Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 12, 25 March 1893 — HE MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII.

MOKUNA 111. Ua mahuua nui ia ka inaia i al na na akua i k:\ wa kahiko, a pela a hi no i kela \va, a uomi hoi keia wahi moolelo pokole: Iloohiki iho la kekahi kanaka i kuna ahu» maia pnla aole eai o ia, a noa i ke akua mano ona. laia e lawaia ana rae kona kokoolua i ka moana ma ka wan, aia hoi, ai ia iho hi ua maia nei e ka wahine i ka hale, a iaia e nanen ana mahope i ka lawaia, oili ana ke poo oua mano akua nel ona ma kona aoao, haupu ae la oia ua hewa ka hale, a ua ai ia hoi ka maia; kuoml iho la kona lima ma ke poo o ua mano nei me ka hawanawana ana iho, (i ole e lohe mai ai kona hoa,) penei:

Ua hewa wau,'he maia kahala;" a emi iho la ke poo o oa mano nei a pii hou ae la no, oka lua ia, alua uo hoi kana hawanawana ana iho uio ia olelo liookahi, ike koiu a i ka ha, hooikaika loa ae la kona leo a iohe mai la kona hoa, a ninau mni kela, heaha ia. Aolo i pau pono ae kana oleio ninau, oili hou ara ke pooo ua mano nei, a hoopuka ue la oia a lohe iwno kona hoa, aole ka hoi ou iohe ua hewa wau ho maia ka hala, me ke kaomi pu ana iho i kona linia ma ke poo oua mano la, a nalo loa aku la oia, no ke kumu ua puka loa ka hala o kona kahu iwaho, a lohe ia e kona hoa lawaia, pe!a ka manao wale ia. Aole anei pela ka haku e makemake nei Ika poe hewa a pau, e hoike iea ae i ko lakou hewa pakahi j iho imua ona me ka loaa o kekahi j hoiki ma keia ao no kona ahewa ana iaia iho, pela no. Eia ka inoa o kekahi mau maia Hawaii, he Oa (puhi), Opuie, Uluhi nupuaa, Haa, Iholena, Kahiki Mao li, Kamanomano, Lele, Malei, Ma* lei, Manaiula, Moa, Popoulu, Puapuanui, Ix>ha, a he nul aku no koe. No na Kai. Ua kapa aku ka poe kahiko i kahi makai, he kai, a o kahi e poi iho ai ke kai, he aekai ia, a o kahi a ka nalu i poi iho ai inakai aku oka aekai, he polna kai ia, ahe puuone kahi inoa/makai ako, he kai hele ku, he kai papau abe kai ohua ia, ekolu inoa ma ia wahi hookahi, a makai aku o laiia, be koaau ia, oia kahi epauai ke kai papau, makai aku, oke kai au ahe hohonu hoi, he kai okiio hee a he kai hee nalo; a makai aku, he kai malolo, he kai opelu; a makai ako, he kal uli, he kai hi aku, he kai hiahi; a makai aku he kai kahaU; a makai aku, he moana, he lewa, he lepo, he kai po» holohuakaue; oia maa wahi kai pili aku i Kahikimoe.

Eia kekahi, o kahi o ke kai 1 hoo loliia e ka makani, healela; ao kahl e aui ana t he nala no ia, o kiihi e wili aoa, hē aa ia, a he witiaa tahi iooa, okekaiekomo ana iioko, he kaikaooo ia, a o ka nala e poi poepoe ai ma ke ahaa papaa, he poao ia t a he koaka kekahi inoa:

l na k'le ke k;M lluna tn.u ka p'ika pohaku uir, h- puhi i*: •• r,r v kn ana ilalo o ka Ui », ho mimilo i*. he mimiki h<-t. a h l uaka k-ihi in >a. I ka pii sn. i * ke kal, he kai pil ia, a ho !s i h : \ a he r.u', he kai pih », hv k u :?(■•>: a Ina i kn malie ke k:?.\ a«»ie en»i, :u !e pii, h«> kai ku, a he kai mau ia: a i ka h»?i i ana aku oke kai, he kai moku ia. | he kai emi, he kai hoi. :i he kai inake jvaha. Ina i |>oi pinepine nuii Ke kai me ka halehale iluna, he kaikoo ia; o ke kai e p n ana m i kahi oiwi n ka mokupuni, he kai makalae ia: o ke kai e moe ana me he alanui la i ka wa pohu a malino, he kanai ia, ahe kai maokioki hoi; o ke kai e lana malie ana he ai ia. he malino, he malino, he kai |nieaea. MOKI'NA IV.

No ke Olona. He nahele waiwai nui no ia no Hawaii nei mai ka wa kahiko mai, mai laila mai ka upena, ke aho, na kapa ahuula, a me na oihana e ae i hanaia me ke olonn. Ma na ana wai ka ulu nui ana o ke olona, a nra na aina Koolau nae na wahi i ike nui ia ai ka poe kahi olona, o na Koolau kaulana loa ma keia hana, oko Maui a me ko Molo kai. Na mea pili i ka hana ana o ke Oiona. O ka papa kahi olona ka mea mua o hoolako ai, mailoko mai ia ona laau io oolea a maikai oko Hawaii nei mau laau, i kalai ia a maikai, he anana me ka muku ka lea o kapapa a he elua anana kekahi, he eono iniha ka lauhi, a emi mai n oi aku kekahi, ua lohia a maikai me ka hooahua iki, o ke ano ili huaiaia, i pili pono me ke kua e kahi iho ai. 0 ke koaie oka mamane, kolea, kawau, holei, kekahi mau laau mai kai i hanaia i papa kahi olona, a pola aku. O kona pi!i, ke kua kahi olona, he iwi keia o ka honu nunui 1 kalai ia a oi me he maka koi kaiai la, o ka iwi olepe ka mea hana oi poina ole lka mea kahi olona, no ka hookala mau nna i ke kua kahi olona, a lako keia mau men, alaila, kii aku ke olona a kahi aku.

Pii aku n hiki i kahl o ke ulona, lalau aku i k.i welau o ko olona i makemnke a iiahaki a puliki iho a paa ma ia wahi a owili ao, a pohopoholo ao la ka ili ola walii, a waewae ku.\ aku i ko olona, a hemo mai ia ka ili me ka weluwolu oio, oia ka mea i makemnko is<. Pola no ka hana ana a piha ka umi kauna, hookahi ia kaau, ua kapa ia he pulu oiona, a ina umi i loaa ma ia ia, he hookahi lau ia. 110 liko no ka ulu ana o ke olona rae ko ua Hopue a ine ka Ilihau. No ke kahi Olona ann. Kii aku i ka pupu olona a waiho ioihi ma ka aoao hema o ka papa kahi oiona, ma ka io oioko o ka welau e kahi mua ai, alaila o ke koena aku, a pela no a pau ka papu; a i>au ia, o ke kukae luna aku, a loaa iho la ka waiwai io oi» hol ke olona. Xo ka Lawaia ann. Ua akamai kekahi [>oo kanaka i ka lawaia, a ua kapa ia lakou he poe lawaia, ma ke kai a ma Ka wai. O ka makau, ka upena a rae ka hinai na mea e iawaia ai. Penei ka lawaia makau ana: E hilo mua ke kanaka lawaia i ke aho, o ke ano o ke aho e hilo ai, he aho kaa-koiu, j no ka lawaia moana ana; he ekolu ! maawe o īa aho, he aho olona, ekoiu ! kaau anana o kekahl aho, a eha hoi | kaau o kekahi a oi aku no, e like 1 me ka manao o ka mea iawaia. A loaa ke aho, alaila hana ka makau, eia kekahi mau ano makau no ka lawuia moana nna, ka makau Ahi, ke Kahaia, ka Uiua, ka Ulaula, ka | Hahanui, ka Uku, ka Mahimahi, ka Hapuu, a nul wale aku. A lako ke kanaka lawaia i keia mau mea, alaila, kaena iho ia ua kanaka Uwa* ia nei, "i kahi e no ka ua, ako e ka ka hale, iiela hoi kela, i kahi e no ka maiie, haoa e ke aho a me ka makau." A hiki io mai la ka malie, alaila. aku la i ka wahine, "e maiania oe i ka maluhla o ko kaua hale «ei, mai iealea, mai olelo ioo, no'u hoi keia Li hookahi, e kapa oe i na lealea, aoie no e nalowale ia'u ka hewa o ka haie nei» iua e iiio mau a mokomoku hoi ka'u i'a, aUila, o ko k* hale nel uo ke ooie I kahl mea paioa ole, a oia no ka Uwalai kahi poo maonu, o ka T u kauoha keli ia oe/* Ae mai la ka wahine. Alaila, hopo aku la ua kauaka la*

waia nei 1 k » hokw aho ame ka h«s o ka hele aku la no ia a hiki i ka ws:i t hoii ka w,n\ a pia, paiue aku la i lana i ke kai. re aku !>. me ka h a hiki i ke ko'a, me ka nntv\ »ua i k i hoailona o uka, a ku« po»;\ ai.iila. hana k.i mauuu <> ka makau, a mama h i k '. p tlu »loko o ka aaniu, |<?kaa poepoe mai i ke :tho mai ka makau mii, a loaa mai

la ka p>haku (pa-k.t) i hwpaa ia nie ka pa aa maia a lauhnla paha ma ke aho, a heopili pu me ka pohaku a me ka palu, a hauhiii i!io i ke aho a paa, me ka hana piko holo ana. i hemo ai ke Ui ia i ka w.i e ku ai ka pohaku il l>,a i ka t ana. alaila, ahil i, l'i'H'kuu aku i ke aho e ahai ia ;\na e ka pa-ka, a ku ilalo, alaila, pai hou uiai i mau alu, i hookahi a elua anana, i ole e uiau, a kaawale ka pa-ka me ka makau, a puehu aku la hoi ka palu, a muimuia mai la na i'a ma kahi oka makau e lewulewaana me ka maunu, a pule aku la ika pule i'a penei: »*E ala e ka Ulua, o ala e ke Kahala, e alu e ka Ulaula, e ala e ka llahanul, e ala! Kia mai ka Hee, he maunu palupalu, he ono, a i ai oe e ke Kahala, ai no a moni, moni no a ka opu, e Ku, e kuu akua i ka nuwna nei la e, a i ai ka i'a i ka maunu a

kaua, ikm oo a i hoau ia ni ke aho hou u kaua; ea, e Ku, kuu akua i ka moana nel hi e, amauaa oo e Ku, aka huliua ko nuku i ka i'a halapa i ka ikuwai la." A pau ka pule aua, kakaii iki iho la, a ai mai ia ka i'a, kahea ae la oia, ««e Ku e, paa ia i paa ka ī'a a kaua;" ke iawe Ia no ka iiuia i ke aho, ke ahai hou la, a huki hou iuai la uo, a hoouka ae la i ka i'a i ka waa. Ina he Kahala, he i'a naaikai loa ia no ke aho hou ke hoi a puku. Ina he nui na waa lawaia e lana ana, alaila, kuu aku la ua kanaka lawala nei he ewalu uiakau ma koaho hookahi, kuu ia iho la ilalo, a ai ia mai' la na makau a pau e ka i'a, nlaila, kaena iho la na k:\nnka iawaia nei; lt ka, hanau aku nei paha kuu mau wahi kumulau puaa?'' '«Ke aha la?" ««Ku ekueku nei hoi i kuu lima." A pau kana kelm ana, oka huki mai ia no ia i kana aho, e like me ka nui o na makau i kuu ia, pela no ka nui o na i'a e loaa mai, pela uo e hana ni a hiki i kanui aua o ka i'a, o ka hoi iho ia no ia a pae iuka, auau i ka wai, hoi a ka hale, aahu kahi kapa maioo, ao ka ho-a aku la no ia o ka imu, n kalua ia ka i'a mua a pau i ka imu. Anf* i p(w.