Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 4, 28 January 1893 — HE MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII.

[OLELO HOAKAKA.] He moolelo keia i waeia ma na na mea ano nui mai na moolelo mai a A. Fornander a me J F Pokue, S. M. Kamakau, W.D. Alekanedero a me kekahi mau mea i imi ia aku. Ua ake nui au e haawi i ko'u ikaika no keia hana ma ka noii pono ana i na mea ano nui a pau i hanaia mai ka wa kahiko loa mai, a hiki i ka wa pono, alaila e pai buke ia ka pono. Nolaila ke panee aku nei au i na hunahuna i loaa. O na hana naaupo o ke au i hala kekahi mea nui ma keia e puka aku nei, aole nae i manaoia, he ao ana aku i ka lehulehu e hana hou ia mau hana o ke au naaupo; aka i maopopo ai ka moolelo oiaio o ko kakou lahui Hawaii nei a me kona hookumu ia ana a me ko kakou paeaina pu, mai na pukoa pele mai o keia moana Pakipika, a me ka Papa Kuauhau mai a Kumuhonua, Kumuuli a me Kapapaiakea, a hoea ia Wakea ma, a loaa mai na kupuna alii a pau. MOKUNA I. KA AINA ANA MA HAWAII. O na mekupuni o ko Hawaii nei Paeaina, l»e umikumamalua ia mau moku, eia no ma ka moana Pakipika nei; ma ka latitu akau 154 deg. 54 min. a hiki aku i ka 22 deg. 17 min. ma ka lonilu komohana lō4 deg. 54 min. a hiki aku i ka 163 deg. 02 min.

He mea kahnlm lou no ku manno i kn, lohe ana i na olelo a ka poe kaliiko no ke kumu oka aina ana ma Hawaii neij he kue ka lakou mau mooloio kek;tiii i kekahl, aole like pu na lohe ana. Ala ka mookuauhau o Puanue, ua hanau iuaoli ia mai na kukulu o ka lani a me ka honua nei, na JKttmukanikekaa me Paiaalani kana kane, a olelo mai hoi kekahi, na Kamaieli i hanau mai ka moie o ka honua, a o Kumuhonua kana kane. Ma ka mookuauhau hoi o Wakea ua oleloia mai, na Ilauuiea i hauau mai keia pae moku, oia no o Papanuihanaumoku, a o Wakea kana kane. Olelo hoi kekahi ik>o aole i ha* nau maoli ia, aka i hana maoii ia no keia paeaina e ko Wakea mau lima. Ma ka mookuauhau o Kumi'i.ipo, ua oleloia mai, aole i hanau maoli ia keia mau aina, aole hoi i hana Uma maoli ia, aka i ulu wale mai no. Ma keia, ke ike nei kakou ike kuhihewa a mo ka lapuwale o keia mau manao o na mookuauhau, no ia mea, e iml a hoomaopopo kakou i ka manao o ka poe noonoo pono, penei:

Ua ananuoi;i, ao)e paha he aina maanei; mamua i kn wa kahLko ioa, hc iuoana wale no, a naka pele i lioopuka mai keia paeamu. Kia ke I kumu i maoaola ai pe!a ; aa ikeia l kekahi raao inoku i hoea mai aoa | iike ke ano o in nmu aina me fia- | waii neK Eia na kamu e maopopo : l«i ai he ai&a pele waie no keia pae I moku, a me oa pae moka eae o ! keia moaua Pakipika: O na pohaka j a pau, tta hoohehee la waio no e ka \ pele, a aolo no hol i like me ko na | aina peiui ole. I neia wa, ua pio ta : nul o m pele» aka i ka wa kahiko, : lie peie no ma Maui, Oaho, Kanai, ' Molōkiti a me keia pae moka a paa. ; Noialla, ua maoao wale oa hoea . mal keia pae aina mailalo mai, ao4e • nae i ike pono ia, maiia p&ha he ai< ! na no maanei mai kinohi mai.

MOKINA 11. ii Ki: ui Ml \ll\v .> KO HAW.UI K ANAKA. l"a oi«! i t mai ma ko Hawaii nei ! mau ra « kuauh iu kupun i na kanakuiuu i «» llawAii nei, a no !.»k«m mai ko kak(Hi mau kupmia, uwi na alii a nu makaainana. Aia ma ka mookuauhau o Kumulijv» i hai ia mai ai, he wnhloo ka mua I»u, o Lailai kona inoa: ua ole* lo ia mai, he ano nkua kona mau makua a ine na kupuna ona;a iaia, hanau kauakn ia mai. O KelHwnhi* lani kana kaiw. Ua oleloia, mai ka lani mai t>ia t i oana mai oia n ike i ka wahino maikai o LaiUi e noho ana ilalo o Wuia, a Uio mal ta a hui mo a hanau koiki laua. a oia ke kupunn o koia laliui.

A iun kn nnx»kurtuhau lioi o Hawaiiloa, ua lioikeh» nmi ka htK>kumu ia auao keiA lahui, o Hua. lalai ka inoa o kana wahine. Kaulana loa oia i ka holo mo:ina ana t a no Knhiki mai oia; a ma kaoa huakai e hoio nna i ka hikina, ua pae mai oia maanei, ua oieloia, aolo kanaka maanel ia wa. l'a holo aku oia a ua hoi hou uiai ianei ino kana wahine, n hoolaha kannka iho la mannei. Mahope inai olaua, ua oleloia mai ka mookuauhau o Oiolo, he kane ke knnaka mua loa o Kahiko kona inou a o Kupulanikehau ka inoa o kana wahino, na hiua mai o Wakea. O Ilaumea ka inoa o kana wahine, oia no o Papanuihanaumoku. l r a oleioia he paii na makua o Papa, a 1110 na kupuna ona; a iaia, hanau knuaka m mai. A na luua i hookuuiu mai i keia laiiui a me na alii; ua hoomao|)opoia, o Loloimehani a me Upolu ka laua wahi i noho nl.

Aia malalo o Waia o Lailai, a me Koliiwahilani kana kane; o Kamawaelualani hoi kahi i noho ai o Kahiko ame Kapulanikehau. Mai a Wakea ma mai a hiki i ko Papa wa i maKe ai, he ia mau hanauna kanaka; a mahop<» mai o 1a wa, ho 10 ia hanauna, a o Ileleipawa ka 20 paa o keia hanauna. Oia mea i haiia mai, ua hanau oia ma [Kukaniloko, Waialua, Oahu. A mai Heleipawa a hiki mai i keia wa Ra ulu ana o keia lahui kanaka. A ma ia hope mai o Heleipawa, ua oleloia, he lehulehu wale ka poe ī holo mai ianei mai Kahiki mai a hoolaha kanaka;a maianei hou aku ana paeaina oka Hema. No ko lakou aloha paha ia Kahikī, kapala ka inoa o Kahlkinui a me ka lao o Upolu ma 3laui, I'olapola a ine Nuuhiwa ma Molokai, a nui aku. Kia kekahi poe i holo mai ianei mai Kahiki mai, a i holo aku no hoi mai nnei aku, mahope mai o Ileleipawa. Ao l\tao holo ana maii—Mai Upolu mai oin, i hakaka oia me Lonopelo kona kaikuaana, a ua pae oia ma Kohala, o Lonokawai ke alii o Ilawaii; a o ka 10 ia o na hanauna mai a Heleipawa mai. He kahuna oia a nana i kukulu ka heiau o Mookiol, a mailoko mai olaiia o Hewahewa, kekahi kahuna kauiana ioa i ke au o Kamehameha I.

Ua oleloiA, he lehulehu walo o n» akua i makemake mai ia Paao, rao kn noi pu mai e iilo i akua nona, a e hoomana aku. A o Paao hoi, ua kukulu ae oia i kona baie ma ka lihilihi oka pall lelo a ke koae; a 1 ka wa i heie mai ai ua poe akua oel, ua oielo aku la o Paao e iele ma ua paii nei, a o ka mea e lelo ana a hoi ola mai, o kona akua ia« I ka lele io ana, ua pau loa ka hapa nui oua poe akua ia i ka make. O loleakooe kekahi oua mau akua ia 1 beie mai a pane ako ia Paao me ka i ana: "Ela hoi an." «'Ae, eia hoi oe, a heaha kau V* Wahi a Paaa "He akua au. l? Kuhi aku ia o Paao i ka pali me I ka I ana aku: "E lele aku oe ma keia pali a i i hol mai oe me ke ote I o'a nei, o oe io no ko*u akua." | Leie io aku ia ua akua oei ao ka uiake no ia. Pela no kekahi, o Ma* kuepaii kona inoa, a ua make na Mahope waie mai, o Makuakaukaumana; a 1 kona iele ana, aoie oia i make; ua iele ola hoo mal la do I o Fsso la me he manu ia t a iilo iho la oia i akua no Paao. A mahope iho, makemake iho ia

0 Pihio e « n.i k;*hun t uona, a o.i oMoaku ieioi.i iAMaku.\k.iuk:iuman.i 1 kona skus o hol > lati:i i K.ihiki o kli i k.ihunn, » ao m.ii I.t kela. l"a ia tn;u'. i hoio uuioii no l:ur\ inaiun.i o ki ii: o ke kni .< h:ki i kukuiu o Kahiki, a t»x\it ko kihuu.i, t\\:\ kA \vaa hikou i t»oi m.ii ai, :i tawv |»u mai Likou i iki akua kii tu» nul o ka htx>mdk.i an* |M{ti ii o kst hooeuannkii im IliWeiii noi. t*a kukulu hoiau :\o kei:i kalum*. ua kii hou o Paao i k*hun:\ i Kahiki, i\ «;\im i :\o m;\i i ua k\n \k:i i k:\ hoomauakii nnn. K mcifo A«n'f ' .1 '« <•«.*.