Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXI, Number 45, 5 November 1892 — Haiolelo Hilinai Ole i ka Aha Kuhina a ka Hon. J. H. Waipuilani [ARTICLE]

Haiolelo Hilinai Ole i ka Aha Kuhina a ka Hon. J. H. Waipuilani

[ Hoomau ia. ] Ke kau nei i kela wa, ke clute koikoi mawaena o na aupuni elua, no ka mea, ke kau mai nei o America i ke dute 35 keneta o kela a me keia paona, o keia a me keia hua ai o Hawaii nei i hana kele ia, a ke kau aku nei o Hawaii nei he 10 keneta no kela a me keia paona piula—Amerika, ina hoohui me na lilo hoohana, uku moku a me na auhau aupuoi, e loaa ana he 15 keneta poho ma ka paona hookahi. O ka haiakahiki hookahi o Kona, ua hiki ke hana iloko o elua tini liilīi a e lilo ana ma Amerika no ke tiala hookahi oia mau tini haia ma ke kuai nui, oiai he 2 keneta oia hala ma Kona, ina hoi ka keie kuawa, he 100 hua kuawa no ke tini liilii, e lilo ana no ka 25 keneta ma Amerika, peia ka opelu, ina e hoouna ia e like me na makale a kakou e ai nei, he ekolu opelu no ke kini hookahi e lilo ana no ka hapaha ma Amerika, oiai he hapaha ko ke kaau opelu ma Kona, aka, heaha ka mea e hiki oie ai ke hapai īa? eia no ke dute kaumaha maluna ae. Ua hiki no keia mau oihana ke lawelawe kulokoia me ka holopono ole, no ka mea, aole i lawa na waha he SO,OOO e noho ana ma Hawaii nei, eai i na haneri tausani hala o Kona, na tausani tini kele kuawa a me na mano opelu, i na e ioaa ana he kuikahi, alaiia, ua hiki i na waha Amerika he kanakolu miliona e ai i na haneri tausani hala palahu wale, na miliona hua kuawa helelei wale o Kona a me na mano opelu maneo wale.

Ma ia niau la, ma kahi o na hale wiliko, e ku ana na hale wiliko hala, na mikini ramie, na hale wili kope, na hale hana palaoa, na hale hanakele, hana lole, a pela aku; e waiwal ana na makaainana a waiwai hoi ke aupuni, a ma ia mau la e lilo ai o Kona i Kapitala no ka mokupun! o Hawaii. Pehea la ua hana anei ka Aha Kuhina? Ina ua hana, no ke aha i hoike ole mai ai i keia liale? no kn mea, iua ke kumukanawai, na ka Moiwahine ka mana e hana i na kuikahi, koe na kuikahi e hoololi ana i na dute maluna o ka waiwai o na aina e mai, a e hooloii ana paha i kekahi kanawai e hoike mai no ka ae aku o ka Ahaolelo. Ua kaa ma ka aoao ona Kuhina ke koikoi o ka lawe mai ma ke ano he kumuhana, aole e makau wale no ka haanui ia he hoohui aupuni e iike me kekahi mau noa e olelo mai nei, no ka mea, o ka nolio launa kalepa ana o kekahi mau aupuni elua no ka manawa i aelike ia ma ua kuikahi ia, aole ia he hoohui aupuni. O ka hoohui aupuni, oia no ka noho ana o na aupuni elua malalo o hookalii alii, hookahi kumukanawai a me na kanawal. He hana nui koikoi ka hoohui aupuni, e ala mai ai na kipi kuioko, aia wale no ma ka poho lima o na Hawaii ponoi ka mana hoohui aupuni; aia wale no a ae na kanaka Hawaii ma ke koho baiota, ae ka Moiwahine, ae ka Ahaolelo, ae mai na aupuni nui i haawi mai ai i ke kuokoa, a ae pu mai hoi me ke aupuni a kakou e hoohui aku ai; o ka huina houluuiu o keia mau mea a pau, oia na alahele nui oka hoohui aupuni. Aka, aole au 1 makemake e hana ia ko'u aina hanau pela, ina o na mea a pau a T u i hoakaka ae nei mamua, ma ka hoohui aupuni e loaa mai ai, alaila, ke hoole nei au; e aho hoi ka nele mainua o ka ae anaaku.

3. O ke poo o ka Aha Kuhina i keia wa, ua hoike oia i na kuee maopopo i ke Komisina Amerika ma keia aupuni, a o ke ano o na kuhina e ku nei he kue ia Amerika Huipuia, a no ia mea ua lilo i mea akaka oie, e hiki ana ke hoololi ia ko kakou launa kuikahi ana ma ke ano e hoopomaikai ia o Hawaii nei e keia Aha Kuhina. O ka ninau nui ma keia maheie ekoiu o ka olelo hooholo, ua kue anei keia Aha Kuhina i ke Komisina Amerika ? Ina aa kue, alaila, heaha ka pilikia 0 keia anpuni ma ia kue ana i ke Komisina Amerika? Iloko o lune, ua lawe mai o Hon. E. C. Makapolena (mamua o kona lilo ana i Kuhina Waiwai) he olelo hooholo ano hoohaahaa i ke Komisina Amerika ma ke aloalii o Hawaii nei; a ua kaaoha kela Hale e holoi ia mai ka buke moolelo aku ua olelo hooholo la, aka, he pule mahope mai o ka pii ana ae o Hon. C. Makapolena i Kuhina Nui, ua hoolaha ka nupepa haole "BuUetin" he mau olelo e hoohaahaa hou ana i ke Komisina Amerika, no kona hoouna koke ole i ka manuwa Bosetona e ku nei ma ke awa e huli 1 ka waapa poino o ke kapena a me kana wahine o ka mokn poino <<CampbeU. > ' Ua hoohalahala ke Amerika no ka hanohano o kona kolana a me kona aupani mekona nolmaii ka Aha Kohina e lawelawe koke I keia hana, aoie

nae i hooko ka Aha Kuhina ru:i o ka Loio Kuhina la a hiki i keia la. Ua nene ilikapu loa ko kakou niau kanawai a me na kauaw*ai lahui i ka pulania ana i na luna aupuni koikoi o na aina e me ko lakou mau ohana a me ka lakoa mau kakauoleio ma ke aloaiii o Hawaii nei; no ka mea 0 ke Komiaina Beritania e noho ana ma Hawaii nei, oia no ka hapa o ke aupuni o Beritan!a Nui e noho ana ma ko kakou aupuni uo ka nana ana i ka pono o kona lahuikanaka, a pela no me ke Komisina Amerika, ke noho nei oia ma ka hapa o ke aupuni o Amerika iloko o keia aupuni. Nolaila, ikawa i hoopalaleha ai ka Aha Kuhina i ke kol a ke Komisina Amerika, he kue maopopo ana ia oka Aha Kuhina ma ka aoao o ke aupuni Hawaii i ke aupuni o Amenka Huipuia ma o kona Ivomisina la,alaila'o na pilikia e loaa mai ana ia Hawaii nei, oia ka hoopii ana o ke Komisina Amerika i kona aupuni mamuli o ka hoohaahaa i ka inoa o Amerika Huipuia, a ma ia mau la aole kakou 1 ike i ku mea e hanaia mai ana e kela aupuni mana nui o ko ao nei maluna o ko kakou aupuni. Ua paulele aku o Hawaii nei maluna o Amerika Huipuia e loaa ai na launa kalepa kokoke ana, e like me na mea i hoakakaia ma ka mahele elua o keia olelo hooholo; aka, ina he kulana kuee ko ka Aha Kuhiua me ke Ivomisina Amerika, alaila, aole paha e loaa ana he kuikahi ia kakou, aka o ko*u iini nni ma keia mahele oka olelo hooholo oia ka noho hoaloha o ka Aha Kuhina me na Luna Aupuni nui o na aina e, i mea e hoomau ia ai ka noho pumehana aloha ana mawaena 0 na aupuni. 4. Aole i hoike mai ka Aha Kuhina i ko lakou manao e hoao e hoopau i kekahi mau ino e ku a e kaulana nei iloko o ka Oihana Makai. Iloko o keia mahele eha o ka olelo hooholo ke waiho aku nei au i na hooiaio ana e maopopo ai ka hiki ole 1 keia Aha Kuhina e hoao e hoopau. (A) Ka hoike a ke Komite Waiwai; mamuli o ka hoike a ke Komite Waiwai iloko o keia Hale, e nana ma ka nono 34, o ka Oihana Loio Kuhina, kehi a me keia liio no ka Halewai, he huina oi o na hoolilo $0,103.08, no ka ai a na Makai kau lio $1,250.42," ma ka malama o Novemaba 1800, ua hoopau iaka oihana Makai kau lio, na lilo Terepone $.3,(108.75, oiai nae he $835, na hoolilo i ka M. H. 1888-90. Ua olelo liou ke Komite Waiwai ma ka aoao 35. "Ua ike makou he mahuahua inaopopo lea, a lio mea hoi i apouo ole ia ma ka uku o na Makai o Honolulu, ma ka wa i noho hooponopono iho nei o Loio Kuhina Whiting a me Ilamuku Wilsou," aoao 37, $149.15, uauku ia ī na kiu, eia nae, aole mau palapala hookaa i ike ia; ma keia wahi e ike ai ka lehulehu, he kolohe maopopo loa keia. E nana ma ke keena o ka Ilamuku, aoao 37, "aole i kulike ka hoike o na Buke no ka uku o na Makai me ko na mea i hoike ia ma ke Keena Waiwal a o ke paewa he $500, a pela aku, o na kikoo (lala i hoouna ia mai no ka uku ia ana aku mai na mokupuni e mai, ua hoopaa ia ma ka aoao aie o ka helu dala, o ke koena iho o keia mau helu, i kaki ia ai na dala ma ka aoao hookaa ma ka wa i ohi ia ai ma ka aoao o na Makai Nui, ua pokole he $342.40, ma ka aoao 42, ua oielo hou ke Komite Waiwai he §1,752.05 ka like ole a he pokole hoi mawaena o ka Buke a ka Ilamuku a me ka hoike a ka Loio Kuhina no ka Halepaahao o Oahu.

Ua hoike ke Komite Waiwai ma ka aoao 44. Ua uku ia o Mr. Kenyon e noho nei ma ke keena Ilamuhe $50 o ka malama, no ka malama ana i ka Buke o ka Halepaahao o Oahu, aka, ua olelo ke komite, na kekahi paahao e nolio nei maloko o ka halepaahao, e malama nei i ka Buke, a ke kauoha nei ke komite e hoihoi koke o Kenyon (punahele o ka Halewai) i na dala i iawe ia no ka waihona. O kekahi keia o na hilahiia iloko o ka Oihana Makai. He nui na hana popopo iioko o ka Oihana Makai, e hoolaha aku ana au iloko o ka wa kaawale). (B) Na hoike a na Komite Wae opiuma i waiho mai imua o keia Hale, ma keia ua komo kekahi hapa o kc komite waiwai o na uku hoopai i uku ia aku i na hoike opiuma, mamua aku o 1592 o na palapala hookaa o kela ft me keia i uku ia aku ai na huina dala ma ke ano he poe hoike opiuma, aka mahope mai oia manawa na ka Ilamuku ponoi no e kakau inoa na palapala hookaa, i ka ninau ana i ka Ilamuku, eia kana pane. O ke kumu o ko*u hoololi ana raa keia ano he hana ano malu ka hana hoike opiuma.

Heaha ke kuieana o ka Ilamuku e kakauinoa ai no na hoike opiuma. Pehea, o A no Waimea ua hoopii ia B no ka malama opiuma, ua hoopai ia he $100 me elua pule hoopaahao; laweia o B ma Kawa a pau na pule elua, nku i ka $100. Ma ke kanawai he $50 ia A, alaila o A ke

kakauinoa i ka palapala hookaa, aole o keia Ilamuku e hana hemahema nei. Ina hoi ua make o A, alaiia ma keia hana a ka liamuku e pomaikai ana oia. E nana i ka opiuma ma Ewa, he S tini opiuma ma ka inoa o Lau Sin i hoihoi la mai i ka Halewai, aka, he elua wale no tini opiuma ka Halewai a oke koena aku na pau no i ka oihana makai i ke puhi ia } a i ole, ua kuai ia aku paha. Ua piha o Ilawaii nei i ka opiuma mamoii o ke komo pu o kekahi poe waiwai a me na luna aupuni i ka hoopae opiuma; ua po na moku i ka hohono opiuma, o ka Halewai ame ka Hale Dute ko kakou mau hale aupuni i piha i ka mana o diabolo, ua hiki ia laua ke hoololi i ka opiuma a lilo i poi, mai ka poi a liio i uwinihepa. Keaha ka hana a ka Aha Kuhina? O ka Mea Hanohano E. C. Makapolena, Kuhina Waiwai, oia kekahi hoa o ke Komite\Vaiwai o keia Haie i huii i na keena oihana aupuni; o na buro ana i hoahewa ai oia kai hoike ia maluna, aka, i kona wa i kau ai ma ke kuiana Kuhina Waiwai a Kuhina Nui, ua paa koua waha i ka ahewa ana ika mea a kona iima i hana paka ai. E nana i ka Loio Kuhina, ua noho oia he 27 hora i ka Aha Kuhma o Satnuela Paka, ua hoike oia aole i loaa iaia he manawa kupono e hooponopono ai i na mea pili i kana oihana, aka i ka nohohou ana iioko o keia Aha Kuhina, ua pane mai oia, <i o ka hapa o ka hoiko ake Komite Waiwai e pili ana ika Ilamuku a rae na Komite Opiuma, e haawi aku i ke Komite Wae hou." Ma keia pane a ka Loio Kuhina ua maopopo loa kona hana kolohe, ua hoike oia i kona hiiinai ole i na hoa 0 ke Komite Waiwai a me na Komite Opiuma, ua makemake oia e haawi i komite hou i nalowale ai na hana kolohe o konakeena oihana iho, oiai ua kokoke pau ka Ahaolelo a aole he wa pono e huli al ke komite hou; he kulana hoopili wale a kokua hewa keia o ka Loio Kuhina, a me he mea la, e hoolilo ana i ka mea a kona hoa kuhina i hana ai i hoopunipuni. Nolaila, aole e hiki 1 na Hoa hanohano ke hilinai i ke Kuhina Nui a ine kona mau hoa Kuhina, oiai ua maopopo ia kakou aole hiki i ko KuhinaNui ke kauoha aku i ka Loio Kuhina e hoopau i ka Ilamuku, mamuli ona hewa i hoikeia ma ka Hoike a ke Komito Waiwai. [Ua pane mai na Kuhina ana poe kakoo ia lakou ma keia wahi.]

Mr. Peresidena, o ka hora 10 keia o ka po, eae mai ia'u o pane aku no na olelo hoohaahaa i ko'u kulana a me na hoa e kakoo ana i keia oielo lioohoio, oia hoi, ua kapa mai nei ka Loio Kuhina ua kipe ia makou> oia ke kumu i huli ai ma ka aoao hoopau i na Kuhina e like rae na hana o ka makahiki 1888. He kamalii loa keia mau olelo a ka Loio Kuhina, a ke ninau nei au iaia: I ko'u koho ana ma ka aoao hoopaa ia oukou (na kuhiua) ua kipe anei oukou ia'u? [Aole, wahi aka Loio Kuhiua.] Alaila, i ko'u lawe ana mai i keia olelo hooholo hilinai ole e kapa mai anei oe ia'u ua hana au e like me na lunamakaainana o 188S? [Pane ka Loio Kuhina, aoie oe kekahi o ka 1888.] He wahi oielo hoonaionalo keia a ka Laio Kuhina. Mr. Peresidena, owau a me ka mea hanohano o Kohala, e kakoo ikaika nei i keia olelo hooholo no na kumu a pau i kamailio mua ia, o ko'ō iini paumako e iaweiaweia na hana aupuni me ka ewaewa oie. Aole ioa o'u makemake e kahakaha ia na lae, na kaikuono, na puu a me na mauna o Kona mo na huaolelo o ke kipe opiuma, kipa, ka piliwaiwai a me na hana ino a pau; aka, no'u iho ano ka hanohano o ka noho o na Kona, ka noho a ko'u mua [G. W. Pilipo] i pulama nui ai, ke koho nei au i ka olelo hooholo me ka hilinai e koho ana na hoa hoopono a pau a hoolohe i ka Solomona, «<na ka Pono e hookiekie i ka lahuikanaka." Aia a hana pono ka Mana Hooko, ka Mana Hookolokolo a me ka Mana Kaukanawai, alaiia e paa kela mau huaolelo e kau mai la ma ke kaiaunu, Ua mau KE EA O KA AINA I KA POSO.