Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 34, 26 August 1893 — NA LETA. [ARTICLE]

NA LETA.

, A«I mAkou ui«Ji«a4ko e lawe i k« kolkol i o« hAI« xk> oa m&B*o i boopuk« ia c*l*lo o kei» poo e ko in*kou po« me* ktk*u. Kekahi Maa mea Oiaio e Piii ana la Koolaa K Mr. Lunahooponopono: No ka nui o kekahi mau laukua oieio i oi aku mamua o ke kupouo e paka mau nei maioko o na nupepa, ua iawe mal au i keia mau mea malalo iho a o hoopuka aku ma kau hiwahiwa i ike ai ka lehuiehu i kekahi mau mea i hannui oinio ole ia • kekahi poe: Maloko o na nupepa Holomua a mo Oiaio, ua oleio ae kekahi, he awawa kupono o Kalalau i ke kanu ko a lilo i mahiko nui, a ua hooiaia ka kekahi poe haole i hui uanu e hoohana ua wahi nei. A ua ikeiu ka n Koolau e kau ana maluna o kekahi lio keokeo e holo ana iuka lue na eke kalo i ka wa o Stoltz 1 lawe ia ai a kau iluna oka moku. Aua pio ka ke anuenue ine ka ua iho o ka ua liilli I ka wa a ka huakai e tmil ana, s\ pela waie nku. O ka oiaio, lie mau haanui waie no ia. O ka oiaio, aohe lie kupono o Kaialau nu ka mahiko, n ina e makemako ia e ioaa oua hookahl tona kopaa, ine ka nui o ka iilo e loaa ai.

I ko'u hoomaopopo, ho hapalua mile kn averika akea o Kalalau a he eiua miie ka loa, ruo ke ano j>iipii nae oua aoao elua. He ekolu wale 110 alanui e hiki ai kekahi ke puka mai Kalaiau aku, hookahi ma ka aoao o Hanalei, a lie eiua mauka pono o hoea aku ai i Waimea, a o ka eha oua alanui raa ke kai. O kekahi hapalua o ke kahakai, he n-n, a o kokahi hapa he one. Ua noho kakaikahi ia nae ka aina o kanaka ma kela a mo keia aoao o ke kahawal, a raa na wahi eae apau he kupololel ka paii a hiki iluna. O kahi l kiia ai o Stolt/. he Kokoke ioa i ko kal, mawaho iho o ka halo o Kaumehelwa, oia no hoi ka halo i hoolimaliena ia e Stoltz i wahi hooinoana noua a mo kona poo kanaka.

O kHhi lioi o kfi pualikoa P. G. i hoomoana ni, ho hookahi paha milo tuni kc kai aku, a uiailaila aku a kahi i lujolulu ai o Koolau hc hookahi no paha mile, oia no ko kuinu okc alapii o Flaupu, e pii ai i ko kalaulu o kiei ni ia Puukapeie o WaimoH.

Ke oleio nei kekahi poe, na Kaumoheiwa a me Kinney i hoopii i ka Papa Ola e ohi aku I na ma'i lepera, o ka oiaio nae, ua ka Papa 01« uo i hoouna mai ia fc}toltz ka ageua o Kauni nui no ka Papa, malalo nae o ka ua Stolt/, nei hoopaipai una. 1 ka hele mua ana mni i Knlalau noi, ua komo mua oia iloko o ka hale o Koolau mo ka mahui mua ole iu. £ noho ana ka wahlne, a ua hele nae •> Kooluu. I ka wa i ike mai ai ia •Stoltr., ua hoomau aku oia i ka hoonalowale aua iaia iho, no ka lako ole paha ia wa ke kumu ī hoohana ole ai. Mahope iho ua hui kino Inua, ua noi aku o Btoltz i koua oluolu e hoi i Kalawao, ua hoole o Koolau. I keia hele ana mai a Stolte aohoana pu, aohe pihi makai. Ua hul oia me ka hapanui o na iua'i, a iwaona o lakou o Kapahee wale no kai ae maikai, o Paoa ua ao ano kaualua, n o kekahi poe I hui pu ine Kauai ua hoomau lakou i ka peo ana. Kolaila, hooholo iho la o Stoltz o hoi oia a Waimea, alaila kii mua i ko Niihau poe ma'i a ku i Honolulu, alaila hoi hou mai i Kalalau e imi al l ka poe i mahuka i ke kunhiwi a akoakoa me ka poe ae e helo, alaila lawe pau loa.

O keia ka hooko aim o $toltz elike luo kana i olelo ai. Ika hiki olua nna mui uu makauknu mo elua pu raifelrt a ine elua pu pauapana. I ka hiki ana, hoomaka koke oia o hoolloialiiiia i mau paahana nona. lvraoua oia pot> o Kaumeheiwu ka una oka haio, a o Iwa pu kekahi hc kelki kamaaina no Kalalau me llaena.

I ka la muu, ua heie mai ua Stoltr nei i Hanakoa i ka makaikai, a i ka iua o ka ia, ua noho i ka hale a aliiahi hoomaka e pii i kahi o Kapahoe. Ua plli keia wahi me leahi i hoomoaea ai na koa P. G., he ekolu hapaha mile mai ka h&le mai o KooUu, ua iho pu mai o Stolr- me Kapahee a hiki i ka hale. la raauawa kou mea kakau i iauaa mua ni me Btoix. He pepehi pipi ka hana o kanaka ia ahlahi. I keia maoAwa, 6 iohe mau ana kou mea kakau i ua kaena a Koolau mai ka waba mai o kn lehulehu, a e lohe ana hoi i ka Stolx mau Kaena mai kona waha mai. OkaStols ka«na» aoie e moe ko poo ona a ioaa o Koolau a i ole make i«, o ka Koolau hol, maalo ae o Btofe papa leo m ka miiimili ana, peia iho la keia maa kaena eiua e nune ia ai e ka lehuiaiiu a hiki wale i ka hora 5 p.m., kahea mai nei o Stot* i koa mea kakau e komo aku eai. I ko'a noho ana ma ka aoao o ke pakaa*

kau, ike aku ia waa eloa no o"u | maa hoa ai, oia hoi o StoU me | Peter Nowiein, kaikaina a i oie kaikuanao 8«m Nowiein. E waiho ! ana na mea ai ae ku ana hookahi omole waikeke. Hoomaka maaa o Stola e inu ma ka mea kapono aai mai no hoi o Peter. Aneane e pau ka makou ai ana, komo mai aua o PeoikOa ka hoa makai o Stoii mai kekahi hale mai. Ko ia la hopa iho la no ia i ka omole a piha ke kinha. Aneano Ika hora i0 oia ahiahi, hoomakankaa iho ia koa mea kakau e iho i kahakai no ke kaii ana i ka waapa hoio no Hanaiel ia wanaao ae. Hamoa o ko ? u haawi ana aku i ke aloha hope ia Stoiti, aa kamailio iho ia maua no na mea pili ia Kooiau. Hai mai la oia ia'u, aoie e moe kona poo a paa o Koolau, no na olelo hookano, ekahl, no ka mahuka &db mai iaia aku, eiua, ua haawi aku oia ia Kooiau be eiaa poie no ka hoomakaakaa ana, eia nae, ua mahuka mai o Koolau i Kalalau me na kaena iho, ina kii aku o Stolti e hopu hoa iaia, e ka koke ao 1 ke ki po ia e ia.

O kekahi no hol, o Paou kekahi o na mai i holo mai Walmea mai, mahope iho o ka hoao ana e ki a ku o Btolx I ka pu, eia nao, ua ku ka hoki a hala o Stolz. O kekahi kamu no hoi o ka hooikaika ona e ohi ina mai, no kona ike i ka hoopoino ia oka poe ola maikai eoa hana a ka poe mai, no ka noho huikau, okahi no ka hoala a ohumu ki pu, a he nui no na kumu e ae.

He nui na mea a kou mea kakau i ninaa aku ai ia Stolz, e laa na mea e kamailio ia nei no Kaumeheiwa, ua hoole loa mai o Stolz, aoie oia i hele mai ma o ka Kaumeheiwa paipai ana.

Mahope ihoo keia mau kamakamaiiio ana o maua, ua lulu lima iho la maua me ko i ala olelo mai e kipa aku ī ona la ke hoi aku mai Hanalei.

I ka hora 1 o ka wanaao o kekahi la ao, ua holo makou no Hanalei. Ia la he Poalua, ua pii aku o Kaumeheiwa, Iwa, Peter Nowlein, Penikila, Makanui e kukulu i ka papai hale a Stoitz i kauoha ai e kukulu, oia wahi he hapaha mile ke kaawale mai kahi aku o Kooiau. A i kuu wa no ka i haalele aku Hi iaia, ua hoomaka koke nooia epii i ke kuahiwi, he mau wahi papaa berena, he huluhulu ame ke kapa alla na wahi ukana. He pu panapana ka kekahi ana.

I ke ahinhi Poakahi o Stoltz i pii ai iuka e lioomakakiu ni, a i ke ahiahi Poalua i hoi mai ai. Ike awakea Poalui, ua loaa pono iho Ia ke ope ukana o Stoltz la Koolau, Paoa, Nihoa amo kekahi inau mai hoohaunaele, aneaue i knhi o Koolau ma e noho ana, aole nae o Stoltz malaila ia wa, o ka ai ana iho no ka ia, e ahu ana no ka berena.

Ta manawa o Koolau ma 1 iho poiolei ai 1 kai a ike aku la e kukulu ia ana ka papaa hale e Kaumeheiwa ma, kahea aku nei o Koolau e waiho i na mea a pau, a e lioi koke lakou ika halo o ki ia ika pu. Holo o Kaumeheiwa ma a koe o Peter, hiki aku noi o Koolau ma a hoomaka koke e hao i na mea a pau e ku ana a hoouna ia kekahi o lakou e hoi me ua mau pono la, a hoomau aku ia no o Koolau i ka iho ana a hiki i kahi o Kaumeheiwa kahi hoi o Stoltz i noho ai.

I ka hiki ana aku, e huaiulu anu kekahi poe o ka halo, e kaheaiia ka wai o ka ili o kekahi, uapiha loa ka poo o ka hale i ka makau, a me ho mea la ua kohu Moi o Koolau ia awakea Poalua, o kana mau kauolia ku i hooko ia me ka eleu, ohi ia na pouo kipu a pau loa me kokahi mau inea o ao, u hoouua ia o Paoa e hoihoi iuka, hoonoho pakahi ia no hoi o Nihoa, Manuia a mo Kala e mukai i na makaula, a o Koolau hoi rac ka wahine kft i kial i ka hale e ake ana o ka ike aku ia Stoltz, a hoomaka koko no e pepehi kanakn.

Ia Paon iuka, ua nihi hele mai ia o Stoltz a liala kahi o Koolau ma n hoea loa i kahi o Kapahee, a iiaila o Stoltz i kali ai no Paoa. Ika mnalo aua ae o Paoa, ua kahea aku la o Kapahee e komo mai n ai raiki, oiai 0 Paoa e nanea ana I ka ai raiki mawaha pono o ka hale, ua pukn uku lo o Stoltz ma kekahi aoao o ka ! hale, kolo mallo aka la a hopu ia Paoa ma ka a-I, naklikli ia iho la i ke kaula a hoi aku la laua ia ahiahl j poeleele no ko Kaumeheiwa wahi. Oiai laua ho 4 JO paha kapuai aoi mai ka puka aku oka hale, ninuu ana no o Kala. Owai keia? Owau no o Paoa hme Stoltz. Ia manawa holo aku nei o Knla e pee. Kahea koke aku la no nae o Stoltz, aole hoio! aole holo! e Kala, o ku oe ia'u 1 ka pu. Aole i hoolohe mai o Kala, h knnl aku Ia ka pu a Stoltz, aole I ku o Kala. Ikawa i kani ai ka pu a Stoltz, ua ku koke mal la oia ma ka aoao hemn i Ka pu a Koolau a puka ka poka ma ka aoao ahau. Ia manawa i malule iho ni ke kino o Stoltx ilalo me ka pna ana o kona mau lima ma kona umnuma. A haawl ae la i kaoa mau oielo hope loa i keia no. £ Paoa! £ Paoa! Ha&wl aku oe I kuu aloha ia Mama. Ia manawa kahoam&i la o Koolau ia Paoa, ua make loa iho ia paha ka haole, hoole aku nei o Paoa» heie mal la hoi o Koolau a olelo iho la la i Stoltz, no ko paakiki hoi paha, olelo | oe aole e moe ko poo a wiwi au no | ka ai ole, aia ko pilikla la. la \ra o Koolau i ki hou iho ai ma ka punwai a make loa o Stolts.

I kela manawa, aia na kanaka a me na makai 1 kahakai kahi i mee ai. Iko lukou lohe ana i ke kani o ka pu, hoomanao ae la lakou ua raake o Stc,ti.

Hoomaka koke o Kaumeheiwa i koia wa e holo maiuna o ka wa» no Maka e hai akn i ka lohe ua make o Stoix, a o kekahi poe hoi, hoao e pii e ike ia Koolau ma Ina hoi ua ki io i ka pu la Btol*, aka, ua hooooho ia o Nihoa me Manuia ma ia wahl e pale aku i ka poe hele māl f me na pa no iaoa, o Wahinealoha waie no ka i ae ia. I ka hoea ana ako o Wahinealolui, e waiho ana o 6tolx

ua make, a e kiai ana no o Kooiau ma. lawio Koolan i koi ai e kaoo no ia Stolz. Kol hoi o Wahiaealoha e kla! iakoa a ao ia po a na ke ao e hoike mai i oa mea e haoa ai.

I ke ao aoa ae, aoie i pnka ka U, ike koke mai ia no iakoo i kekahl mokn e helo aku ana mai Hanalei ako. Ia wa koke no o Koolaa ma i hoomakaakao ai e pii do ke kuahiwi, me ke kaaoha iho i ka pee cJa T aole ioa oia e haawi pio, a ina oia e ike i kona kupilikii loe, alaila e iawe no oia i ke ola oke keiki, a peu ka laoa uwe ana me ka wahioe, alaiia e iawe no oia i ko iaoa mau oia. ia Kooiau ma e aneane ako ana i ko iakoo kahoa hoomoana T kani koke no ke oeoe o Waialeale. I ka manao o kekahi poe, he moku keia na Sto!U i kaooha mamua no ka poe ma'i, eia ka aole. 0 ua moku nei i hoouna i;i euai e ka Makai nui Qeo. N. Wilikoki ma 0 Luna Mak&i W. K. H. Deverili la, no ka iohe koke ana ia aumoe ia Kaumeheiwa ua make o Stols. I ke ku ana o ka moku, ua hooleie ia he poe kakaikahi iuka, a ua auamo ia mai no hoi ke kino kupapau o Stolz a kau i ka waapa, kauoha ia ka poe 1 koe iho e W. C. H. Deverill ma o Peter Nowiein ia e haaieie ia Klaiaiau a pau ua hoonene ana. 1 ka moku e holo ana na Waimea me ke kino o Stolz, ke kalua la o Koolau ma eona puaa liilii, a pau na kalokalo aea, hoomaka uui aku Ia e pii no ka mauna. I ka nana aku ia wa, aole he heieheiena wiwo ko Kooiau.

O keia ae la ua mea apau e piii ana no ka hoomaka ia aoa e kii mai i na mai a hiki i ka haalele ana o ke kino make o Stoltz ia Kalalau, a me ka iko liope ia ana no hoi o Koolau e kekahi mea ola uhane a hiki i keia la. E puka aku ana no na mea pili i ka hiki ana mai o na koa P. G. a me «a mea i hanaia. Ua iawa kaua, no ka mea, ke hea raai nei ke ahi palelo o Makana e hoi ko Kaiiiili keiki, oiai be malu ae la ka la i ke kula. Owau iho uo, K. W. K. Lauaeomakana.