiwai makamae ia i oi pakela Iqu ae mamua ona ike lehulehu o keia ao. Oia ka papa kamu e kukuluia ai ke kulana kanaka oiaio. Ke hoopaakiki nei kekahi poe he pono e ao ia na keikl ma na ike hanalima,—he maikai no kela; aka, ina o ka ike hanaiima wale iho no kahi kulana, e huhewa ana no. E pono e aoia na keiki i ka ike e hiki ak ia lakou ke hookuonoono; maluna ae o neia mau ike a pau, e pono e hoike mai ika ike i aoia ai i ke kulana oiaio oke kanaka. Aole wi'iwai o na ike hoohinuhinu wale iho 110 mawaho ano "uluuhi lau mamane," e haule pu wale aku ana no ia ike. () ka ike waiwai nui loa, oia no ka hoohuiia ana o keia mau ike i ke kanaka hookahi—ka ike i na mea e pili ana i ke kino, ka noonoo, nohona maemae, na mea hoohauoli manao a iue na mea o ka uhane. Ina e loaa keia mau ike a pau i ke kanaka hookahl, oia ke kulana kanaka oiaio. Aole i ohohia ka iionua nei e hoomana i neia mau ike i keia wa. O na ike e pili ana i ko ke kino a me ke poo ka makemake ia i keia la a puni ike ao. Aka, ma keia mua aku, e mahalo, e hoohihi, a a hoomana ana na haumana o keia mua aku i neia poe ike i hoohui ia. Kia ka honua ke hoomana nei i ke ilala! Ua olelo ia ina e waiho ia kekahi ilala ma ka maka, ua pani ia ke ao holookoa. Ua olelo o Washington Giadeden: << Oke ake hanohano, ake kaulana, ka puni waiwai—ol ikou ekolu na akua iaiau o ke kahikolu lapuwale, a i mua hoi o lakou e kukuii ai nn kanaka a hoomaka aku.'-

11 E haawi iuai ia'u i na keikikane a e haawi aku no au i aupuni," wahi a ke kuhikuhi puuone kaulana loa o Beresia, Barona Von S. tein. O Bisimaka a me Vou Moltke na lua o kana kulana hoonaauao. A o ka Napoliona Banepate i olelo hookano ai, aole ola e hoopau manawa i ka hoopaa ana i ka Pi-a-pa, ua hoohauhee a hoohaahaa ia oia. O ko Hawaii wahi manaolana wale no i koe, aia maluna o kana mau keikikane a me kana mau kaikamahine. Ona kula maikai, o Kumehameha, Kawaiahao, Kula Hanai o Hilo, Lahainalua, Maunaolu, lolani, Saua Anaru, Sana Lui, Kula Alii o Kahehuna, ame na kula e ae, ua hooko pono lakou i ka lakou hana ma ka hookiekie ana i ka lahui Hawaii, a ua hoomalamalama ia ke kulana pouliuli o mamalu ua home Hawaii. Ca aie nui ke aupuni ia lakou. Aaka, ina paha ua nani na hua i hoohua ia mai, e upu aku kakou no na mea i oi pakole loa ae ka nani mamua o keia Eia. wale 110 kakou I ka ipuka o ka naauao. Oka naauao kiekie a kuhohonu maoli, aole i loaa ia kakou. O iai, e mahalo nui kakou no na mea iaoia i keia hapa keneturia oka holomna ma na ike Karistauo a me ko kulana malamalama, mai noho kakou a manao iho ua lawa; aka, e e hooikaika hou aku i ioua ka naauao i oi ae mamua o ko keiA wa, oia hoi ka naauao piha e hiki ai ke hoohana ia i ka lima, ka naau a me ke poo, a e hoolilo ia kakou i poe kane a me na wahine oiaio.

Ua knkau mai o Messrs. C'age Jk Sherman o Ale\ander, Tesaka ia niakon, no ka mea i pili i ke ola ana o ka ma'i ruma{ica, penei: " Ua kaa mau ia ka bela moe e ka waliine a Mr. Wni. PniiU, ko onei Lunaleta, e ka ma'l himaUea no na makahiki loihi. Aohe mea i loaa iki iaia e hoola iki ae ai. Ua kuai aku makou iaia i ka omole oka Chamherlain Laau lloola Eha (ehamheilain'a me Pain Balm), a ua hoola loa ia kona eha e kela omole hookahi. Ke kuhlkuhi aku oei makoo i na mea a pau e ninau aku iaia no kona hoolaio mal i keia holke. M He 50 keneta o ka omole hookahi, a e loaa i na mea kuai laau apau.O Bexson Smith : & Co., Na Agena ma Honolulu.