Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 22, 3 June 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

Ee Moolelo Hawaii

310KUNA VIII. SO KA OIHANA LAAPAU A ME 2iA KAHUNA. He like ole ka oihana lapaau a na kahana. 1O na kahuoa hoopai a hoohanau keiki, 2 o na kahuna paaoao, ea, ookohoiua a pela aku; 3 haha, aiawa maka, ike lihilihi; 4 kuni, anaana, iawe maunu a pela aku; 5 hoonohon»ho akna.

Aoie like na iaaa; he elua mau papa i kaamaha loa ke kiina iaau ana, oia ka 3 a me ka 4, o kekahl mau laau ae, he mau wahi laau no ka iakou i ka pola o ka malo, aia ma na olelo wehewehe e maopopo ai na kulana mai a me na kulana iaau a me ka lapaau ana.

O ke kahuna hoohapai a hoohanau keiki. He nui na ano e hoohapai ia ai na keiki opu pa, o ka maa, o na kahuna o ka moo o Ku, Lono a me Kane. O ka lua, ona kahuna iau nahelehele e Ku ame Hina, a aoie nae e ioaa me ka mohai ole, a aole no e ioaa ma ko hai makemake onoonou mai, aia waie no ma ka makemake oiaio o ke kane a me ka wahine, me ka hemolele o ko laua mana, aiaiia ka, loaa iho la ke keiki, a he keiki okoa ke keiki i loaa ma ka waha a ma ka wanana.

Ua oleloia, o ke keiki i loaa ma ka wanana, aoie ia he keiki na ke kaoaka, aka, na ka mana o na aumakua, a no laila i kuwili ai ka poe kahiko a i ulu nui ai keia lahui kanaka a kawowo ia wa, a pela i oleloia ai, "hua, kawowo, laha lakou, he hoawa, he lauhue, he ipu awa ka lahui i keia wa."

No ka hoohanau keiki ana. Ika hapai ana a hiki i ka walu o na ku, alaila, kii ka hoopahee, oia na iaau wale pahee i maa mau, ka mamaki palaholo, kikawai-o, hau, paiau; alaila. hoohainu apu pinepine, i pahee a eha ole ke hanau; i kahi poe, eiwa no ku, o ka hanau no ia me ka maikai.

O kekahi, mamua ae o ka hemo ana o ka inaina, hoohainu ke kahuna i ka laau hoohanau, a i ka hanau aka, ili aku la ke kuakoko i ke kahuna, a hemo ke kaiki me ka eha kuakoko ole o ka wahine hanau.

He lehulehu loa ke ano o na apu hoohapai a hoohanau keiki. Oku ka aumakua kane o Hina ka aumakua wahine, he hooulu kanaka laau, ke pololei ka hana ana, a ua pili nui ka manao o ka poe kahiko ia laua, no ka hoohapai a hoohanau i na opu pa.

Na kahuna lapaau paaoao. He poe akamai lakou i ka nana ana ī na keiki hou a me na makua o ke keiki, ke kumu i pili mai ai ka mai paaoao ike keiki. Ina ma o ka makuahine la, alaila, iaiano e haiiui ai ka laau paaoao, a ola wale no ke keiki. Ona mai paaoao ikea nui la i ka wa liilii, oia ka ohemo, ka opu lauoho, ka papakli, ka napele manawa, a nui aku. Ina pau ole keia mai paaoao ika w r a kamalii, e hoea mai auanei na mai ano ino loa i ka wa e oo ai ke kino, oia hoi ka ninole, hokii, nae, hano, ohemo, pehu, ohao, a me na mai ano ino e ae he nui wale, e pili ana i ke paaoao a me ka waiopua, ukakai a papaa kaina wawae. Elua mau mai ikaika maa mau i na keiki i ka wa opiopio mai na makua a kupuna loa mai, o ke paaoao ame ka ea. Elua ano o ka ea, o ka ea mahaui a me ka ea hoike.

O ka ea mahani, oia ka ea huna, aole e ike ia i ka wa kamalii, ina makaala pono ole ia i ka wa kamalii a oo ke kino, o wawahi mai auanei ka ea huna i kona kua wawaka, iiio i pala, kaokao, alaala, puhi kaokao, kuapuhi, kuaoiwi, kuanakaka, a me ua mai ino e ae i pau ole i ka wa kamalii, ao ka ea ka mai nana o hookipa i na mai malihini, ke kaokao, pala a mai lepera.

Na iaau oka ea. He nui na iaau kupono no ka eaj i ka wa opiopio o ka mai ea, e opiopio no ka lapaau ana. Ua pili ka mai ea ika wa opiopio o ko kino, a ua pili no i ka wa oo ke lele ole ke kumu o ka ea i ka wa kamalii, E pau ana ke kileo i ka ai ia, e huai ana ka ea i ke poo, a i ka maka, ka ihu, ame ke kino a pau ke iele ole ka ea i ka wa opio, nolaila, mai ke poo huai, ka ihu ole ka maka eha, ka hoopilou, ke poo lehu, ka alaala, ka umauma naha, ke puhi kaokao, a i ka wa e poi aku ai i ka laau ea, aole e ola, ua hala ka wa i>ono. E like me ka awaawa oka ea e make ai ke kanaka iaia, pela no ka pepehi ana o ka ea i ka lahui kanaka i keia manawa, me ka hui pu ana mai me na mai malihini awaawa.

Ka laau apu ea. O ka iimu Ka« iemakapii, aia ma na wahi wai pahihi, a i iimua mau i ka wai, a waipuna paha, a ma na kahawai nui no i kahi wa, a uiu no i na kuauna ioi i ka wa ua. He pua ienaiena a poiu kekahi, a keokeo kekahi, hana a nui kupono, me ekolu kauna ahuawa muo opiopio, o ka Ea, a me ka ana i wa'u īa a aeae. O na muo ahuawa e kui a wali, a hui na mea a pau iloko o ka mauu ahuawa hou i ki ia a wali, a e oaahele i elua wahi lai a kunu i ke ahi a moa, e puiehu pu i wahi uaia. A i ka moa ana, o ka mahu o ka wahi mua, e hookolollo aku ma ka maka, a ma ka ihu a me ka waha o ke kelki, e omo ae i ka wai o ka wahi a pu-a aku i ke keiki me kahi mana uala aku, a pela no ka iua o ka wahi. Elima hana ana, kakahiaka, ahiahi, a e pan no ka ea huna, ka ea kakua, ka ea mahani a me ka ea wahi, a ea holke. Ina no ke kanaka makua, he hana apu ka pono loa, oia ka hana kupeie me ka poi uaia, a e hoolilo ma ka inu ti ana i ke ahiahi a me ke kakahiaka o na wa a pau. Eia kekahi mau laau. O ka papaa oliia, o ka opuu

maia ibolens ; o ka moie ulialoa, alaalapnloa, a nui 00 keis duiq laaa, a pali nia k& waha, a pal&ho paha me ka e^a ' eha o fca pao, oka hoolaoia a • ke kale paha ? * o ke koha kufcai be mea j kaomiia i ka ea, a e nnnoaūoa ai ka •■. waha. O ka oo koholaa kekahi taaa ka- j pooo no ka poe opiopio. Ona keiki I i pili i ka ™»i paaoao he mahee pu- ; lewa, a mahee makoko ke ano o ke keiki, a aa ka i ka omino a me ka | alalehe, nolaila mai ka paapaa o ke ; p00) ku ka manawa, no ke 1 paaoao mai keia, elaa no manawa e | oo ai o ka pau no ia i ka nalowale. «

Oka hoonaha ana ika manawa kekahi mea e pono ai. Ina paa ka manawa, he kuma ia e pii ikaika mfli ai ka wela, he paniu paa ia, alaila, e pai mau i ka manawa ma ka hoopuiu mau ana i ka waia, me ka olena ame ka iau i, i ole e nawaiiwaii pinepine ke keiki.

Kekahi mau mai paaoao me na laau. Oka muhee, muheepulewa, maheemakoko, muheekea, muhee* papakii, aia iloko o keia mau kulana a me na ioina o ke ano o na keiki i ku i na mai paaoao, he haalele makua, he opu lauoho, he omino, he alaleha- No ke ano kanna mai kekahi mai na kupuna mai, a ina makua a hoea i na keiki; no keia mau ano mai no hoi ka 1010, ka hano, ka makapo, ka 1010 kaa. He m&u kuiana mai nui ke paaoao a me ka ea, oke kupele no ka laau kupono ioa no keia mau ano mai, he poi uala a kal® paha, o ka wai o na iaau paaoao i kui ia ka wai e hoowali ai, aa ke kahuna no e nana i na laau paaoao kupono, e like me ke ano oke paaoao i ike ia, alaila, ai inau a hoonaha, a ai aku i ka muo a me ka lau.

Ma na makua e iianai ai, a ma ka waiu o ka makuahine e komo ai ka inau paaoao i ke keiki, ina he muo, lau, a hua, e puka no ia iwaho ma ka iepo o ke keiki, a o ka hoike oiaio no ia, ua pau ke paaoao, a ua pau pu hoi ka wili pu ana oka lena, ka pakalea ame ka wekaweka oka lepo. A ina pala ka waha a pii ka wela ike poo, e hoohui ika laau ea; ua olelo ia, lie kane ka ea ahe wahine ke paaoao, a ua hui pu laua malalo kekahi a nialuna kekahi, a he mea pono ke pale ia laua.

Oka papa laau paaoao, mai ke kai aka piko ona inauna ka ohi ana, a eia kekahi naau laau i uiaa mau. O ka makou ke kilohana o na laau paaoao, mai kona muo aka mole, he kupele a ai maoli i huiia i ka poi uala. O ka pua kookoolau, mai kona muo ahiki i koua mole, kupele a ai maloo a iuu ti; ka liko lehua; ka pua ka pua kakio, ka pua ilima, ka oua hala, uleule ahala, ka pua o kanaka maikai, ka pua auhuhu, ka pa hekili, ka pa makani, ka laukalii, ka poe a pala kolo, ka naakolokolo, ka pa'uohilaka ka liko ohia, ka llko ame ku hualewa, ke kanawao n me kona hua a pau, ka iliau, ka hinahina, ka llmu ekaha oke kuahlwi,, oka ea, ka ane, ka ekaha ku euoana, ka popolo me kona liua, ka paiili, ka mohihi me kona pua, ka liiauomakiki me pua, oka hinahina ku mauna me kona pua, o kauhake, o ke pulihilihi me kona pua, oka walu ame ka niho, o ka lehu a me ka lauoho, ua pili ia no ke paaoao opu lauoho, a he nui aku na lanu i koe, o ka oo koholua kekahi i pau ka ohemo, ka omino, ka alaleho, a me na mai puupuu kunakuna, iueeau a papaaulu o ke keiki.

E liko me ke ano o k:e paaoao, pehi no ke ano oka hanai aua ina laau paaoao, aole pono ke hanai wale, oiai, aole i like ke ano ona paaoao, pela no ka mai ea ame na ano mai e ae a pau, o ka ike lihilihi ka ike alawa, a ine ka ike liaha, oia na ike i hilinaiia a i kupono rio ke kahuna paaoao, a me ka mai ea.

Ka papa kahuna haha. O keia ka papa kahuna o Lonopuha, oke poo o keia papa kahuna, o Kamakanuiahailono, oka inakii mua oka maka mua o ka hoike ana o kona ike, mamuli o kona lapaau ana ia Lono, he alii no Kau, Hawaii. Na Lono iho no i pahu i koua wawae i ka 00, a puka malaio, aole hol i maopopo ke kumu oia hana ana, kil aku o Kamakanuiahailono i ka popolo, a nini iho la ika wawae o Lono a ola ae la, e like me mamua, a hahai o Lono iaia, a ao me ia i ka oihana lapaau, a lilo oia i poo mua no ka oihana kahuna haha, a he poo aumakua hoi, a knpaia o Lonopuha. Aole i pau.

He elima aenei makahiki o ke kapili ia ana o kekahi wahi moku kiakahi ma Hilo e Mr. Wm. Baum, mai loko mai o na wahi dala e hana aku ai a loaa, alaila kapili aku ana. A ma ka ia 17 aku nei o Mei, akahi no a hooiana ia i ke kai. O kona loa, he 35 kapuai 3 iniha; laula, 10 kapuai 8 iniha; hohonu, 4 kapuai. He 30 mau tona kona nui.

Ke makemake uei o Mr. Albert Favorite o Arkansas City, Kan., e haawi aku i kapomaikai i komakou poe makamaka heluhelu I kona ike i na mea e pili ana i na ma'i anu. Penei kana olelo: "Ma ke kau kupulau i hala iho nei, ua loaa iho la au i ka ma'i anu a ua ano kuonoono loa ka ma'l ma kuu ake mama; a aohe hoi i ano oia pono ae, ua ioaa hou iho la au ia ano ma'i hookahi me ka hoonawaliwali ana ia'u a hala wale ke kau makalii, a i ka haalele ana mal o ke anu, he kunu paakiki ka mea nana e hoomailo ana ia'u a'u hoi i maoao iho ai aole loa ia au e oia iki ana. He umikumamaha makahiki i hala ae nei, na hoao no au i ka laau kunu a Chamberiain me ka holopono, oolaila, ua manao iho la au e hoao hou. Aole i pau he hookahi omole, ua haaleie koke mai la ke kunu ia'u, a aole loa hoi au i hoopllikia hou ia mai e ke kunu me ke anu. Ua hooia aku au i kahi poe, a ke mahalo nui nei lakou." He 50 keneta o ka omole e kuai ia ma kahi o Benson Smith <fcCo. t Agena ma na Pae Aina Hawaii. 2435—4t.