Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 20, 20 May 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

MOKUNA VII. NO KA HOAUMAKUA ANA. A ina hopu pio ia, e kii no ka auamakua pueo a hoopakele. Ina he mai nui, a ua lapaau ia a ua hooiloilo ia, a ua punawelewele na na maka, aole poe e kokua ana, a mailoko mai o ia make, ua ole no i ka aumakua ma na kuhikuhi ana mai ma ka moeuhane i ka po. I kekahi wa, ua make kekahi poe me ka uwe nui ia, a hoihoi hou mai ka aumakua i ka uhane a ola hou; he mau moolelo lehulehu no keia poe. Aole o keia wale no na hana a ua mau aumakua nei, o ka haawi ana mai i na pomaikai o ka noho ana kekahi; a ua kaena iho la ka mea aumakua, "oia ke ola a ka aumakua." Ua manao kekahi poe o keia wa, oia kekahi kumu nui i emi ai ka lahui, mamuli o ka haalele ana i na aumakua, kumupaa, unihipili, a me na kumuhaka a pela aku, ua inaina nui mai la lakou i na pulapula e like me ke Akua i kona lahui i hoolaa ia, a ua lilo na aumakua i mau enemi e hoopai ikaika ana i ka lahui, ma na hewa hoohiki, ai ana i na mea i kaumaha ia a i hoolaa ia a pela aku. He kuhihewa loa ia mau manao ana pela. "O ke akua i hana ole i ka lani a me ka honua, aole ia he akua." Eia kekahi ano o ka hoaumakua ana: O ka poe a pau i pili loa aku iloko o na aumakua kiekie o ko ka lani a me ko ka honua nei, a me ko na wai, e ola hou mai ana na uhane mahope o ka make ana, a noho kino uhane hoonohonoho akua mai la iluna o kekahi mea o kona ohana a he mea e ae paha, a hai mai la i kona inoa imua o ka ohana, a ua hoomana nui ia aku. Aole i hoomanamana ia aku ke kino kupapau me na kaumaha ai ana, aka na na aumakua i hahae ae a lilo i kino lau. Ina ua pili i ka mano, oia kino ia e hoi mai ai, ina i ka moo, a i ka pele, i ka lani, e hoi mai no oia ma ia mau ano kino me na hoailona pakahi, i ole ai e hoohewahewa ka ohana, a me na aikane paha ana i makemake aku ai. Aole keia o ka unihipili maoli wahi a kekahi poe. NO KA UNIHIPILI. Oia na akua i loaa mai na kupapau mai, mamuli o ka hoomanamamana ana, a me ke kakuai ana iloko o na aumakua. O na kupapau a pau i minamina nui ia e like me na keiki punahele, a pela aku, o ko lakou mau kino ke ho-unihipili ia. Ina iloko o ka moo, mano a pela aku. NO NA AUMAKUA MOO. He nui wale na aumakua moo kahi e kakuai ia ai na kupapau. O Kalamainuu, e Laniwahine, o Hauwahine, o Kanekuaana a me Kihawahine; a o kini a me ka lehu a me ke kino lau o ka moo. O na akua keia i hoomana mau ia, a e kakuai mau ia ai na kino i make, a lilo ai ma keia mau kino eepa. O Walinuu a me Walimanoanoa kekahi mau aumakua moo a nui wale aku. O Kihawahine, he aliiwahine oia no Maui, a i kona make ana, ua nui ia a kakuai ia iloko o Kalamainuu, a lilo i akua moo aliiwahine kaulana loa. Mamuli o kona ano alii paha, oiai he mau alii nui kona mau kupuna mai ka po mai. A ma kona lilo ana i moo, ua hoomana nui ia oia e na alii o Maui a me Hawaii me ke kapu, a me ke kukulu ana i na puloulou, a he make ke kanaka i kona mau kapu. Ma Maui no oia i kakuai ia.

I ka lilo ana o Maui a me Oahu ia Kamehameha I., ua lawe pio ia o Kekuaipoiwa a me Keopuolani kana kaikamahine, a o Kihawahine hoi ko laua akua; a he kupunawahine hoi no laua. A i ka hui ana o na moku a pau, ua hoolilo aku o Kamehameha i akua kapu loa, he moe ke kanaka ilalo ke hele ke akua; ina he kanaka iluna o ka waa, moe no ilaila, no ka nui o ke kapu.

Ike mau ia oia ma Mokuhinia, Lahaina; ma Kapunakea, Kanaha, Paukukalo a me na wahi e ae no. A ua hui pu aku o Kamehameha ia Kihawahine oia kekahi o na akua nana e hoohui i na mokupuni a pau a lilo i hookahi; a penei kekahi olelo kahiko: "E ai aku oe ia Oahu, ia ku a ka hale o ko akua i ka lai o Waikiki, he hale puaniu no KalaKalamainu no ko akua no Kihawahine." O Walinuu o Walimanoanoa o Kalamainuu a me Kihawahine, he poe kuamoo, a he poe moo alii aiaupuni keia; a o ke aupuni ka lakou waiwai nui e malama ai. Ua hoolilo ia lakou i poe kia hoomanao maloko o na heiau, a ua komo lakou ma ka lalani aku awahine. O ke alii e paulele i keia mau moo i kiai no kona

aupuni, e kupaa no auanei ia me ka naueue ole.

Kanekuaana ko Ewa moo kiai; hilinau nui ko Ewa poe kamaaina iaia, mai Halawa a Honouliuli. Ina e pilikia i ka ia, hoeu like na kanaka i na waihau e pili ana iaia, a o ka ho-a no ia o ke ahi e hoala i ka pomaikai o ka aina. O ka Pipi ka ka ia kaulana o Ewa. Aole e hala na mahina eono e ku ai ka lala hau ua piha ka aina i ka Pipi, mai Namakaohalawa a na pali o Honouliuli, mai na kua-pa o uka a na pa akule; mai ka hohonu a ka papa nahawele o kula; mai kaliawa a ka pohaku ona loko a pela aku. Aia maloko o ka io o ka Pipi he momi nani, e like ka nunui me ka onohi ia; he onohinohi keokeo kekahi, ua kapaia he muhee keia; onohinohi ulaula kekahi me he anuenue la, he muhee makoko ia. He liilii a nunui kekahi; a he waiwai kumukuai nui ko ia mea. O ka Opaehuna a Opaekala kekahi ia; paapu mailoko o ke kai a na loko kua-pa a na loko puuone. O ka nehu pala kekahi ia; piha mai mai ka nuku o Puuloa a uka o na Ewa, pela me na nuku awalau a pau; no laila ka olelo ia ana: "He kai puhi nehu puhi lala Ke kai o Ewa - e E noho i ka lai o Ewanui - A laakona -a." He mahamoe kekahi ia kaulana, a he Okupe a mau ia e ae no kekahi. A ina i ike ia keia mau ia a pau alaila, eia ka olelo a na pulapula: "Hoi mai nei ua luahine nei mai na kukulu mai o Kahiki; oho mai la paha a aloha i na moomoo ana." O lakou no kekahi i hai mai i ke ano o na pae aina o Kahiki a me na aina e ae i ike ole ia.

O Laniwahine, he kiai no Ukoa, Waialua, malaila kona wahi; aole e hoohewahewa ko laila mau kamaaina i kana mau hana. I kahi wa, ua hoololi ano e ia ka ia o Ukoa; he ku-mu kahi aoao, a he anae kahi aoao, a he moa lawakea. Ina e unahi aku, momoe lua ke onionio o ka ili maloko; aole no he ono ke ai ia o ia ano ia. Momona ka ia i kahi wa a poo-laau no i kahi wa; a ua nalowale no hoi i kahi wa; a ua manao ia na Laniwahine wale no keia mau hana ano e. Aole no hoi he mau mea ano nui e pomaikai ai ka lehulehu mai iaia mai i hoomaopopo ia. O Hauwahine, he kiai ia no na loko o Kawainui a me Kaelepulu. O Laukupu ko Moanalua; he malama lakou i ka pomaikai, e pale ana i na pilikia maluna o ke kino a me ka ohana. NO KE KAKUAI ANA I KINO MOO. O ka hoolilo ana i kino moo, o Kalamainuu, o Walinuu a me Walimanoanoa, na akua moo aumakua a kumupaa hoi e pono ai, a he nui aku no hoi. Ina e make kekahi mea he alii a makaainana paha, a ua minamina nui ia hoi, a i mea e hui hou ai a e launa kamailio hou, he mea pono e kakuai ia a lilo i kino uhane ma ke ano moo, a mano a pela aku. Alaila hoi mai a noho iluna o kekahi mea, a hoike mai iaia iho, a lohe ka poe nana ua kino uhane nei i kakuai ia, alaila olioli lakou.

Eia ke ano o ka hana ana; Ina he alii, o ka moku halo ka mua, pa i ka pa laau ap uni ka hale, alaila, hooulu i ke kapa olena, pa-u-hala-kea, pa-u olena, pa-u mahuna a pela aku. Ua kapaia keia hahle he Hale Puainiu, a iloko o laila e hoomanamana kakuai ia ai ke kino kupapau; a pau ia, alaila, ho-a ka imu o ka puaa a me ka ilio, i na waihau a me na ko'a hale o ua poe moo nei. Mama no hoi ka awa a nui. O ke kupapau hoi, wa-hi ia i ke kapa olona a me ka ilio makue a ilio ii paha, a ilio moo hulu peelua ulaia paha. A he mau ilio hoomoe pu keia iloko o ka wai. I ka wa e huai ai o ka imu, lawe aku na mea ai a pau ma kahi e hanai ia ai na moo. A i ka wa maa mau e ai ai lakou, oia ka wa e pii mai ai na moo a pau mai ke nui a ka liillii, pela ka olelo ia. A hoohainu aku ka awa, a hanai aku no hoi ka puaa, ka ilio, a me na mea ai e ae i hoomakaukau ia.

Mamua o ka maona loa ana, kii aku la ke kahu moo i ke ope kupapau, a pule ae la, haawi aku la ma ke alo o ka moo aumakua i manao ia, a hopu mai la kela a nalo aku la. A hala he mau anahulu paha, alaila hoi mai la, a noho mai la iluna o kekahi lala o ka ohana a mea e ae paha, a kauoha mai la e hea mau ae i kona wahi inoa i na wa a pau a ka ohana e ai ai, a e inu ai hoi i na apu awa, "a e lilo no hoi au i puukalahala no oukou a pau i ko oukou wa popilikia, a oia no hoi ko'u mea e ikaika ai. O ka haka a ua kino uhane nei e noho mau ai, e inu mau ana oia i ka awa i na wa a pau, i ikaika ai ua unihipili moo nei. A mama no hoi ma ka lawelawe ana ma ka oihana lapaau, a kilokilo a pela wale aku. A ao mai la no hoi ia mau mea ia lakou. Aole i pau.