Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 19, 13 May 1893 — Page 1

Page PDF (1.94 MB)

This text was transcribed by:  Rob Escuadro
This work is dedicated to:  ko'u kaikuaana hanai Vincent Harris Kaheakulani Kea o Waipahu Oahu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

 

BUKE XXII.        HELU 19.        HONOLULU, POAONO, MEI 13. 1893.

 

Hoolaha Loio.

 

W R. KAKELA,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

2370

 

NELLIE M. LOWREY,

NOTARI no ka LEHULEHU

- A HE -

LUNA HOOIAIO PALAPALA A HE KA PALAPALA HOOHIKI.

Keena Hana me W.R.Kakela, LOIO, ma ka aoao makai o ka Hale Leta, Honolulu.

2370

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LEHULEHU

- A HE -

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala, Hawaii.

2378-1y

 

ANTONE ROSA, (AKONI.)

Loio a he Kokua ma ke Kanawai,

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

Keena Hana ma Aianu Kaahumanu

2370

 

E. G. HITCHCOCK, (AIKUE HIKOKI.),

Loio a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai.

E OHILA NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.

2370

 

JAMES M. MONSARRAT, (MAUNAKEA,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

E Luna ia no na Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a mae na Palapala Pili Kanawai

e ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

Keena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai,

alanui Ka@

2370

 

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU E loaa no ma ka UWAPO O PAKAKA,

Honolulu, make kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu e makemake

ana e @ @ hele.  Ekipa mai a e ike kamaka.

2396-q

 

WILDER & CO., (WAILA MA.

Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu hale o na ano a pau,

a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihi o Alanui Moiwahine me Papu.

2396-q

 

J. T. WATERHOUSE, (WALAKAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO.

Na Lako Hana Mahiko

A PELA AKU HE NUI WALE.

Alanui Moiwahine, - Honolulu.

2396-q

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

     ELAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoaie aua me ko makou BANAKO Malama Dala malalo o keia mau kumu:

     Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupanee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a ua waihoia pana ke dala a hala na malama ekolu i ka wa e hooponopono ia ai na helu.  Aole uku panee e helu ia maluna o na dala hakina no na la elua paha o ka mahina.

     Aole uku panee e uku ia i na dala e lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka wa aku o ka hoomoe ia ana mai.

     He 30 la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i ka BANAKO, a e luwe pu ia mai ka buke dala i ka wa e kikoo ai.

     Aole dala e uku ia, ala wale no ma ke kikoo ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me ka lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

     I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makajhiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia maluna o na puu dala a pau e waiho ana me ke kikoo ole ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala ua malama ekolu, a ma ia wa aku e hui ia me ke kumu paa mua

     O na puu dala haomoe mai maluna, elima haneri dala, e lawe ia no mamuli o o aelike ana.

     E hamama ana ka Banako ma na ia a pau o ka hebedoma koe na la Sabati a me na la Kulaia.

BIHOPA MA.

Honolulu, Ian

2396-q

 

J. HOPP & CO.,

Na Poe Hana ma na Lako Hale o na ano a pau!

Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.

Noho no ka Hoolimalima ana, ua Lako Hale me ke kumukuai emi.

Honolulu.

2396-q

 

KAUKA LEONG KENG TONG.

(L. AKINA.)

     E IKEAUANEI NA ANO LAHUI A PAU, E noho ana ma ke Aupuni Hawaiii, mai na kane, wahine a me na keiki; i loaa i na ma'i o kela a me keia ano, e naue mai i ko'u keena hana, a na'u e hoopau aku i na ehaeha a ka ma'i maluna o oukou e na makamaka, he hiki ia'u ke lapaau i na ano ma'i a pau:  ma'i iloko o ka opu, hu'i ke kino, aki iloko o ka iwe.  eha o ke poo, ma'i wahine, a pela aku.  Mai hoololohe aku e na hoa, a he hiki ia'u ke lapaau i ka ma i hookaawale ohana.  Hele mai hookahi, hele mai elua, hele mai no a pau loa; he oluolu ka auhau, ke hui me ia ma na kukai olelo ana; ua makuakau au e pulama mai i na kono ana mai mai na Mokupuni mai, me ka eleu me ka hikiwawe loa, he makamaka a he hoaloha maikai oukou e na Hawaii oiaio.

DR. L. AKINA,

Helu 40, Huina o na Alanui Kamike a me olelo Honolulu.

2405-1

 

KA EUEU WIWO OLE O

NU IOKA

A I OLE O KA

Makai Kiu Hale Niwela.

 

MOKUNA III.

     UA HOOMAOPOPO ia ae la, he keiki hanauna no ka ua lede aoo la e ola ana i kela wa, a ua hoike mai la kekahi poe kauwa o ua hale la, ua lohe lakou i kekahi mau kamailio oolea mawaena o ua kanaka opio la me Mrs. Balauwina kona makuahine hanauna, oiai, ma kekahi la, ua lohe ia aku la ua kanaka opio la e kamailio aku ana i kona makuahine hanauna i keia mau olelo:  "Ua lawa kou ola ana ma keia ao!  Ua kupono e make oe, a e lilo hoi ke dala i kekahi mea e aku,"  a mahope koke iho o ia mau huaolelo, ua ike ia aku la ua kanaka opio la e oili mai ana mailoko mai o ke keena moe o kona makuahine me na papalina haikea.  A o kekahi mau ike e aku hoi, ua ike ia ua kanaka opio la e hele ana mawaho iho o ua hele la ma ka po i hana ia ai kela karaima.

     Mamuli o keia mau ike hou, ua ikaika loa na manao ahewa maluna o ke kanaka opio Walaka Palama, ua manao wale ia, e loaa hou mai ana he mau ike hou e hoopaa loa ai i keia mau olelo ike mai ka lede opio mele mai, aka, aohe wahi no kona loaa.

     Nolaila, iloko o keia mau ike hou a pau ua hilinai nui aku la na poe a pau ma ka ahewa ana i ke kanaka opio, aka, he hookahi wale no mea i like ole ka manao me ko keia poe, a oia no o Hale Niwela, ka maai wiwo ole o ke kulanakauhale hana karaima nui wale o Nu Ioka.

     Ua hele na hooiaio ana no ka hewa o kela kanaka opio, a hoea wale i ka hoike ia ana mai e kekahi poe, o kela pahi oi lua i loaa aku ai ma ke kino o ka mea make, na Walaka Palama no ua pahi la, a ike ia oia e lawe mau ana i ua pahi la; nolaila, aohe wahi e alo ae ai ke kanaka opio mai na hoahewa ana a na olelo ike.

     Aole loa nae he hilinai iki o Hale i keia mau olelo ike, oiai, ua maopopo no iaia, o kela kanaka ana i hoao ai e hopu ma kela po, oia no ke kokoolua o ka lede opio Mele ana i ike ai maloko o kela hale paina ma kela po i hoike mua ia ioko o na mahina he eono i hala e aku mamua, a e like hoi me ka laua e kamailio ana maloko o ia wahi, ua maopopo loa iaia o laua no na lawehala, a he kuhihewa loa keia mau ike i lawe ia mai e hoahewa wale ana no i kela kanakaopio.  Nolaila, ua hooholo ia iho la, e hopu ia kela kanaka opio Walaka Palama a iloko o ka wa pokole, ua hookoia ia manao ona, a i ka loaa ana, ua hoopiha hou ia oia e ka manao hookahaha hou, oiai, ma ke ano o ka helehelena o ua opio la, ua hoomaopopo koke iho la oia aole loa keia kanaka opio i hanau ia me na manao ikaika, aka, he nanaina kona o ke kulana naau palupalu a hopepe wale, noleila, he mea oiaio, aole loa ola e hapai iki ana i kona lima no kekahi hana o ia ano he pepehi kanaka.  mamuli no hoi o ko Hale makaukau i ke koho ana i ke ano o ke kanaka ma ke ao o ka hiohiona ua maopopo iaia, aole loa keia opio i paumaele me kela karaima eleele.

     I kona hoohalike ana i na helehelena o ka opio me ko ke kanaka ana i manao ai oia ka mea hana karaima, ua ike iho la oia i ke kulike ole o ko laua mau hiohiona, oiai, o kekahi, he opio nanaina hopepe, a o kekahi hoi he kanaka aoo mawaena o kanaha me kanalima a nona hoi na helehelena i hoike kaokoa mai i ka piha maalea, a he mea i laeula i keia mea he hana karaima eleele. 

Mahope iho o ka hala hou ana ae he hebedoma hou ua ano naele loa aku la na hiohiona o ua karaima la, a ke komo hou aku la iloko o na hoohihipea ana a na ike hoolauwili hou.

     No Hale Niwela hoi, aole loa he mea nana e hoololi ae i ka mea a kona lunaikehala i koho mua ai.

    

MOKUNA IV.

     Ma keia manawa nae, ua hooholo iho la ka aha nieniele, e ahewa ana ia Walaka Palama ke kanaka opio, ma ke ano, ola ka mea nana i powa ke ola o kona makuahine hanauna. 

     Mamuli o na olelo ike a na hoike, ua olelo ae la kekahi poe makai kiu koe o Hale Niwela, ua lawa ka ia mau ike no ka li ana i na kanaka he lehulehu wale, a no ia mea, he makehewa wale no na noii hou ana aku.  He oiaio, wahi hou a lakou, ua lawa keia no ka li ana i kela kanaka opio lima koko, aka, no Hale Niwela nae, ua i ae la oia iaia iho:  "Ua makapo ia keia poe a pau, a ina e li ia ana kela kanaka opio, alaila, he pakui hou ana iho ia i ka pepehi kanaka maluna o ka pepehi kanaka i hana mua ia."

     I kela wa hoi, ua hoea hu ae la kekahi mea hou, oia hoi, ua hele mai la kekahi loio a hoike mai la, mamua aku o ka hoea ana mai o keia poino maluna o ka lede aoo Mrs. Balauwina, ua kauoha mai la oia iaia ka loio e hana i palapala hooilina nona, aka, i ka huli ia ana aku, aole wahi o ka loaa, nolaila, ua manao wale ia ua waihoia iloko o kela holowaa daimana, a ua lilo pu i ka mea hana karaima ma kela po i pepehiia ai kela lede aoo.

     Nolaila, ua ulu hou ae la he elua hewa e noii ia aku ai, oia hoi ka pepehikanaka a me ka aihue.

     Mamuli o ka nalowale ana o kela palapala hooilina, ua ikaika loa ke ahewa ana maluna o ke kanaka opio, oiai, ma ka olelo a ua loio la, aole o ua opio la ka hooilina o ua lede aoo la ma ka palapala, aka, mamuli nae o keia naolwale ana o ua palapala la, ua ili iho la na mea a pau maluna o na opio la e like me ke kanawai, ma ke ano, oia ka pilikoko pili loa.

     Mahope ino o ka hala ana he elua mau mahina ma ia hope mai, ua hookolokolo ia iho la ke kanaka opio a ua kau ia ke ahewa maluna ona, a ua hoopukaia ka olelo hooholo a ka aha kiekie, e kauoha ana, e li ia oia ma kona a-i a hiki i kona make ana.

     He kakaikahi wale no kona mau hoaloha, aka, ua hooikaika nae kona loio e nonoi hou i ka oluolu o ka aha e hookolokolo hou ia ka lawehala.

     A iloko hoi o kela manawa, aole o Hale Niwela ka makai kiu i noho hoopalaieha wale, aka, ua noii aku la ia ma na ano a pau no kana mea i manao ai no keia hihia, oiai, ua kaumaha loa oia mamuli o kona ike aole i lawehala.

     Ma kekahi po puanuanu o ke kau hooilo, a oiai o Hale Niwela e hele ana ma kekahi o na alanui oololi;  ma kahi i kuluma i ka noho mau ia e ka poe hana karaima o kela a me keia, ua hoomaopopo ae la oia eia oia ke ukali ia mai la e kekahi mea ana no i ike ai aole ia he hoaloha nona.

     Mamuli o ko Hale ike, a makaukau i ke ano o ka lawelawe o ia ano poe, nolaila, me ka maalea nui, ua pee ae la oia ma kekahi kuono pouliuli o ua wahi la, a aole hoi i liuliu ia kakali ana ona, aia hoi, ua hoea mai la ua mea ukali la me ke ano aloalo ma o a maanei, me he la, ua ano pahaohao paha oia no ka naolwale honua ano e ana o ka mea ana i ukali mai ai.

     Ike aku la o Hale he kanaka opio wale no ka mea i ukali mai, nolaila, e like me ka eleu o ka popoki poi iole, pela o Hale i lele aku ai, a paa aku la ma ke kani a-i o ua opio la, a me ka hikiwawe, ua pane aku la oia:

     "Ua hahai mai nei oe ia'u no kekahi wa i hala ae nei, nolaila, heaha kou makemake ia'u?"

     Pane mai la ka opio me ka hopuhopualulu:

     "Aole anei oe e huli ana no ka mea nana i pepehi malu kela lede aoo, Mrs. Balauwina?"

     "Ka, aia ka mea nana i pepehi o Mrs. Balauwina ke paa mai la iloko o ka halepuahao," wahi a Hale me kona manao hoohuahualau i keia opio.

     "Ua ike no oe, aole oia ka mea nana i pepehi kela lede," wahi a ka pane a ua opio la.

     "A owai oe, no ka mea, he keu ka a kou ike i ka mea a ko'u naau i manao ai?"

     "Nau no ia e ike, aka, ina he makemake io kou e loaa ka mea hewa maoli, ua hiki loa ia'u ke kuhikuhi aku ia oe i kona wahi e loaa ai."

     "I ka manawa hea oe e hiki ai ke kuhikuhi mai ia'u i kahi ona e loaa ai?"

     "I keia po no."

     "I ka hora ehia?"

     "I ka hora ekahi o keia aumoe."

     Wehe ae ia o Hale i kana wati, a ike iho la, o ka hora eiwa wale no ia manawa.

     "Mahea oe e loaa ai ia'u?"

     I kela, ua hoike mai la ua opio ano e nei ia Hale i kekahi wahi, a mahope iho o ko Hale hooia ana aku e loaa no oia iaia malaila i ka wa i haiia, ua nalowale aku la ua opio la.

     Ia wa, ua huli ae la ua makai kiu la a hoomau aku la ma kona alahelle me ka i ana ae:  "aole loa au e hoopaaohaoia, no ka mea, aole kela he keikikane, aka, he wahine kela a kuu mau maka i ike aku nei,: wahi a ka makai kiu e nalu ana iloko ona.

     Aole i pau.

 

He Moolelo Hawaii

 

MOKUNA VII.

KA HOOMANA KAHIKO.

     Eia ke kau wahi moolelo. I ka A. D. 1827, e noho ana o Kauikeaouli Kamehameha III ma Waoala, a o Kaahumanu a me na alii e ae, ma Maeaea, Waialua. E hoomakakiu mau ia ana na Koa a me na hooilina kupapau, a me na kalawa kahakai, a e huai ia ana na mea a lapalapa ilaila, ua manao na alii he daimana, a ua kapu na lama a o ka po; aka, he mea mau no nae ia no la kaha, me he makaihuwaa la ka a makawalu o ke ahi a ua mau aumakua nei o ka po.

     Ia manawa, make iho la o Manohelii, he luahine, a ua kanu kokoke ia ma ke kua o na hale, a i ka lua o ka po, ua kii mai la ka mano a lawe aku la.  He uuku poepoe wale no ka lua i hoopuka ia mai ai ke kino kupapau, he 16 iniha ke anapuni o ka ina o ka milo poepoe ana a hiki ilalo, i kupono ma ke poo o ke pani o ka pahu, a ua hamama malaila, aole nae he kanaka ma ia wahi o loko o ka holowaa, a ma keia wahi puka uuku loa, ua hemo iho la no ka ke kino nui o ke kanaka.  (Aole paha he mano, he puhi paha, ua eli no a loaa, ai a pau, hoi mai; oia ko'u manao.)

     A i ke ao ana ae, e puehu mai ana ke kapa i kahakai, e nua mai ana ke kapa i kahakai, e nua mai ana kahi ana i hele mai ai me kona mau halo, a i ka eli ia ana aku, aole io no he kanaka o loko.

     I ka A.D. 1828, make aku kona kaikunane, o Kuaila ka inoa, a iluna no hoi ona e hoi mai ai o Kamohoalii, a ua kanu ia no oia iloko no e ka hale a nalo i ka lepo a noho no ka ohana iloko; aka, ma ia po iho no, o ka lilo no ia i ka mano, ma kai mai no ka eli ia ana mai ma ke kala o ka hale, he mea mau no ka ia ia lakou mai na kupuna mai i kahi wa, a peia no kekahi poe e ae.

 

NA AKUA AUMAKUA

     Hookahi akua aumakua nui, a ua manao ia nana no i hana i ka lani kuakaa, a me ka honua, a me ko laua mau mea i piha ai.  Kanenuiakea no ia, a maloko o ia akua hookahi ana, na kino akua lehulehu iloko o ke akua hookahi.  ua hui pu o Kunuiakea a me Lononuiakea iloko o ia mana akua hookahi; a o na puali alii uhaue he lehulehu malalo iho i hoomanaia e na kanaka, ua hoopili ia ka inoa o kela mau akua, a hahae ia na iaoa o lakou a i ekolu i na puali o ka lani a me ko ka honua; eia ua inoa i uhae ia a i hoomana ia:

     O Kane, o Kanehekili, o Kanewawahilani, o Kanekapualena, o Kaneikamalamalama, o Kaneikolihanaakala, o Kaneikamolehulehu, o Kaneiawanaao, o Kaneikapule, Kaneikamakaukau, o Kanekii, o Kanehaka, o Kanemakahiolele, o Kanelele, o Kaneikoha, o Kanepaina, o Kanekakaa, o Kanekoa, o Kaneikokea, o Kaneikokala, o Kanehulihonua, o Kaneikaulanaula, o Kanemanaiapaiea, o Kanemakua, o Kanehunamoku, o Kaneikapapahonu, o Kanekiei, o Kanehalo, o Kaneohiohi, o Kanemilohai, o Kanepuaa, o Kanepuahiohio, o Kaneneenee, o Kanemanaiahuea, o Kanepohakaa, o Kaneholopali, o Kaneikaononiokala; he tausani o na tausani o na inoa i mahae ia ma na inoa ano like, hookahi hana hookahi kuahu, hookahi wahi e kaumaha ai he Pohakuokane.  Hui pu hoi ke Kaneulupo a pau, me ka hookae ole o kekahi akua i kekahi, ai like no i na mohai a me na alana.  Aia nae ma ke kanawai a me na mea laa ka like ole.

 

NO KUNUIAKEA.

     Ua mahae ia o Kuniakea a lilo i poo akua iloko o na puali alii anela o ka lani, a ua hoomana ia ma kela a me keia inoa ona i uhae ia ai.  Oia no o Ku, o Kukauakahi, o Kuwahailo, o Kuhooneenuu, o Kukalani, o Kukailimoku, o Kukeoloewa, o Kukeaoloa, o Kukeaopoko, a o Kukeaohoomihamihaikalaninui, a o Kumuokuhalii, o Kupulupulu, o Kupaaikee, o Kupepeiaopoko, o Kuhooholopali, o Kuolonowao, o Kukaohialaka, o Kumauna, o Kuliliaka, o Kuliliaikekaua, o Kuhaimoana, o Kukahauia, o Kuikealai, o Kuikauweke, o Kuikekala, o Kuikepaa, o Kuikahaawi, o Kuikloaa, o Kuikepi, o Kuikapono, o Kuikamolimolialoha.  O na kini akua puali aumakua i puka mailoko mai o Kukaiakea, ua olelo ia, ua pili nui i ka make, a ua pili nui i ke ola; aia maanei ka wehe a me ka huikala ana.

 

NO LONONUIAKEA.

     O ka lua ia iloko o Kanenuiakea, ke akua aumakua nui, a ua hoomana nui ia kona mau inoa i mahae ia a lehulehu; oia no o Lono, o Lonoikeoualii, o Lonomakahiolele, o Lonoopuakau, o Lonokaiolohia, Lonokinau, o Lonoikiekie, o Lonoikiaweawealoha; a kini, a mano, a lehu wale aku na inoa i uhae ia ma keia inoa hookahi.  A o ke kauoha nui i olelo ia, o ka hoolohe a malama pono.

 

KE KAUMAHA AUMAKUA ANA.

     Ma ke kaumaha aumakua ana, ua hui pu ia ka inoa o na aumakua akua, me na inoa kaulana ano hemolele o na kupuna alii, a kauna moo a mano paha.  Ina he kahuna lapaau, hookomo no oia i na aumakua, a me na kupuna o ka moo kahuna lapaau ana i ao ai.  Pela no na kahuna anaana a kahuna kuni, ua komo no ke kulana pule aumakua iloko o laila; he mea ia e nalowale ole ai ka pule, a e kokua mai ai no hoi ka aumakua A pela no kela a me kela e pule aku ai i kona aumakua a kupuna paha ona iho; no ka mai, a hooulu ai a ia, a hookalahala, a huikala, a pilikia e ae paha o ka ohana.

    

NO KA HOAUMAKUA ANA.

     O kekahi poe ohana, aole mau aumakua pili mai ka po mai, a no ka loaa ole paha o na inoa kupuna mai lalo mai, nolaila, ua hoomana aku no i na kupuna i loaa, a i na makua hoi, a na laua e kala aku i na aumakua a pau.  ina e kulia wahi mai a pilikia e ae, e kahea ana lakou i na inoa akua ina ua pili a pili ole paha; oiai aia kona hilinai ma kona alana, a ua makemake na akua aumakua ia mea.

     He elua no hoaumakua ma kulana pule, i na kane a me na wahine ma ke pae hookahi.  Eia kekahi ano o ke kahea ana:  "E kulou mai e na lani, e hoolohe mai e ka honua, e haliu mai e na kukulu, na aumakua i ka hikina a ka la, a ia kaulaua mai kela pea a keia pea a keia pea kapu eia ka alana a me ka mohai, he puaa hiwa, he moa lawa, he niu hiwa he ia ula, he mohai pilikia i ke akua; ia Kanenuiakea, ia Kane, ia Kanaloa, ia Kanehekili, Kanewawahilani, Nakoloilani, Kamohoalii, Kanakaokai, Kahoalii, Lonomokua, Kahuilaokalani, Kapoiane@a, ia Ola, ia Kiha-a-ola, Kailihonu, Kaonohikelaokalani, Kahoowahaakananuha, Kuhemu, o Kapakanaka, Kapohakahiaku, Kalaniaukai, i na aumakua a pau loa, a i na kupuna aumakua alii a pau, pale ka p@, puka i ke ao, owau o Kiha ka pua kela i ke ao, homai he ola, a pela aku.

     I na aliiwahine aumakua, mai ka hikina a kaulana a ka ia, i ke ao papa -nuu, i ke ao papa lani, o Walinuu, o Walimanoanoa, o Kahiuaaola, o Haumea, o Kamanuihalakaipo, o Kanikawi, o Kanikawa, o Pelehonuamea, o Kalamamuu, Kamohailani, o Nuu, o Nuakea, o Uli, o HulikPWu@nuakea, ia Kahawali, ia Nihoaikaulu, ia Leihulunuiakamanu, ia Kapohinaokalani, ia Ahukinuiokalani, ia Keahiololo, i na aumakua wahine no a pau loa; ia oukou pale ka po, pale ka pilikia; owau nei o Kiha ka pua kela i ke ao, homai he ola, i maua, i ike, elieli kapu, elieli noa, ia la honua, Amama, ua noa.  He mau ano pule kaumaha ai hoaumakua keia; a he nui aku na ano pule hoaumakua, a he mau ano e ae no hoi no ka hoaumakua ana.

     Ua kapaia ka aumakua he wehe pilikia, ma na ano a pau, a ua pili hoi i na inoa alii a kupua mai ka po mai, a ina e ola loihi loa kekahi a uhi ka alu, alaila, ua kapaia aku ia ola ana, "ke ola ia a ka aumakua."

     He elua no ano o na aumakua, o "na aumakua i ke ao," a o "na aumakua i ka po."  O namakua i ka po, oia no na inoa o na alii o ka po, ma ke ano kupuna, e like me Kane, Kanaloa a pela aku.  O na aumakua i ke ao, oia no na mea ola i hoomana ia a hookapu hooiaa ia e na kupuna mai kahiko loa mai; a o keia ka mea i kapaia he akua kumupaa.  He akua pilipaa me he hoahanau pili ponoi la.  He akua kauoha kekahi olelo ana, oiai ua kauoha aku na makua a kupuna paha i ke akua ma ka pule ana, penei:  "E malama i ka oukou pulapula, i kanaka, malama ai, i malama ia, i kukulu hale," a pela aku.  Ina he kaikamahine, "i kuku kapa, i nala moena."  A pela aku e hana ai.

     Eia hoi ke kauoha i na keiki a moopuna paha:  "Eia na akua o kou mau kupuna, he mano, he moo, he pueo, he amakihi, he aloiloi, he koae," a pela aku.  He mau akua aumakua kumupaa keia, a ua malama me ka hoomanawanui ia i puu kalahala ma na ano a pau; oia hoi na pilikia mai a hai, oia ka anaana, ka hounauna, ha hoopiopio, ke kiolaola, ka lawe maunu, ka apo leo, ke pahiuhiu, a he nui aku; no hooia ia he puu pule wale no ia i ka aumakua, a ua kapaia aku, "o ke ola ia a ka aumakua."  Ina e make olulo i ka moana, e hoopakele ia no e ka mano, ka leho a ia e ae paha, a he pueo paha, a e hoihoi ia i ka aina.

     Aole i pau.

 

     O ka nui o na make o Honolulu nei no ka hebedoma hookahi e pau ana i Mei, he 6 Hawaii, 2 Pukiki a me 1 Pake.  Huina 9.

 

MA KILAUEA.

He Elua Mau Huakai i ka Luapele.

Karistiano kue ia Pegana.

(Keena mai kela Pule mai.)

     Ua holo aku ka Moiwahine mai Honolulu aku me ka poai nui, iloko o ia huina he lehulehu wale o na wahine a me na keonimana o ke alo alii me na opeope like ole he nui wale. a iwaena oia mau ukana he elua mau wahi puaa omo-waiu.  a ua hoopaa ia keia mau wahi puaa iloko o kahi i hookaawale ia - he wahi hale uwea elike me ka hale uwea o na manu.  He hookahi a elua paha mau kahuna (hoomanamana) iloko o ua huakai la.  Aole io no paha he manaoio o ka Moiwahine oiai he Karistiano oia, a he lala a he hoahanau maikai no kekahi Ekalesia, a he mea oiaio, aole io no paha ona manaoio i na kahuna a aole io no paha he mea e kanalua ia ai ua lawe pu ia aku no keia mau mea," aole no hoi e waiwai e hoolaha ia aku keia mau mea aka, i hoike nae no ka manaoio loa ia o keia mau mea mamuli o na puaa liilii i lawe pu ia iloko o kela mau hale manu uwea.

     Aole no i kii ka poai holokoa iloko o ka luapele, koe wale no o na poe malihini manaoio wale no kai hele a o ka poe hoomaloka hoi, ua haalele ia iho la lakou i kai o Hilo.  Ua hoomaka aku ka huakai a ka poe makaikai maluna o na kaa lio a me na lio holo maoli me ke kai hele ana ma ke alahele loihi me ke kaalo ana o na hora e like me ka huakai i hele ia e Kapiolani iloko o na la kahiko i hala, me ka hoolea ana i na mela hoonani me na mele o ka manaoio.  Aole io no paha e nele, he nanaina keia e hiki ole ai ke poina ia, ka huakai kaahele alii.  Ua laki loa au i ka loaa ana ia'u he kii hooleleaka o ka huakai alii oiai lakou e hoomaka ana e haalele iho ia Hilo.  I ka hoea ana aku i ka hale luapele ua hoomaka koke iho la na hoa o ua huakai la i hele a maopaopa i kau a mea he luhi, aka, o Liliuokalani nae, aole oia i hoomaha i kona luhi e like no me ka Kapiolani hana ana.  oiai he mau hoomakaukau ana a ke alii no ka hana haipule ma kekahi la ae, e hooko hoi i na hana laahia.  Aole oia i hiamoe iki a iki i kona hoouna ana aku e hele mai ka ona mea hale, a ninau aku la oia, pehea la ke kulana o kona wahi waiho waiona.  "He nui no paha kana kini?"  oia kana ninau iu-i aku ai me kona helehelena pihoihoi i ka ua mea he akenui.  Ua nele loa nae ka ona hale lokomaikai Peter Lee i kela mea, a nolaila, ua hoonele ia.  Mamuli oia mea, ua hoeleele loa hou ia ka helehelena hauliuli o ke Alii ka Moi.  Ua hoakaka aku la oia i kona manao kaumaha me na huaolelo moakaka.  "He oi maoli ka hoi a ka poino." wahi ana, me ka i hou ana ae:  "He makemake o Pele i ke kini.  Ma ia hope iho, ua ulu ae la he noonoo hauoli iloko ona, no ka mea, ua hiki no iaia ke lawe ae i ka Palani ma kahi o ke kini.  Nolaila, ua kuai aku la oia i ka Palani "Ekolu Hoku" a pau oloko o ua hale la a lilo mai la iaia, a me kekahi mau pahu o kekahi rama maikai loa.  "Henessey's best" a ua kauoha ae la oia e waiho pu ia me na ukana e ae a ka huakai alii, a haule aku la oia hiamoe me ka oluolu maikai o ka manao mamui o ka ike ana na hooko oia elike me ka mea hiki iaia, me ka hilinai ana e ike mai ana no o Pele ma ia ano.

     Ma ke kakahiaka nui ae, mahope iho o kona hoopuka mua ana ae i kana kauoha alii, aole e ae ia kekahi poe haole ili keokeo e hele aku ma kahi o ka lua pela a hiki i kona huli hoi ana mai, ia wa, ua pii aku la ka Moiwahine a me kona poe hoahele iluna o ka puu me ke alakai ia ana e ke kanaka aakai me ko lakou pii hele ana maluna aku o na pohaku paohoehoe eleele a hoea i Halemaumau, ka loko ahi e a mau ana. Aole he huaolelo hookahi i hoopuka ia me ka leo nui mai ko lakou haalele ana i ka hale luapele a hiki wale i ko lakou hoi hou ana mai.  Me ka hele malie ana a me ka hiohiona haipule oiaio i hookoai kela poe kanaka Hawaii i hoomalamalama ia i ka lakou huakai ike malihini ia Pele, a i ka ohoea ana ma kahi malumalu kahiko ma ka aoao komohana o ka pahoehoe elele, na ku iho la ka huakai.  Me ka haawi ana i na mamala olelo haipule oia ano, a me na loina mohai ua kiola ia aku la ua hainaka ulaula la a haule aku la ilalo o ka papa pohaku pele o ka luapele elua, ua mau hoi ko lakou waiho mokaki ana no elua pule mahope iho o ka hoi ana o ka huakai. Alaila, ua ninini ia iho la na Palani "Ekolu Hoku" a pau ilalo o ka papaku wela o na pohaku pele eleele ma ke ano he mohai laa i ke Akua wahine kaulana, a ua kiola pu ia aku la na wahi puaa hiwa liilii ma ke ano he i-a mohai.  ua alala ae la ua mau wahi puaa la me na leo uwe kapalili i ka ua mea he makau, aka ua kiola ia aku la ilalo o ka pali, a haihai liilii iho la ko laua mau wahi iwi liilii.  Malaila laua i waiho ai iluna o ka pohaku pele wela enaena a hiki i ko laua mo-a ana, a mahope iho paha, ua ai iho la ua Akua wahine la me ka ono.

     Ua alana ia ae la na haipule ia Madame Pele, no ka haawi mai i ka holomua o ke aupuni a me ka paa mau o ko Liliuokalani noho moi ana.  Alaila, ua huli hoi mai la ka huakai no ka hale luapele ma ke ano like no me ko lakou hele ana, a maluna ae o ka inoa o Liliuokalani iloko o ka buke hoopaa inoa o ka la 17 o Maraki, 1890, elike hoi me ka mea a'u i hoike mua ae nei, he hoike hoi no ke kumu o ka lakou huakai ike i ka luapele a me ka alana ana i ka haipule ia Madame Pele.

     He oi keia o ka huakai kelakela nui wale i hele ia e kekahi Moi malamalama o loko o keia keneturia umikumamaiwa.  Aole paha e nele ka hauoli o ka uhane o kela Aliiwahine kaulana Kapiolani i koua ike ana mai i keia mau mea, oiai oia ma ke ano he kuaaina, eka no nae, ua aa aku la no keia Moi o Hawaii e hele ma kela huakai hooweliweli me ka hoike ana i kona kulana ano like me kela wahine kaulana i hele mua ma ia huakai i ka wa i hala.

     Oiai he mea oiaio, aole i holomua ke kulana o ke aupuni, a na halawai hoi ka Moiwahine mua me ka hopena poino, nolaila, aohe mea e kanalua ia ai, o ke kumu i hoea mai ai o kela mau poino, mamuli no ia o ka alana ia ana aku o ka palani ma kahi o ke kini imua o Pele ke Akua wahine. - S. F. Call me ka Hoku Hawaii.

     I KE kakaiaka o ka Poalima i hala, ua paa ka holoana o ka mokuahi Malulani a hala ka hapalua hora mahope o kona wanawa maa mau e haalele iho ai i ka uwapo no ke kali ana i na mea hanohano o ka mokupuni o Hawaii J. Kauhane a me J. H. Waipuilani a pau ko lana hui ana me ke Komisina J. H. Blount.  Hele haaheo no hoi na keiki o Hawaii, ua ku no ka apa i na keiki o Hawaii.

     Ua kaena ae kekahi hookele kaa, ua hoohana oia ia eha mau lio kaa ina ka Poaha a me ka Poalima o ka hebedoma i hala ma ka hoomakaikai ana i na ohua o na mokuahi elua mai Kapalakiko a mai na Panalaau mai o ka Hema, a ua loaa iaia he kanaha mau dala no ko lakou mau luhi a pau.  Ina pela ka pomaikai o na hookele kaa e ae, alaila o lakou ka poe mua i ohi i na pomaikai o ka poe kaahele honua.