Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 33, 19 August 1893 — Page 4
| This text was transcribed by: | Ululani Victor |
| This work is dedicated to: | Samuel M. Kamakau |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Ka NUPEPA KUOKOA
NA
Ko Hawaii Paeaina i Huiia
No ka Makahiki. $2.00
No Eono Mahina 1.00
Kuike ka Rula
HOOPUKAIA E KA
HAWAIIAN GAZETTE CO.
H. M. WHITNEY, Luna Nui
J. U. KAWAINUI, Luna Hooponopono.
No Honolulu, Oahu, Lakou a pau
POAONO, AUGATE 19, 1893.
KULA SABATI.
III. Aug. 27. O Paulo @@@ Ageripa. Oihana 26:19 32.
NOLAILA, e ke alii, e Ageripa e, aole au i hoole aku ia hoakaku, ma ka lani mai.
20 Aka, hoike mua aku la au ia lakou ma Damaeeko, a ma Ierusalema, a ma na mokuna a pau ma Iudea, a i ko na aina e, i mihi lakou, a e huli i ke Akua, a e hana i na hana i ku i ka mihi.
21 No keia mau mea, lalau mai na Iudaio ia'u maloko o ka luakini, hoao mai la lakou e pepehi ia'u a make.
22 No ke kokua ana mai o ke Akua ia'u, ua kupaa no wau, a hiki mai nei i keia la, e hoike ana aku i ka poe liilii, a me ka poe nui, i ka i ana aku i keia mau mea wale no, i na mea a ka poe kaula, a me Mose no hoi i olelo mai ai, e hiki mai ana.
23 E Make no ka Mesia e pono ai, oia hoi ka mua o ka poe make i ala hou mai, nana no e hoike aku i ka malamalama i ko onei kanaka a me ko na aina e.
24 A i kana hoakaka ana pela i kona iho, i ae la o Peseto me ka leo nui, e Paulo, ua hehena oe; na na palapala he nui oe i hoolilo ai i hehena.
25 I aku la ia, aole au hehena, e Peseto maikai e, aka, ke olelo aku nei au i na olelo oiaio a me ka naauao.
26 Ua ike no hoi ke alii i keia mea, ke olelo wiwo ole aku nei au imua o kona alo, no ka mea, ke manao nei au aole i nalo iaia kekahi o keia mau mea, no ka mea, aole i hana ia keia ma kahi nalo.
27 E ke alii, e Ageripa e, ke manaoio mai nei anei oe i kana kaula? Ua ike no au, ua manaoio no oe.
28 Olelo aku la o Ageripa ia Paulo, ua ane ane oe e hoohuli mai ia'u i karistiano.
29 I mai la o Paulo, ke pule nei au i ke Akua, i ole oe ma ka aneane wale no, aka, ma ka oiaio e lilo ai oe, a me ka poe a pau e hoolahe mai ia'u i keia la, i mea e like io ai me a'u nei, ma na mea a pau, o keia paa wale no ke koe.
30 A ku ae la ke alii iluna, a me ke alii kiaaina, a me Berenike, a me ka poe e noho pu ana me lakou.
31 I ko lakou hol ana aku, kamailio ae la lakou ia lakou iho no, i ae la, aole i hana keia kanaka i ka mea ku i ka make a me ka paa.
32 I ae la o Ageripa ia Peseto, ina aole keia kanaka i hoopii ia Kaisara, ina ua pono ke wehe iaia.
Manao Nui. E pono ke hana mau i ka oiaio.
Pauku Gula. 1 Korineto 1:24. O Kristo no ka mana o ke Akua a me ke akamai o ke Akua.
Olelo Hoakaka.
Ua noho paahao o Paulo ma Kaisareia he mau makahiki elua. O Peseto ko Pelika hope. Ua hoopii hou na Iudaio ia Paulo imua o Peseto, aole nae i hoahewaia o Paulo. Ua manao o Peseto e lawe aku ia Paulo i Ierusalema. Aole nae i makemake o Paulo e hookolokoloia imua o ka aha olelo Iudaio, nolaila, ua hoopii aku oia i ka Emepera Roma. Oia no ke kuleana o na makaainana Roma, e hookolokoloia imua o ke alii nui ma ke kulanakauhale alii. Ua makaikai o Herode Ageripa II., ka moi o Kalekisa a me kona kaikuahine Berenike ia Peseto. Ua kukakuka pu laua e pili ana ia Paulo. Ua makemake o Ageripa e lohe i ko Paulo olelo hoike. O keia haawina baibala ka hapa hope wale no o ko Paulo haiolelo. O Ageripa II, he keiki oia o Ageripa, nona i pepehi ia Iakoba, Oihana 12:1, 2. He kualua oia no Herode ka Nui. O keia haiolelo o Paulo, aole ia imua o ka ahaolelo, aka nae he olelo hoike imua o na alii wale no.
22 Kaula -- ua hooiaio o Paulo i kana olelo hoike me ke kuhikuhi ana i na wanana o ke Kauoha Kahiko e pili ana i ka Mesia. 24 Hehena -- pupule, olalau, e kamailio ana e pili ana i na mea ole. 25 Naauao -- ka noonoo pono, aole loa ka pupule, 2 Korineto 5:13. 27 Kaula -- ina paha ua manaoio o Ageripa i na kaula, e pono no hoi ke manaoio aku ia Paulo a me kona olelo hoike e pili ana ia Iesu. 28 Aneane -- he olelo hoohoka keia, loiloi, hoohenehene. 29 Like -- ma ka lawelawe ana no Iesu.
He Mau Niele.
I -- O ko Paulo olelo hoike, 19-22. Owai o Ageripa? Owai o Peseto? Heaha ka makemake o na kahuna Iudaio e pili ana ia Paulo, Oihana 23:12-15? Heaha ko Paulo hoike e pili ana i kona wa opio a me kona hoohuli ia ana i ka pono karistiano? Heaha kona iini nui mahope o kona huli ana? Heaha ka olelo o na kaula e pili ana i ka Mesia? Heaha ke kumu no ka manao o na Iudaio e Kimopo ia Paulo? Heaha ka wanana o na kaula e pili ana i ko na aina e, Isaia 60:3? Ua kahea anei o Iesu ia oe e lawelawe nona? Ua hoolohe anei oe i ka leo kahea mai ka lani mai? Ua makemake anei ka poe manaoio ia Iesu e hoohuli koke i na mea e ae i ke Akua? Ua paipai anei o Paulo i na kanaka a pau loa e mihi a manaoio?
II -- Ka Peseto olelo hoohenehene, 24-26. Heaha ko Peseto olelo hoohenehene ia Paulo? Ua noonoo pono anei o Paulo, ua pupule paha? Ua hilahila anei o Paulo e hoike aku i na hana a me na olelo ao o Iesu? Ua manao anei oia o ka moolelo o Iesu, he kaao no ia i haku wale ia? Ke manaoio nei anei oe i ko Iesu oihana Akua hoola? Ua paulele anei oe ia Iesu? Ina paha ua hilahila oe ia Iesu, pehea kana, Mareko 8:38? Ua kupono anei na olelo lehulehu e hoohenehene ana i na kanaka hoike manaoio? Owai ka poe pupule ma na hoohenehene ana i ka pono Karisitiano? Hiki anei ia oe ke manaoio ia Iesu ke ole kou hoolohe ana iaia? Heaha kou mea e makemake ai, i ka oiaio paha, a i ole ko Satana mau olelo hoopunipuni, hoohenehene?
III -- Ko Ageripa hoapono wale ana, 27-32. Heaha ko Paulo ninau aku ia Ageripa? Ina paha ua manaoio maoli i na olelo wanana o ke Kauoha Kahiko ua hiki anei iaia ke hoole i na mea i hooiaio ai i ko Iesu oihana hoola? Heaha ko Ageripa olelo pane? Ua hoole anei oia i ka oiaio o ko Paulo hoike? Ua makemake anei oia e lilo koke i mea Karistiano? Heaha ko Paulo makemake nui nona a me na hoa noho pu? Heaha ko Ageripa olelo hooholo e pili ana i ko Paulo ano hala ole? Ua lawa anei ko kakou hoapono wale ana ia Iesu? Ua loaa anei ia Paulo ka pomaikai io, ia Ageripa paha? Heaha ke kumu no ka hookuu ole ana ia Paulo? Pehea kou iini no na kanaka lehulehu? Ua makemake anei oe e haalele ia Iesu, Mataio 19:22?
Manao Pili.
1 He mea manaoio anei oe, he mea hookuli no hoi?
2 Ua kokoke anei oe i ka hoola, aole nae e pili paa iaia?
3 Ua loaa anei ia oe na kumu hooiaio, a lawa, e pili ana i ke ola hou ma o Iesu la?
4 Ua makemake anei e noho pu me ka poe loiloi?
5 Ua kapaia anei oe he mea pupule no kou hooholo loa ana i ka hana a ka Haku?
NA LETA.
Aole o makou makemake e lawe i ke koikoi o na hala no na manao i hoopuka ia malalo o keia poo e ko makou poe mea kakau.
Na Mea Hou o Kona Akau, Hawaii.
E ka nupepa KUOKOA. Aloha oe:
E oluolu oe e hookomo iho ma kahi kaawale o kou mau kolamu i keia mau wahi kulu wai meli o ua Kona nei, a oia iho keia:
Ma ka Poakolu, Iulai 19, i hoike ai ke kula olelo Beritania o Kailua, malalo o ka noho kumu ana o Tom Aiu a me Sam Kahananui kona kokua elua. Nui ko'u mahalo i keia kula no ka makaukau o na haumana ma na haawina i a'o ia ia lakou. Oia hoi na haawina heluhelu, na mea helu, pili olelo, kakaulima, na kumumanao, na himeni, a me kekahi mau lala e ae o ka ike. Ma ko'u hoomaopopo ana, oia no ka helu ekahi o na kula o Kona Akau nei ma ka olelo Beritania.
Ma ka Poaha, Iulai 20, ua hoike ke kula olelo Beritania o Holualoa-uka, malalo o ka noho kumu ana o Mrs. Scott. Maikai no na mea apau i a'o ia i na haumana. O na keiki Pukiki ka hapanui ma keia kula, a he elua wale no keiki Hawaii. Ma ko'u koho ana, o keia ke kula helu elua, no ka mea, he kula hoomaka hou keia, a me he la, e holomua aku ana na haumana o keia kula i keia makahiki aku.
Ma ka Poalima, Iulai 21, ua hoike ke kula o Pahoehoe, malalo o ka noho kumu ana o Mr. Scott. Ma keia kula aole au i mahalo, me he la e emi hou ana i hope ma na haawina i a'o ia ia lakou. Ma ka paikau ua maamaalea lakou, a me he la, malaila paha ka hooikaika o ke kumu. O na haawina i hoike ia mai ma keia kula, oia ka heluhelu, himeni, a he wahi haiolelo. Aole i hoike ia mai kekahi mau ike e ae elike me ke kula o Kailua. Ma ka rumi o Mrs. Hugo, he nee mau no na haumana imua ma na haawina i a'o ia ia lakou. I ka pau ana o na hana hoike, ua panee ia mai he wahi papaaina no na mea a pau i naue ae malaila.
Eia kekahi mea kupanaha i ko'u noonoo, aohe mau olelo paipai mai na komite a me ka luna kula mai, oiai malaila ae o J. K. Nahale, ka lunakanawai apana Kaalawamaka, J. D. Paris, Jr., Makua Victor, Tom Aiu a me kekahi poe e ae. Heaha la ke kumu?
Mamuli o ka lilo ana o J. H. Waipuilani i lunakanawai apana no Kau, Hawaii, ua lilo ia i mea hauoli ia makou na keiki o ka Hui Hoohuiaina o ka apana o Kona Akau nei.
Me ke aloha i na keiki oniu hua metala ko'u welina.
D. AHIA.
Kona Akau, Aug. 3, 1893.
Hoike o na Kula Aupuna o Kohala Hema.
E ke KUOKOA,
Aloha oe:
Ma ka la 20 o Iulai, ua hoike ia ke kula olelo Beritania o Waimea nei, i noho kumu nui ia e Wilmot Verdenberg, a me Miss E. W. Lyons, kona kokua. Ua wehe ia na hana o ka la ma ka hora 10:30.
Eia na haawina i a'o ia i na haumana e ke kumu, a i hoike ia mai imua o ka lehulehu:
Heluhelu, himeni, kakaulima, na mea helu, pela, na hua piapa, na helu ana, a me kekahi mau lala e ae o ka ike, a he ku i ka eleu na haumana ma na mea i a'o ia ia lakou e na kumu.
Ua oi ae keia hoike i ko ka makahiki i hala, maemae na haawina i a'o ia, a ua oi aku ka nani o na himeni, a he ku i ka ii a ka puuwai.
O na keonimana a me na lede i hiki ae, oia no o S. H. Mahuka, kou mea kakau, J. Bright, F. Spencer, J. W. Kawai, Rev. J. Kalino, J. A. Kaleo, Z. Paakiki, T. S. K. Nakanelua, Mrs. M. Spencer, Mrs. Ella Hitchcock, Mrs. Kalino, Mrs. Lioe Kaanaana, Mrs. Kawai a me kekahi poe e ae o na kane a me na wahine. E mahalo nui ia na kumu no ka ikaika ma ke a'o ana.
Iulai 21, ua hoike na kula o na Kawaihae uka a me Puako, ma Kawaihae, a ua hoike ia na haumana ma na lala mau o ka ike, e laa ke pe-la, anetomia, na mea helu, kakaulima, heluhelu, himeni, palapala aina, a pela aku.
Ua ikaika na kumu ma ke a'o ana, oiai he liilii loa ka hapanui o na keiki. Ma ka himeni a me na haiolelo, o ke kula o Kawaihae-kai ka oi. Ma na haawina e ae, aa pii like no na kula.
Malaila ae keia mau keonimana: S. H. Mahuka, Rev. J. Kalino, J. E. Foresi, W. Chicken, T. K. Beef, K. Pai a me na poe makaikai e ae he nui.
Eia kahi leo paipai ia oukou e na kumu, e hoomau aku i ka oukou hana elike me keia, a e hua hou mai no ka hua a pa haneri ke ano.
Me ke aloha nui i na kumu a me na haumana o na kula aupuni o Kohala Hema.
No ka Lunahooponopono ko'u anoi nui, a no na keiki poahi o ka papa pai ko'u welina pau ole.
S. M. KEKOA.
Waimea, Hawaii, aug. 8, '93.
E Make ana o Pali.
MR. LUNAHOOPONOPONO: Aloha oe.
E make ana o Pali, oia ka wanana a kekahi keonimana, a nana ka puu palaina i kahi ai ka neo ma mua iho nei, a ke olelo nei e make iaia ka haipule, e ao wale no oe me lakou la i ka hoounauna aole e make o A. Pali ia oe, no ka mea, ua poni ia oia no ka mea Kiekie loa. He makau, he makau wale ia mea i ka poe haipule oiaio, e like me Pali ma, Kalua ma, Kahaulelio ma, Kaiwikaola ma.
O keia keonimana nana ia olelo, he loio no ia. Hele pela kau olelo ino mai kou waha huluhulu mai. O ka make ana o ka poe mamao mai ke Akua mai, he make lapuwale. O ka poe make iloko o ka Haku, oia ko lakou iini nui.
Ina i Lahaina au, ina ua nikiiia e a'u kela kuapuu i ke kaula a kauo ia i ke alanui.
O ka lua keia o na manao o keia loio i puka ae mai kona waha huluhalu ae, elike no me ka pelapela o ka waha i ka huluhulu, pela no ka olelo ke pahemo mai.
E D. Kahaulelio, ke ike iho la oe i na olelo ino a ua loio nei nou, e mukii ia oe i ke kaula a kauo i ke alanui.
Ua olelo ia mai ia'u, no ko makou kakau inoa ana a kakoo i ke Aupuni Kuikawa, ka mea i puka mai ai o keia mau olelo. Hele pela oe e na mooalualu, aole no i olelo uuku ua loio nei, aka, iwaena o ka lehulehu kana olelo.
I nui ke aho e Pali ma a inu pu kakou i ka wai aiai o ka lanakila mau loa.
Huro! Huro!! Ke Aupuni Kuikawa!!!
C. POIKAOHU.
Maui, Augate 5, 1893.
Na mea Hou o Maikonisia.
Butaritari, Iune 8, 1893.
Mr. S. H. Oni,
Aloha oe a me na lala o ka Papa Kahu Waiwai.
Aohe no a'u mea e ae e hoike aku ai ia oe, hookahi wale iho no, oia no ka hana a ka Haku ma keia mau pae aina. No Butaritari nei, he maikai na hana a holomua, o ke kumu o keia holomua, o ke komo kino maoli no ke alii a lawelawe pu ma na hana pono a pau, e haiolelo aku me ka ikaika mai luna mai o na awai, hapai i na kula Sabati a me na hana pono a pau. No ko ke alii makemake e hookoia kona mau iini maluna o na kanaka.
He mau kula Sabati no ko makou ekolu mahele, na keikikane a me na kaikamahine, na haawina hoopaanaau i na kanawai he 10, kahi mau mahele iloko o ka palapala aina, 7 pauku iloko o ke kauoha hou, he pualu like ka hana ana o keia mau haawina; ka lua, na makuahine, 7 pauku o ke kauoha hou hoopaanaau ai, e ku ana na wahine a pii iluna a me ka himeni ana; ke kolu, na makuakane, ua like me ka na makuahine, alaila, pau na haawina.
Ua lohe ia mai ke noke mai nei o Apaiana, Marakei, Tarawa, Maiana, Tabiteuea i ka hula. Aia ma kela mau wahi o Rev. Walkup me kona wahi moku, kahi i kuupau ai i kona ikaika hana, e holo ana mai kekahi aina a i kekahi, a i keia la i ku mai ai oia ianei nei me na nuhou. E lohe ana no oukou i na mea hou mai kana mau leta aku ia oukou. Ke lawelawe nei i ke ao ana i na keikikane, a o na kaikamahine, aia i ko'u mama Julia. Ke ao aku nei me ka hemahema no i ka olelo Gilibati, a ke hoopololei mai nei na keiki i kana olelo ana, he maikai no na kanaka o ka aina, oluolu heahea. Eia no ke noho pu nei me ka makua Rev. Maka, a me kona mama nawaliwali, me Rev. J. W. Kanoa, ke Duke kona hao o Butaritari nei, me kona leo pukuniahi ma na haiolelo ana mai me ka eleu, pela no me ka makua B. Maka, no ka mea, ua lawa pono i ka makaukau i ka olelo Gilibati, nui ke ohohia ia e na kanaka.
He maikai no ko makou mau ola kino aole omaimai e noho nei.
J. NUA.
HE MOOLELO
Hooniua Puuwai
NO
OLANDO KAAKA
Ka Opio Noho Waonahele.
KA HIAPAIOLE O KA PU RAIFERA
Ka Puuwai Waipahe.
NONA
Ka Umauma i Lalapa ia e ke Ahi o ka Wiwo Ole, a o ka Ui Kaili Puuwai Hoi.
MOKUNA II.
KA LUAUI MAKUAHINE I ANOE KA NOONOO.
Ua ku malie iho ka opio hahai holoholona ma ke kae o ka muliwai me ke kaulona ana a kona mau onohi maka maluna o ka waapa nana e lawe ana i ka ui oi kelakela a kona maka i ike mua loa ai, a hiki wale i ka nalowale ana mai ka ike ana aku a kona mau maka. Ia wa, ua liuliu ae la ka opio me ke kahea ana ae i kana mau ilio, a niau hele aku la oia me kona mau kapuai mama ma kekahi wahi alanui e moe ana maloko aku o ka hihipea o na ululaau loloa o ka nahele. Iaia nae e hele ana, ua hoopiha ia kona puuwai me kekahi noonoo anoe, a e hahai mau ana hoi na helehelena o kela ui nohea ma na meheu o kona mau hoomanao ana. Iloko o keia mau noonoo a kona puuwai, a iaia hoi e hoomau ana ma kona alahele mehameha maloko o na ululaau loloa, aia hoi, ua hoohikilele ia ka manao o ka opio i ka nunulu ana ae a kana mau ilio. Nolaila, iloko o ka imo maka ana, ua makaukau ka pu raifela a ka opio, a me ka eleu lua ole, aia hoi kona mau onohi maka e halo ana ma o a maanei.
He mau kaina wawae pokole, aia hoi, ua ike aku la oia e ku ana mamua ponoi o kahi ana e hele aku nei, ma kahi paha o elua haneri iwilei, he dia nui momona. Hapai malie ae la oia i kana pu, a he nei nakolo ka i wawalo ae iloko o kela ululaau mehameha, aia hoi, ua ku aku la ke dia, a waiho a make ana iluna o ka ili o ka honua. He wa pokole hoi, aia ka pahi a ka opio hahai holoholona ke mahelehele palamimo la ma na io palupalu ono o ka holoholona punahele i na mamo oia aina. Ua lawe ae la oia ma kahi kupono no ka hoolawa ana i kona hale, a mahope hoi o ka hanai ana i kana mau ilio a lawa, ua hoomau aku la oia no kona home noho wao. I ka hala ana iaia he hookahi mile me ka hapa, ua hoea aku la ka opio ma kekahi wahi ponaha malaelae maikai iwaena o kela ulunahele mehameha, a iwaena konu hoi o ua wahi ponaha 'la e ku ana he wahi hale maikai. Ua hoopuni ia hoi ka hale me kekahi wahi pa maikai, a maloko o ka pa, e ulu ana he lehulehu wale o na pua aala o kela a me keia ano. Ua mahiai ia hoi me ka maiau, a e hoike mai ana, he lima no kekahi wahine puuwai maemae ka mea nana e lawelawe ana i kela mau pua aala lua ole a ke Akua i haawi mai ai me kona lokomaikai palena ole.
Aia ma ke kua o ua wahi hale la, e kahe ana he wahi kahawai uuku me kona wai aliali kohu hau. He mea oiaio, he luakaha io no kela i piha me na hiohiona o ke aloha, a me ka pumehana. O loko o ua wahi hale 'la, ua malama ia me ka maiau. He maemae lua ole ka paia a me na wahi a pau o loko o ua wahi hale la. Ua hoohihi ia hoi na lau uliuli o ke kuahiwi, a me na pua ma na paia a puni o ka hale, a ke honi aku i ke ea o loko he keu a ka moani huihui.
Ua ka alo loa ae la ka opio ma ke kua o ka hale, a hele pololei aku la oia a komo iloko o kekahi wahi pupupu hale uuku mahope aku o kahi hale noho, a mahope hoi o kona waiho ana aku i kana ukana iloko o na wahi hale uuku la, ua huli mai la oia a komo aku la ma ka ipuka o ka hale noho, a ia wa, ua pane aku la oia me ka leo oluolu, a ku i ke aloha ke lohe aku:
"Ua hoi mai nei au e kuu makuahine aloha, a ua hoihoi pu mai nei au he mau io dia maikai e kuu aloha."
"Ae, e kuu Olando maikai, ua hoi io mai la ka oe. E hoonani ia ke Akua no kona hoolohe mai i ka'u pule. Aka, mai hopohopo oe no'u i keia la, oiai aohe au e makemake ana i ka ia i keia la e kuu keiki aloha. E nana mai oe, mai ko hele ana, ua hoohala iho nei au i ko'u manawa i ka hoowehiwehi ana i ko kaua wahi home aloha me keia mau pua aala, a ka lokomaikai palena ole a ke Akua i haawi mai ai. E kuu keiki aloha, o ka pua wale no paha ka mea maemae hookahi. E nana oe i ko'u hele ana a ako mai i keia mau pua maemae nui wale mai ka poli mai o ko lakou makuahine, a lawe mai hoi a hookuu maluna o keia mau paia, he oia mau no lakou maemae, a me ka hemolele o ko lakou naau, oiai e kulou mai no lakou me ka minoaka mai ia'u. Eia nae, he mea mae wale ka pua, wahi a ka makuahine."
"E kuu makuahine, aole anei owau kekahi mea i like me na pua ke aloha ia oe?" I ninau aku ai ke keiki me ka naau ehaeha no ke ano olalau o kona luaui makuahine.
"Ae, ae, o oe io no ka mea oi loa ae o ke aloha ia'u, aka o oe no ke keiki a kou makuakane, a o ua makuakane la ou, oia no ka'u kane. Auwe, pehea la oia i haalele mai ai ia'u? Ua aloha au iaia e kuu Olando, me ka ikaika a pau o ko'u puuwai, eia nae, ua haalele mai no nae oia ia'u. I kona oili ana aku mailoko aku o ko maua hale, ua hoohiki mai no oia ia'u e hoi hou mai ana no oia: aka, ua hala ae nei he mau makahiki lehulehu wale, eia nae, aole oia i hoi mai. Nolaila, e kuu keiki aloha, aole loa oe e haalele iki mai ana ia'u e-a?" Wahi a ka makuahine.
Aole i pau.
He Moolelo Hawaii
MOKUNA X.
No ka Nupa.
Oia no kekahi mau lua huna, he mau lua hohonuia, he 60 kapuai ka hohonu o kekahi, a 70 o kekahi, a hiki ilalo o ka lua nui, a he pali laumania na aoao a puni, a ilaila e kukuni ai na ihoiho kukui, alaila, komo aku iloko o ke ana. He hookuukuu kaula ka hiki o ka poe lawe kupapau.
Aia i Waimea waho ma Hawaii, he mau nupa nunui, no na alii a me na makaainana, a eia kahi moolelo no ia nupa, no ka ike ana o kekahi haole kauka, o Dr. John Pelham Kauka Pili ka inoa, a penei ke kumu o kona ike ana.
O kekahi kanaka alii o Waimea, he kanaka elemakule oia, a palupalu no; ua ku oia i ka pololu, (i na kaua paha o Kalaniopuu a i ko Kamehameha I paha,) maluna ae o ka opi o ka opu ma ka iwi aoao akau, a hula ka pololu ma ka iwi aoao hema, he laumeki nae ka maka o ka pololu; aole e hiki ke hole ia a hemo. Ua waiho no pela i na makahiki he nui mai ka wai ui mai o ke kino, a elemakule. A i ko kauka Pili nana pono ana i ka laau, ua hooiaio loa oia; aka, ua haohao loa oia i ke kumu o kona ola.
Nolaila, ua nonoi aku oia i ua kanaka nei, "a i make oe ea? na'u kou kino, a na'u e hana a malama i kou kino." Aka, ua ae mai no ua kanaka nei; a hala kekahi mau makahiki loihi, ua make iho la ua kanaka nei. Ua kii aku o kauka Pili e noi i ka poe e ola ana no ua kupapau nei, aole ae o ke kaikamahine; a kuai aku no hoi oia, aole no hoi i loaa, a ua minamina loa oia. Nolaila, ua makaala loa oia e ike i kahi e kanu ia ai.
A i kekahi po, i ke aumoe, ua moe na mea a pau, oia ka wa i lawe ia ai o ua kupapau nei, a eia no hoi o kauka Pili ke hoomakakiu aku nei mahope, a hiki wale i ua nupa nei, a pau ka huakai i ka hookuu me ke kaula, a ike pono iho la oia ma na hoailona; a ao ae, ua hele oia e nana me kona kanaka, me ke kaula a me ke kukui me ka pu, a komo laua iloko, aole o kana mai ka nui o ka ahuula, ka mahiole, na mea kaua, a me na waiwai makamae o kela a me keia ano o na alii kahiko; o na kahili, o kapa, ka moena, aole o kana mai.
A huli laua a loaa ua kanaka nei, a hoailona iho la i ole e huikau, a hala eono malama hele hou aku la oia e nana, aole i maemae loa ka laau, a pau hookahi makahiki, ua hoomakaukau iho la oia e hana i hookahi pahukoa e kukulu ai no ua kanaka nei.
Mahope mai, ua kauoha aku ko Honolulu poe kauka ia Dr. Andrews ma Kailua e imi i iwi kanaka, a hoouna mai, aka, ua kauoha aku oia ia kauka Pili ma Waimea. A loaa iaia keia kauoha, ua kii aku oia i ka iwi kanaka ma keia nupa, a lawe ia e kekahi mau kanaka, ua ope ia a paa; a poeleele laua i ke ala, moe iho la laua ma kapa alanui a o ko laua mau uluna ia. Aka, i ka hiki ana i Kailua, olelo aku o kauka Anaru, he mau puolo iwi kupapau keia, a i ka wehe ana, aia ka he iwi kupapau io no, aole o kae mai ko laua makau. Aole nae keia o na iwi o ka kauka Pili punahele, he mau iwi okoa no keia.
A mai Kailua aku ka hoouna ana no Lahainaluna, ua hanaia a paa na iwi mai ke poo a na kapuai wawae iloko o kekahi pahu, i kakau hoopunipuni ia mawaho he aniani, e kaikai malie o helelei ka huila o loko, oia ka M. H. 1835 a 1836 paha.
E like no hoi me ka ike ole o kela mau kanaka o Waimea, pela no hoi na mea nana i auamo i Lahainaluna oleloia mai, na H. Kuihelani a me Amala i kii mai i ka po, mai Lahainalalo mai a Lahainaluna.
I ko laua lawe ana a hiki i Lahainaluna, a no ke aumoe loa, ua waihoia maloko o ka hale kamana, a ao ae hiki aku laua ma kahi o Anaru, me ka olelo aku, ua akahele loa ka maua lawe ana mai i keia pahu aniani, he wati paha la, hopohopo loa maua o helelei na huila. "O! he mea okoa maloko," a kukulu ia ae la ka pahu iluna, a ki ia ae la a hemo ke pani, aia ka he iwi kanaka okoa mailuna a lalo, e paa ana no na olona, a ma ua wahi i hemohemo ua wiliia me ka uwea, a e keke mai ana na niho. A ua puiwa loa laua me ka weliweli no keia mea a laua i lawe mai ai, a laua paha i moeuhane mua ole ai e auamo i ka hai iwi.
E noho hoomanao mau ana o kauka Pili no na waiwai o ua nupa nei, a me kana iwikanaka holookoa hoi, e lawe i keia mau mea a pau loa i mea hoikeike ma kona aina hanau ma Beritania, oia na waiwai makamae o na alii, ua pololu kaulana a Makakuikalani, ka Kanaloakuaana Puapuakea i hoouka kaua ai ma Pu@aoaka, a me ka laau a Kamalalawalu me Lonoikamakahiki, me ka lana o ka manao, e loaa mai ana iaia na pomaikai a nui loa.
Aka nae, ia kauka Pili e hoomakaukau ana i mea e pono ai ua mau waiwai nei, aia hoi, puka mai la he ahi nui weliweli mailoko mai o ua lua nupa nei, a puoko ae la kona uwahi eleele hohono, a he mau pule ka hamu ana i ua mau waiwai nei a me na iwi kupapau a pau loa. A ua minamina loa o kauka Pili, a ua poho loa kona manaolana. Pela no me kela pahu iwi ma Lahainaluna, ua pau no ia i ke ahi ma ka pau ana o ka halekula.
A he mau nupa e ae no ma na wahi e ae. O ke kanu ia ana o kekahi poe kupapau, ua hoopoepoe ia ke kino me he mau polo paiai la, a mawaho ae ke koko, aia ka pono o ka nalowale o na iwi, ua pao ia mai no iloko o ka hale hou, i ke alanui kekahi, a i kuauna loi kekahi.
I ke au o Kamehameha II a me Kamehameha III i kanu pono ia ai na kino kupapau. He manomano ka opu inoino o na lii a me na makaainana kekahi i kekahi.
Na Wahi e Noho ai na Uhane.
He ekolu wahi e noho ai na uhane mahope o ka make ana, pela ka manao o ka poe naauao loa o ka wa kahiko ma Hawaii nei, oia na kaula, na poe o ka papa hulihonua, a me ka poe kilokilo lani, a kuhikuhi puuone.
1 O ke ao kuewa.
2 O ke ao aumakua.
3 O ke ao o Milu.
O ke au kuewa a o ke ao auwana kekahi inoa, maanei e lalau a auwana kuewa hele wale ai ka uhane o ka mea kuleana ole, a makamaka ole nana e hookipa, ua hele wale i ka maomao a i ka wiliwili o Kaupea a i hiki aku i Leiolono, aia malaila ka ulu o Leiwalo, a ina aole aumakua kokua, e lele hewa ana ua uhane nei ma ka lala e lipo mai ana ka lau, eia ka he lala popopo ia, a haule aku la ilalo lilo i ka po pau ole, a ole, ua nanea wale ka uhane i ka hele me he makani la, a ua lilo ka ka aina i mea palahalaha, a i hiki aku kona uhane i ka Leina'kauhane a i ike aku i ka auau kai mai a kekahi poe uhane ma kahi aoao mai a lele hewa aku ma kauwahi awawa kai e malino mai ana, aia ka he awawa kai ino poi uhane ia, he pohaku oioi ae malalo, a ina aole makamaka aumakua kokua, e lele io aku ana no oia ilaila, a o kona lele no ia i ka po pau ole.
Ua nui ka poe i make a ola hou, a i olelo pinepine mai no keia mau wahi mai ka wa kahiko mai a hoea mai i keia au hou. A pela no hoi me na kaula i uluhia e na uhane a ua lilo i mau wahi kanaenae ia me ka pupu pili ma keia mau wahi, mamuli o na moolelo mai keia poe i ola hou mai, a me na kaula ke kumu o ka manaoio ia he oiaio.
O ko Oahu nei leina a ka uhane, aia e kokoke la i ka lae o Kaena, ma ka aoao akau e huli la i Waialua aneane no i ke alanui oki e iho ai ma Keaokuukuu, a o na palena i oleloia,, o Kahoihoina, Wakea, aia i Kakahee la, malalo iki iho, a i ke kawa kai o Kilaula ma Keawaula.
Ma keia mau wahi, e loaa ai na uhane aumakua kokua, a na lakou e hoihoi a hoola hou i ke kino, a i ole lawe aku paha i ke ao aumakua; he kakaikahi nae ka poe i kokua ia e na uhane aumakua kokua, a ola hou ma ke kino a i ke ao aumakua hoi, o ka hapanui he make wale no. O ka leina a ka uhane, he owawai kai poi uhane ia, a lele aku i ke ao pau ole.
O Leiolono hoi, oia kekahi wahi e make ai ka uhane i ka po pau ole. Aia no ia kokoke i ka pohaku o Kapukahi, a ma nae aku, e ku pono ana i ka puu hoailona o Aliamanu, a huli ma ka akau o ka Hokupaa, a ma kapa luna o ke ala kahiko he hapapa pohaku pahoehoe, a maluna pono iho he wahi ponaha poepoe, aneane elua a oi aku paha kapuai ke anapuni, oia ka puka e iho ai ilalo.
O ka nui ia o Papa@a Leka, he ao aumakua ia wahi, aia ma ka puka e iho ai o Leiolono, a he kumu ulu e kupu ana, o Leiwalo ia. He elua ona mau lala, ma ka hikina kekahi a ma ke komohana kekahi, he mau lala ulu hoopunipuni ka keia, o kekahi lala no ka po pau ole, a o kekahi no ke ao aumakua, a o ka mea kokua, e lawe ia ma ia lala, a ike i na kupuna ia Wakea ma a nui loa aku.
Aole i pau.
Hoolaha Kumau.
KAKELA ME KUKE
KA HALEKUAI NUI
O NA
WAIWAI LIKE OLE
NA MEA
HANA KAMANA P@@@
Na lako pili @@@ kukulu hale
Na k@pa,
Na lei @@@
Na kaulahao @@@
Na Pahi
Na Upa
Na Kui
Na @@@
PALAU LIO
Na @@@
Na @@@
Na @@@
Na kua @@@
Na @@@ bipi
Na kaulahao bipi
Na uwea pa
Na @@@ @@@
Na mea piula
Na ipuhao
Makau me Aho Lawaia
Na Iliwai
Na kaula
Na hulu pena
Na pulumi
Na pela moe
Na kopa
Na @@@
Na @@@
Na pakeke hao
Na kapu hao
Na pauda
Na kukaepele
Na uwiki, a me
Na ipukukui
Mikini Humuhumu Kaulana
Wilcox & Gibbs, Hookahi Lopi
Ka Remington Elua Lopi
A @@@ @@@ me keia @@@.
Kakela me Kuke
KA AYER SASEPARILA
[kii]
Oia ka LAAU oi loa o ka @@@ no na mai i hookumu ia @@@ koko ino mai. Ua oi loa ae @@@ ka mea, o kona kahua i hookumu @@@ ai o ka
Honodorusa Saseparila Oia
No ka mea, o ka LAU N@@@ HELEHELE a me na @@@ pau i maa i ka hoohuihui @@@ oia na laau oi loa o ka maikai, @@@ ka mea hoi ua ike ia ka waiwai @@@ ma ka lapaau ana i na MA'I KOKO -- ua oi ka
Ayer Saseparila
ma na mea a pau e hooikaika @@@ kukulu hou ai i ke kino i hoonawaliwali ia e ka ma'i a me ka @@@
Ua hoonoono ia ka ai, ua h@@ ia ka ma'i o ka waihona hoowal@@@ ua hooikaika ia ke Ake a me @@@ Puu Hoowali ai, a hoohana @@@ ia na lala a pau o ke kino. Ua @@@ kuke ia mai ke kino ae, ka @@@ make o ka ALAALA, ua hoo@@@ na EHA, na PUHA, na RUMATIKA, na MAIHEHE, na H@@@HUE a me na ma'i ma ka poo k@@@ wale o ka hupe, a ma na wahi a @@@ ke hooia mai nei na Kauka ala@@@ ka maikai o keia laau.
Ke hoola nei ia hai, a e hoo@@@ hoi ia oe.
No ke KUNU a me ke ANU
Ayer Cherry Pecto@@@
ka laau lapaau alakai o na ohan@@@
No ka NALULU, ka LEPOP@@@, ka LENA a me kekahi mau @@@ inoino e ae o ka opu, e lawe i k@@@
AYER HUAALE CATHAR@@@
E makemakenui ia nei e k@@@ puni.
Hoomakaukauia e Kauka J @@@ AYER & CO., Lowell, Masekus@@@
HOLLISTER & C@@@
Na Agena ma ka Paeaina Hawaii
23