Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 16, 22 April 1893 — Page 1

Page PDF (1.91 MB)

This text was transcribed by:  Aaron Mersberg
This work is dedicated to:  For my father: Stanley Lani Mersberg

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXXII.           HELU 16.       HONOLULU, POAONO, APERILA 22, 1893.      NA HELU A PAU, 2438

 

Hoolaha @e@o.

 

W. B. Kakela.

@io a ke Kokua ma @a K@@@ @@.

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

 

 

NELLIE M. LOWREY.

NOTARI no ka LEHULEHU

A ME

LUKA HOOIAIO PALAPALA @@@@@

PALAPALA HOO@@@@

 

Keena Hana me W. K. Kekela. @O@O.  @@@@

@@ makai o ka Hale L@@@.  Honolulu @@

 

 

JAMES M. MONSARRAT.

@@@@@@@@

@oio o ke Kokua ma k@ K@@@@

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

E hana @@ @@@ @ K@@@p@@@ @@@@@.  @

@oo@@@a@@a, a @@@@ Palapala @@@ @@@@

@@@ @em@ @@ @@@@@ H@@@@@ Pal@@@ @@

@ale ma ka m@@@@ @@@@ @ @@@@@@ @@@

Keena Hana@ @ @@@ @@@@@@ @@@ @@ @@

@ao ma Waikiki o ka @@@@@@ @@@@@@@

@@.

 

J. S. SMITHIES (KAMILA.)

NOTAL no ka LEHULEHU

A HE

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala, Hawaii    @@@

 

Antone Rosa,

@AKON@

@olo a ke Kokua ma ka Ka@@@@@@

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

Keena Hana ma @@@@@ K@@humanu

 

E. @. HITCHCOCK.

@AIKUK @@@@@@@@@@

Loio a Kokua ma na mea a pau

e pili ana ma ke Kanawai.

@ O@@A NO NA @@@ @@@ ME KA AW@W@

Hilo, Hawaii.   2370

 

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU

E loaa no ma ka @@a@@ o Pakaka, H@,

@@@@ make@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

@maikai o ka lehulehu@ makemake a@a o ka

@ui hela.  @@kipa mai @@ ike k@@@@@.

 

 

Ka Aha Kuhina o Cleveland.

KE KUHINA KALAIAINA.

            O Hoke Smith o Gerogia, ke Kuhina Kalaiaina, oia ke kanaka opiopio loa iloko o ka Aha Kuhina, a oia no hoi ka mea i ike nui ole ia.

            He eono makahiki i hala aku nei, he wahi loio opiopio wale no oia me kahi mana kalaiaina ole a ua nele loa kona ike ia mawaho ae o kona kulanakauhale kamaaina o Atlanta.  Ua kauo ia oia e komo iloko o ka hooikaika kino ana ma na mea kalaiaina mamuli o kona manao paa o ka hooponopono dute he mea pono e hookomo ia ma Gerogia ma kela manawa, a he mea oia i manaoio loa no ke kumuhana hoemi dute.  O kela elele palapala hoemi dute a Cleveland i hoouna ai i na Ahaololo Lahui i kona kau mua, oia ka mea nana i hoolilo iaia i mea nona e mahalo loa ai i ko Cleveland loea kalaiaina a komo maoli e hooikaika a kupaa.

            O kona wahi inoa maloko iho o kona wahi e olelo ia ai, he wahi loio maalea kue ahahui lawelawe hana, a na nui na hihia koi poho e kue ana i na hui alahao i eo iaia imua o na aha kanawai mamuli o kana lawelawe ana.  Aole makemake o ka nupepa “Kumukanawai” o Atlanta i ka Peresidena Cleveland kumuhana hoemi dute, a polaila, ua kue loa keia nupepa no ko Cleveland wae hou ia i moho holo Peresidena.  He mau makahiki ka noho mana ana o keia nupepa ma ka hema, ai kekahi manawa, ua ano kokomo maoli ko Cleveland kulana a pela pu hoi me ko ke kumuhana hoemi dute.  Ua hoohalike ia ka nupepa “Kumukanawai” oia ka nupepa “New York Sun o ka Hema.”

            O ko Smith hana nupepa aia ma ka aoao, no ka mea o kana hana maoli he loio.  He kanaka kau ia e ka weli e na hui alahao a i kela a me keia wa e loaa ai ka poino i kekahi ina paha he wawae a lima hai i ke alahao e kii koke ia ana no o Smith a loaa na koi poho koikoi i ka poe i loaa na eha ma kana hoopii ana imua o na aha hookolokolo.  Mahope iho, ike na hui alahao he pono ia lakou ke hoolimalima i keia loio opiopio.  Lilo koke oia i loio no ka hui alahao o Gerogia a me Karolina.  Alaila ua lilo koke oia i loio no na kahu eha a elima paha o Gerogia.

            Ua haawi ko Smith poe i ka mahalo iaia no ke auhee ana o ko Gerogia poe kue i ko Cleveland wae hou ia ana i moho Peresidena.  Ua olelo lakou mamuli o ka ikaika o ko Smith hooikaika ana i loaa ai na hooia laulaha ana i ka Cleveland kumuhana hoemi dute, a i koho ia ai o Mr. Colquitt i Luna Senate i ka wa o Grady o ka nupepa “Kumukanawai” e kue loa ana e haule oia, a koho pu ia hoi o Gordon no ka Aha Senate, oiai ka poe kue ia Cleveland e hoao ana e koho ia o Patrick Calhoun, a pela iho la i ulupa ia ai na opu kekeue a ka poe kue ia Cleveland e hoouna i mau elele wae moho Peresidena no Hill i ka Ahaelele Democarata, a ua hele pu oia i ka halawai ma ke poo o ko Cleveland mau elele.  Ma Kikako, ua hana oia i kekahi haua ano nui mawaena o na elele o na mokuaina hema ma ko Cleveland pono.

 

 

KA EUEU WIWOOLE O NUIOKA

A @OLE O KA

Makai Kiu Hale Niwela.

 

I KEIA manawa, ua pii koke ae la ka haikea ma na helehelena o ua wahine opio la, a me ka naka ana ae o kona kino holookoa, a ia wa, ua malule ano e ae la kona oiwi kino, a ina aole i puili ia aku e na lima kokua o ka makai kiu, ina la ua hina oia ilalo, oiai, mamuli o ka ilihia i ili iho maluna o kona kino no kona loaa pono ana iloko o kana hana hewa eleele, ua maule koke iho la oia.

            I ka hala ana o kekahi mau sekona loihi, a mahope hoi o ko Hale hoohainu ana iho i ua wahine opio la me kekahi mau kulu rama mai loko ae o kona omole paa pakeke ua pohala ae la ua wahine opio la, a hooho ae la oia i keia mau mamala olelo:

            “E kuu Akua!  E aloha mai ia’u i ka mea hewa.  Auwe au e!  Aole loa oia i hoole mai no ka hewa ana i hana ai, a ma ia kumu i hoomaopopo iho ai o Hale, aole keia kaikama hine i maa i keia hana eleele.  No ia kumu, ua hoehaeha ia ko Hale naau no keia mea, a ua koho iho la no hoi oia, aole keia wahine opio i hele maoli e aihue mamuli o kona makemake ponoi iho, aka, me he la, ua hookokono ia oia e hana pela e kekahi mea naau eleele, a malia paha aia malalo o kekahi kumu ana i hoomaopopo ole ai, he mea hiki ole i keia wahine opio ke hoole aku i kela kauoha lapuwale i hooili ia mai nana e hana.  Nolaila, me ka leo oluolu o Hale i pane iho ai i ka mea hana hewa:

            “Mai makau eo, no ka mea, aole loa au e hopu aku ana ia oe no keia hana hewa ana ou, aka mai hoao nae oe e hana hou i keia ano hana ino i kulike ole me kou kulana.  E haawi mai oe i kela mau opeope au epaa nei.”

            Me ka hikiwawe, ua unuhi koke ae la oia i na opeope a haawi koke mai la ia Haie.

            Ma keia ano na palua ia ka mana mahalo iloko o ko Hale naau no keia wahine opio, a hooholo loa iho la oia, he mea keia akahi no a hana i keia mea he karaima.

            Ia wa hoi, ua pane aku la o Hale:

            “E haele kaua, alaila, e hahai mai oe ia’u i ke ano a pau e pili ana no keia mea.”

I keia wa, ua hookuu iho la ka lede opio i kona uhimaka a me ke kino e ano nakanaka ana no, ua hoomaka aku la oia e hele pu ma ka aoaoo o ka makai kiu.

"Heaha ke kumu nana i kono ia oe e lawelawe i keia hana ino? wahi a Hale i ninau aku ai me ka leo haahaa.

"No ka nele," wahi a ka pane.

"Aole anei oe e hoomanao iki ae he hopena ino koikoi ke kau mai ana maluna ou ina oe e loaa? aka, ua iaki oe aole au he kanaka naau hoahewa koke e like me ka hapanui o na makai e aku.

"Ina paha oe i hoomaopopo i ka nui o ko'u mau hoopilikia la." wahi a ke kaikamahine me ka uwe loulou ana iho, a ninau hou mai la oia.

"Aole anei oe he makai kiu?"

"Ae, he makai kiu au."

"Alaila, ua hopu ia au i keia wa ea? auwe! mai oi loa ka pono ina au i make mua."

"E hoolohe mai oe.  Ina oe e hoohiki mai ana imua o'u a imua o ka mea nana na mea a pau, sle loa oe e hoao hou e hana i keia hana, alaila, ma ka inoa o na lani, aole loa au e hopu ia oe."

"Aole, aole loa au e hana hou iki ana i keia mea, a aole hoi he mana ma keia ao nana au e hookokono hou e hana hewa hou," wahi a ka wahine opio me ka leo haalulu.

Mahope iho o ko Hale haawi hou ana aku i na olelo ao maikai i ka wahine opio, ua haawi aku la oia, i kaua pomai aloha, a huli hou mai la ola me na opeope i aihue ia ai.

Ua hooholo iho la kona manao, ua pono a ua pololei kana mea i hana ai, oiai, ua oi aku ka maikai e kona ao ana i kela wahine opio me na olelo ao maikai mamua o kona hopu na a hoohilahila iaia imua o na maka o ka lehulehu, a ma la kumu no hoi e lilo ana paha ia i mea no kela wahine opio e pau loa ai no na mauaolana no ke keia ola ana, a i ole, he mea hoi nana e kuni i ka eleele iloko o kona naau i kona mau la a pau o ke ola ana ma keia ao.

Hoihoi pololei aku la oia i ke ope i aihueia ma ka halekuai hope, me ka olelo wale aua aku no ua loaa hou iaia ka mea i aihue la.  Ma ka halekuai moa hoi, ua hoihoi aku no ola i ko laila waiwai, a me ke kukakuka loihi ana me ka ona mea hale kuai; a mahope iho o ko Hale wehe wehe pono ana aku i kona kumu i hopu ole ai i ka mea hewa, ua apono mai la ka mea halekuai me ka panai ana mai i kona hoomaikai palena ole ia Hale.

Ma ia po iho, oiai ka kakou kiu maka uwila e halo ana na maka ma o maanei, a oiai hoi oia e ku hoonanea ana mawaho iho o ka ipuka o kekahi hale aina kulana haaheo, aka, he wahi @ae keia i kuluma mau i ke kipa ia e ka poe hana ka@ainua o ke kulana kiekie, a o ka p@ @ nana i hoohoka mau i na lima o ke aupuni, oiai, aia mamuli o ka nui o ka lakou mau dala, ua lilo mau i mea akaaka ia e lakou ke kanawai.  (He mea hoi i kuluma mau ma na wahi a pau o ke ao nei.) A, oiai hoi oia e nana ana i ka hio o kela a me keia, ua haule koke aku la ka ike a kona mau maka maluna o kekahi lede me kekahi keonimana i komo ae ma ka ipuka o ua hale aina la, a oiai hoi, na hele a hihimanu ua lede la me na hoohiwahiwa ia ana e na wehi he nui wale, a me na hulu keokeo loloa o ka manu noho one o na waoakua, na apoapo koke ae la kona oili, a puana ae la ola i kela mau olelo iaia iho:

            “Ke ole au e kuhihewa, o kela no ka wahine opio aihue opoope a’u i hookuu a@ i kakahiaka nei. O! aole loa e kuhihewa ka ike a ko’u mau maka, oia no kela, aole loa kela he mea e.”

            I kela manawa, e like me ka hiki wawe i ke kanaka ke hoopuka ae i kekahi ma@eala olelo, pela ka emoole o k@ Hale hoano e ana ae iaia iho.  He hana keia ona i mahalo nui loa ia ai.  Nolaila, i kela wa, aia hoi ma kahi i ku ai o ke kanaka ui opiopio me ka aahu o ke keonimana o@aio, e ku ana he kanaka ano a@o, me ka aahu o kekahi mea o ke kulana haahaa loa o ka poe aeahaukae.

            Me keia kulana hou o Hale, ua komo aku la oia iloko o ua hale la, oiai, he makemake oia e hoomaopopo pono i na mea ana i ike ai.

            Hoomaopopo aku ia oia o keia io no ka wahine aana i loaa ai me na waiwai aihue, a o ke kane hoi, hoomaopopo koke aku la oia, o kekahi no ia o na kanaka aihue, powa a pepehi kanaka ino a maalea loa o ke kulanakuuhale o Nu Ioka.

            I ka ike ana o Hale i ke pakaukau a ka lede me ke keonimoana e noho ana, ua alawa ae la oia i wahi kupono nona e noho ai i hiki ai iaia ke ike a lohe paha i ka laua mau mea e kamailio ai mawaena o laua.  Hele aku la oia a noho iho la ma kekahi pakaukau e kokoke ana i ko laua wahi e noho ana, me ka huli nae o ko ia nei alo i kahi e; a oiai hoi he aniani nui ke kau mai ana ma ka paia ma ko ianei alo ua hiki loa iaia ke ike i ko laua mau aka iloko o ua aniani la.  Ma ia wa hoi, ua wehe ae la oia he maka aniani mailoko ae o kona eke, a kou ae la ma kona mau maka.  He maka aniani keia i loaa iaia me ke kumukuai nui, oiai, he mea kokua nui i kana oihana, no ka mea, ua like ka ikaika o kona ike me kekahi ohe kiio palanaiki.

            Aole i liuliu kona noho ana iho, a mahope hoi o kona haawi ana i kana kauoha i ke kuene i kana mau mea i makemake ai no kono paina ana, ua lohe koke aku la oia i kekahi mau mea i hoopuka ia ae e ua mau mea la, a na hookahaha loa ia kona naau.

 

MOKUNA II.

He nui a lehulehu wale na mamala olelo a Hale i lohe ai, a i hoomaopopo ai hoi mamuli o ke aka iloko o ke aniani, a o ka hope o kana mau mea i lohe ai a i ike ai hoi, ua ku ino ae la ua lede la iluna, a me ka nanaina huhu a me na maka hulili, ua pane aku la oia i kona kokoolua:  “Ua uranaka au no ke kali wale ana aku, e hai mai ia ’u ika mea oiaio.”

He eono mahina i hala ae mahope iho o ka manawa i hoakaka ia maluna ae, e noho ana o Hale Niwelaka makai kiu maloko o ka hale oihana makai o ka mahele akau o ke kulanakauhale, a oiai hoi ua oili aku iwaho ke kanaka kiai a malama hale hoopaa lawehala, no kekahi mea ana i makemake ai, ua noho iho la o Hale wale no ko loko o ua keena la.  He po pouli launa ole mai ua po la, a e helelei ana na pakaua eloelo e hoopulu ana i ka ili honua, a he mea oiaio, he ku maoli no i ke anoano ua po la iloko o keia mau hora o ke aumoe.

Ua meha pu iho ia na mea a pau, a he hookahi no mea lohe ia o ke kanike a ka uwa@ nui o loko o ua keena la.

Oiai o Hale e nauea ana i na noonoo hoolauwili uranao o ka maoli malaelae no kana oihana punahele, ua hoohikilele ia kona naau mamuli o ka wehe ino ia ana mai o ka puka nui o waho o na keena la, a ku mai la imua o kona mau maka he lede ui nohea i aahu me kekahi koloka nani loihi mai kona poo a hoea ilalo o kona mau wawae.  Ma kela wa, ua ano hikaka mai ia nae kona mau wawae i kona hoomaka ana mai e komo loa mai iloko a ke keena makai.

Ia wa, ua hoopuka ae la ua lede la i kekahi mau huaolelo me ke ano haalulu o kona leo:  “Auwe! Auwe ka manaonao o kela mea he koko!  He koko ka’u i ike!”

Ma ia wa, ua hina iho la ua lede la maluna o ka papahele, a maule loa iho la.

Me ka hikiwawe loa, oiai ua lede la e hoomaka iho ana e hina, ua ku koke ae la o Hale iluna mai kona noho e noho ana, a lele aku la oia a paa ma na kipoohiwi o ua lede la mamua o ke kanono ana o kona poo i ka papahele wikani o ua keena la.

O ka manao mua i komo mai iloko o ka noonoo o Hale, he wahine la keia no kekahi hale hookamakama ano kiekie o ke kulanakauhale, a mamua hoi o kona hoopuka ana i kela mau huaolelo koko, ua hou ia paha oia me ka pahi e kekahi o kona mau hoa kaunu i lili iaia.

I keia wa, ua hapai pono ae la ka makai kiu Hale i ua lede la me ka mauao e hoomoe aku iaia iluna o kekahi noho koki loihi e waiho ana iloko o ua keena la, aka, ua hoopoiwa hou ia ae oia i ka huli pono ana ae o na helehelena o ua lede la, a me ka owaka ana ae a kona mau maka.  He kou a kona kahala i ka hoomaopopoana iho o ka heleheleka no keia o ka lede ana i ike ai mamua ka mea hoi nona na pappalina nohea auna i hoopakele ai mai na lima uahoa aku o ke kanawai no ka aihue i na waiwai o loko o na halekuai. Ua nana wale ae la no nae ua lede opio la me ke ano hoomaopopo ole, oiai aia no oia iloko o na poluluhi o ke ano maule.

Ia wa, ua hoonoho pono iho la ka makai kiu i na lede la maluna o ka noho koki, oiai, ma kela wa, ua ano pohala loa ae la oia, a ia wa ua hooho ae la oia i keia mau huaolelo:

“Auwe! Ua ike no ke Akua aole loa au i pepehi iala, aka, aole no e nele ka hoohiki wahahee o kela kanaka puuwai eleele na’u i hana i kela karaima ino weli weli. Auwe!  Pehea la aa e pono ai.”

Aole he mea e aku i lohe e aku i keia mau mamala olelo koe wale no ka makai kiu Hale.  He mea oiaio he mau huaolelo kaumaha loa keia a kekahi mea hala ole e hoopuka ai, oiai, he mea mau i ka poe hewa ka hoopuka ano e a kikahe wale i kekahi mau huaolelo hoole no ko lakou hana me ka ninau mua ole ia aku e kekahi mea e.

“Pehea, ua eha oe?” I ninau aku ai o Hale.

“Aole, aole loa au i eha, aka, na powa malu ia ke ola o kekahi lede aoo maikai e kekahi mea a’u i ike mua ole ai,” wahi a ka pane a ka lede.

“Owai ka mea i pepehiia a make?”

“O Mrs. Balauwina.”

I kela we, ua kauo ia ka noonoo o ka kaua makai kiu no kekahi po he eono mahina i hala e aku, a lohe ai ola i kekahi kamakamailio mawaena o kekahi lede opio a me kekahi keonimana maloko o ka hale paina a me keia mau huaolelo:

“Ua manaka au i ke kakali hou ana aku.”

I keia wa a Hale e nana pono ana i ua lede la, ua ike koke aku la kona mau maka ooi i kekahi wahi o loko o ka lima o ka lole o ua lede la ua paumaele ia me ke koko.

Ma keia manawa, ua komo mai ia ke Kakiana o ka uwati makai o ia wa, a hooho koke mai la oia:

“Ea! Heaha keia?”

“Me ka eleu loa, ua hawanawana koke aku la ka makai kiu i ka lede, e hoike pololei i na mea a pau me ka huna ole i kekahi mea hookahi.

[Aole i pau.]

 

 

Mokuahana na Wahine.

Ua mokuahana ka hui aloha aina a na wahine o Honolulu nei i keia mau la e hele nei. Ua ulu mai keia haunaele a lokahi ole o na noonoo ma o na manao hoikeike la e lawe aku ai imua o ke Komisina Amerika.  Ua huki kekahi poe ma kekahi mea, a o kekahi poe wahine ma kekahi mea.  Nolaila na nuha na wahine, ua kohoia he mau komite like ole elua a e hele kaawale aku ana lakou e ike i ke Komisina me ia ano mokuahana.  A mamuli o ka hoolaha mua ia o ka mokuahaua o na wahine maloko o na nupepa namu oloko nei o ka aina, nolaila ke manao nei makou, ua malamalama e aku la na poe a pau i na mea e hiki aku ana imua o ka mea nieniele.

 

 

He Moolelo Hawaii

MOKUNA VI.

NO KA MAHELE IA ANA O NA WA.

Mai ka manawa ia Papa mai ka mahele ia ana o na wa, a me ua malama, a me na po.  Penei ka mahele ia ana o na wa:  Elua wa o ka makahiki hookahi, o ke Kau me ka Hooilo.  I ka wa i kupono ai ka la i ka lolo a nee aku ma ke kukulu hema, a loloa ka po, a make na laau ai, o ka Hooilo ia.  A ina e kupono ka la a nee aku i ka Akau, a loloa ke ao, ulu ae na laau ai, a hoi mai ka mehana, oia no ke Kau.

Maloko o ke Kau, he eono malama a pela no hoi me ka Hooilo.  Eia na malama o ke Kau: O ikiiki Kaaona, Hinaiaeleele, Kamahoomua, Ikuwa.  Eia hoi na malama o ka Hooilo:  O Welehu, Makalii, Kaelo, Kaulua, Nana, Welo.  Ina e huipu ia he umikumamalua mau malama, hookahi ia makahiki.  O Welehu ka malama e makahiki ai, a i ke kau o Makalii e helu ai ka makahiki hou.  Maloko o ka makahiki hou.  Maloko o ka makahiki eiwa kanaha po; ma ka mahina ka helu ana o na po o ka malama.

He kanakolu po o ka malama hookahi, he umikumamahiku po huihui a he umikumamakolu po kaawale; ua hoopili ia ke ano o na mau po la ma ke ano o ka mahina.  Ekolu no ano e ka mahina, o ka hoonui ana ae o ka poepoe, a o ka emi ana.  Ma kiea mau ano ekolu ke kapa ana o na inoa o na po a pela me ka emi ana aku.  E like me ka hoonui ana ae o ka mahina pela no ka hoonui ana ne o ka inoa o ka po a me ke emi ana aku.

O hilo ka po mua, no ka puahilo ana o ka mahina; a akaka ae ka mahina, e Hoaka ia; a panee iki aku, o Kukahi ia; pela no o Kulua, Kukolu a me Kupau: o Olekukahi, aku, Olekulua, Olekukolu a me Olepau.  A nalo ae ka oioi o ka mahina, o Huna ia; hoomaka mai ka poepoe ana, o Mohalu ia; mahuahua ae ka poepoe ana o Hua ia; aia hoi a maopopo loa ae ka poepoe ana, o Akua ia.  I ka ili ana o ka mahina, o Hoku ia; i ka elua o ka po i ili ai, o Mahealani ia; a hiki mai ka mahina mahope iho o ka pouli ana, o Kulu ia; o ka elua o ka pouli ana, o Laaukukahi la, oia hoi ka po i hoomaka ai o ke emi ana.A panee aku o Laaukulua la; o Laaupau, Olekukahi, Olekulua, Ole pau, Kaloakukahi, Kaloakulua, Kaloapau.  A i ka nuku ana o ka mahina, o Kane ia; emi iho, o Lono ia; a puku loa, o Mauli ia; nalowale ka mahina, o Muku ia; alaila, piha iho la ka malama he kanakolu po.

He aha mau po kapu iloko o keia mau po he kanakolu.  Eia na inoa, o Kapu-ku, Kapu-hua, Kapu-kaloa, Kapu-kane.  O ke Kupu-ku, he ekolu ona mau po e kapu ai, e hoomaka ana i ka po o Hilo a noa i ke ae o Kulua.  O ke Kapu-hua, elua po e kapu ai, e hoomaka ana i ka po o Mohalu a noa i ke ao ana ae o Akua.  O ke Kapu-kaloa, he elua no e kapu ai, e hoomaka ana i ka po o Olepau a noa i ke ao ana ae o Kaloakulua.  A o ke Kapu-kane, he elua no hoi ona mau po o kapu ai, mai ka po o Kane a noa i ke ao ana ae o Mauli; pela mau i na malama a pau apuni ka makahiki.

 

NO HA MAKAHIKI.

He wa hoomaka na la hope a me na la mua o ka makahiki i pau a me ka makahiki hou.  He kapu loa na hana a pau ia manawa, aole he mea hookahi e lawelawe i kekahi hana, mai na alii a na makaainana, o na kane, na wahine me na keiki.  Aole mahiai, aole lawaia, aole he mau hana haipule, aole no hoi he mau hana e ae.  He eha mau la e hoomaha kapu ai, alaila lawelawe aku na hana i ka elima o ka la; aole nae ma na wahi e ae, aka ma na wahi ponoi no o lakou e mahiai ai a lawaia no hoi.

Eia no nae, aole no i noa ka makahiki ma la mau la eha, oiai he eha mau malama iloko o ka oihana makahiki.  Eia na inoa: O Ikuwa oia ka malama hope loa o ke kau, ma ia malama ka hoomaka ana o ka makahiki; o Welehu, Makalii a, me Kaelo na malama mua o ka hooilo.

Na Lono i hookumu mua ka makahiki.  He akua nui o Lono, pela ka olelo a na kanaka.  Aia @ Kealakekua i Hawaii kona wahi i noho ai me kana wahine o Kaikilani.  No ka launa malu ana o Kaikilani me kekahi kanaka, ua @ o Lono, a nolaila ua lawe ae la oia i ke ola o kana wahine a make loa iloko o kona wa hehu.

I ka make ana o ka wahine, ua minamina loa iho la oia, no ka mea, he wahine ui loa ia a ua mihi loa ola me ka ehaeha nui o ka naau, a pupule maoli.  No ia mea, ua kaapuni ola i na mokupuni a hoo@o nui i kona manawa ma na hana lealea, a hookaawale ae la i ka makahiki.

Penei i oleloia ai no ka makahiki:  I ka hele ana o ke akua paani, he mau hana lealea wale no kana, oia ke kuikui, ka ha’iha’i ka uma, ka loulee, ka oo-ihe, ka honuhonu, a peia aku, i kupono i ua wahi akua nei ke hana.  Ina e pololi kona mau kanaka, huhuki wale ia ka maiaai a hai, hao wale la ka puaa a me ka moa, ka pelehu a kekahi poe a me kekahi mau mea kupono e ae, a loaa iho la ka lakou ai; alaila hana no ka leaiea, pela mau ola e hana ai a puni ka mokupuni.  O ka poe puni lealea wale no kona mau hoahele, a me ka poe ikaika i ka hakaka kuikui: ina e nuha iho ua wahi akua nei, kauo nui no lakou, a pela aku.

O Lono, oia ke akua makahiki, oia ke akua nui.  I kona hele ana mai e kaapuni, nui loa na kanaka o hahai ana iaia, mamuli o kona ano akua nui, a ua hookupu nui no hoi na moku eono o Hawaii nona, a ua hiki i keia lehulehu ke ai a hoomaunauea wale i ka waiwai a Lono ke akua.

Hookupu ka ai, ka la, ke kapa, ka malo, ka pau i kupono ke hookupu, a ku ka puu o ka waiwai, alaila hookawale ko ke akua, a koo ke koena haawi no kanaka, a pau ko keia moku, nee aku ana he moku, hookupu no ka waiwai, pela no a puni ka mokupuni.  He elua hele ana i ka makahiki.

A o ka aina e hookupu ole ana i ua akua nei, kena ae no oia i kona mau kanaka “e hao,” a lohe na kanaka i keia leo o ka hao ia aku la no ia o ua waiwai o lakou, ka ai e ulu ana, ka puaa e hele ana, ka ilio, moa, na waiwai o na hale he nui loa a olohelohe ka aina hookupu ole.  A pau ka lakou mau hana ana pela, alaila, kaena ae la lakou me ka olelo ana, “ua lea no paha ka kakou apa ia Hawaii nei he moku nui.”  A pau keia, hoi ke akua a hiki i kona wahi i noho ai.  A hiki ae i ka la o Lono, kapu, aole e a ke ahi a me na hana kupono e ae i kapu ia la.  Kapu ke akua aole ike hou na kanaka iaia, o na kahuna wale no.

I ka wa kakahiaka nui wale, he wa luuwai ia no na kanaka, hoi a ka hale, hao mai la na wahine i na pa-u maikai, ina no he ouholowai oia no, hao mai la no hoi na kane i na malo maikai i moamoa ia, a ku ka puali, o ka hana wale iho ia no ia o la mau la.

Pela no hoi ko Kane la, kapu no hoi kona poe, aole e hana a pau na la kapu.  Ala na akua iloko o ka heiau; ua hoolulu ia i na wehi a pau o ke kuahiwi, o ka maile, ka palai, ka awapuhi ka pala, ka lele a pela aku, i oluolu ka noho ana o ua mau akua nei.  E hahau mau ana hoi kahuna i ka puaa, ka niu, ka ia ula, a ia mea aku ia mea aku, pela iho ia ke ano o ko Hawaii nei malama makahiki ana.

            O ka hula kekahi mea loalea loa i hana ia, e na alii a me na makaainana i ka wa kahiko, ua olelo ia na Laamaikahiki i hookumu i ka hula kaekaeka i kona hoi ana mai Kahiki mai, he hanai ola na Moikeha.  Ua pili no i na hana haumia loa a me ka piliwaiwai.  Eia kekahi o ia mau lealea, he pai umauma, he uliuli, he puili, he ili he alaa papa, he kaekeeke, he pai pahu, ho hula kui, a me kekahi mau hana lealea e ae; he pa puhene, he uma, ke kulu, a nui aku.  Eia na lealea kupono i ka piliwaiwai; o ke kuhini, mokomoko, ka maika, lele kawahia, lelepinau, ka pehu, makahale, honohono, loulou heenalu, kulakulai heeholua, lele kowali, ka hakaka kuikui, ka lua, ka uma, o ka oo ihe, o ka mau pohaku a pela aku.

            He nui ka poino i loaa mai no keia mau lealea i hana ia, ua ilio aku na kane i na wahine e, pela no hoi na wahine, umi wale ia na keiki e na makuahine no ka lalau o na kane a haawi onoonou wale aku i na keiki la hai.  O ka haalele wale ana o na kane i na wahine a me na wahine i na kane, ola kekahi hua ino o na hana lealea.  Moe wale aku lakou, aole ike’a ka makuakane o na keiki a ua kapala he poo ole, no ia mea, aole mea naua e malama pono ia lakou, a hele wale lakou a lilo i ka hana lealea e like no me ke ano o ka loaa ana mai.  Aka, ua pili keia mau poino i ka pouli o ka aina ia wa.  A pehea la i keia wa?  “E ka makamaka, he home paa mau no ko kakou mau kupuna ka lealea i kela au i hala, he lua meki poho o ka make mau loa, ua puka mai ka malamalama, e waiho i ko ka pouli a e nahu i ko ka malamalama.”

 

No ka Puuhonua.

            O ka puuhonua, he wahi ia e pakele ai na kanaka i ka make a ano e ae paha.  He wahi keia i hoomakaukau ia no ka mea lawehala, e like me ka pepehi kanaka, aihue, a hewa e ae paha, a i na e holo aku iloko o ua puuhonua nei a oi aku kona mama i ka mea nana e hahai, o kona palekana no ia.  Aole i pono ke komo ana o ka mea hoopai hewa iloko olaila, e hoopai aku ai i ka mea lawehala, no ka mea, aia ka mea lawehala maloko iho o ka malu o ke akua o ua wahi@.