Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 35, 2 September 1893 — Page 1
This text was transcribed by: | Kelly Murray |
This work is dedicated to: | Killea Kehaumalie Pili Murray |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE XXXII. HELU 35. HONOLULU, POAONO, SEPATEMABA 2,1893. NA HELU A PAU, 2457.
Hoolaha Loio.
W.R. KAKELA,
@ Kokua ma ke Kanawai. HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.
2370
@ELLIE M. LOWREY, @ TARI no ka LEHULEHU A HE @ HooIAIO PALAPALA A ME NA PALAPALA HOOHIKI.
@ me W.R. Kakela, LOIO, ma ka @ ka Hale Leta, Honolulu @
S.SMITHIES (KAMILA,) @TALI no ka LEHULEHU A HE Agena Haawi Palapala Mare
@, Kohala, Hawaii. @
ANTONE ROSA, AKONI@
@ he Kokua ma ke Kanawai, LUNA HOOIAIO PALAPALA.
@ Keena @ ma Alanu Kaahumanu. 2370
@ G. HITCHCOCK, (@ E HIKIKOKI)
@ a Kokua ma na mea a pau @ pili ana ma ke Kanawai. @ NO NA BILA AIE ME KA AWIWI.
Hilo, Hawaii. 2370.
@ ALLEN & ROBINSON,
@ A MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU
E loaa no ma ka UWAPO O PAKAKA, Ho@, make kumukuai makepono loa, no ka @ ka lehulehu e makemake ana e ku @. E kipa mai a e ike kumaka. 2396-Q
JAMES M. MONSARRAT, (MAUNAKEA)
@ he Kokua ma ke Kanawai E LUNA HOOIAIO PALAPALA.
@ ia no na Palapala Kuai, Palapala @lima, a me na Palapala Pili Kana@ ae ma ka olelo Hawaii. Dala no ka @ ma ka moraki ma na Waiwai Paa.
@ Hana: Hale Pohaku hou ma ka @ ma Waikiki o ka Halewai, alanui Ka@. 2370.
WILDER & CO., (WAILA MA.
@ Kuai Papa a me na Lako @ hale o na ano a pau, a me @ mea e ae a pau e pono ai o @ hale.
@ o Alanui Moiwahine me Papu. 2396-q
@ T. WATERHOUSE, (WALAKAHAUKI,)
@kuai o na Lole Nani Panio! LAKOHAO, @ Lako Hana Mahiko, A PELA AKU HE NUI WALE.
@ Moiwahine, Honolulu. 2396-q
KO BIHOPA MA, BANAKO MALAMA DALA
@ NO MAKOU I NA DALA HOOMOE @ ma na heaie ana ma ko makou BANAKO @ ama Dala malalo o keia mau kumu:
@ e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na @ Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupanee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, @ ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, waiho ia ko dala hoomoe i ekolu mahina, a @ waihola paha ke dala a hala na malama @ ka wa e hooponopono ia ai ua helu@ i panee e helu ia maluna o ua dala @ ua la elua paha o ka mahina.
@ aku panee e uku ia i na dala e lawe ia @ maloko o ekolu mahina mai ka waaku o ka @moe ia ana mai.
@ la mamua ae o ka unuhi ana aku o ke@ kanaka i kana mau dala, o hoike e mai i @ BANAKO, a e luwe pu ia mai ka buke dala i @ e kikoo ai.
@ dala e uku ia, aia wale no ma ke kikoo a mea nana i hoomoe mai i ko dala me ka @ pu mai i ka buke hoahu dala.
@ mua o Sepatemaba o keia a me kela @kahiki e hooponopono ia ai na helu o na @ a pau, a o na uku panee i uku ole ia ma@ o na puu dala a pau o waiho ana me ke @ ole ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea @moe dala mai i hala ua malama ekolu, a ma @ aku e hui ia me ke kumu paa mua.
@ puu dala haomoe mai maluna, elima @ dala e lawe ia no mamuli @ e aelike ana.
@hamama ana ka Banako ma ua la a pau o @ hebedoma, koe na la Sabati a me na la @ aia.
BIHOPA MA. Honolulu, Ian. 2396-q
@AUKA LEONG KENG TONG, (L. AKINA)
IKEAU ANEI NA ANO LAHUI A PAU, E @ noho ana ma ke Aupuni Hawaii, mai na @ wahine a me na keiki: i loaa i na ma'i o @ a me keia ano, e naue mai i ko'u keena, @ a na'u e hoopau aku i na ehaeha a ka ma'i ana o oukou e na makamaka, he hiki ia'u apaau i na ano ma'i a pau: ma'i iloko o ka @ hu'i ke kino, aki iloko o ka iwi, eha o ke @ ma'i wahine, a pela aku. Mai hoolohe @ na hoa, a he hiki ia'u ke lapaau i ka ma i @kaawale ohana. Hele mai hookahi, hele @ elua, hele mai no a pau loa: he oluolu ka @, ke hui me ia ma na kukai olelo ana: ua @ kaakau au e pulama mai i na kono ana mai @ Mokupuni mai, me ka eleu me ka hiki@ loa, he makamaka a he hoaloha maikai @ e na Hawaii olelo.
DR.L.AKINA, Helu 40, Huina o na Alanui Kamika a me @ Honolulu. 2403-1*
J. HOPP & CO., @ Poe Hana ma na Lako Hale o na ano o pau!
@ Moe, Na Uluna Pulu, Ete. @ no ka Hoolimalima ana, ua @ Lako Hale me ke kumukuai emi.
Honolulu. 2396-q
KA EUEU WIWO OLE O NU IOKA A I OLE O KA Makai Kiu Hale Niwela.
MOKUNA XIII.
UA MAOPOPO no ia oe e Pa, aole loa au e hana i kekahi mea oia ano ia oe, "wahi a ua wahine la me na hiohiona ole o ke pihoihoi.
"Aole loa o'u hilinai i kekahi mea hookahi i keia wa, aka, o kou wa wale no nae keia e pakele ai, oiai, i keia wa ano e hele ana au e hoao a e hoohuahualau i kou hoaaloha, a aole e nalo ko'u ike ina he oiaio kau a i ole ina paha he apuhi, nolaila, e hoomanao oe ina i ike au he oiaio ole kau e ka wahine, alaila, e papapau ana olua iloko o ka holowaa hookahi."
"Ua olelo mua aku hoi au ia oe e hoolauna aku ana au ia oe me Ruka ke kanaka hoohehe dala," wahi a ka wahine me ke ano hoomaopopo ole i na olelo hooweliweli a kona hoa kamailio.
"Ua hiki hoi paha, aka, ke hana nei nae oe e ka wahine me ke kaakaa no ou mau maka."
"Aohe a'u mea e kanalua ai, no ka mea, ua ike au aole a'u mea e hopohopo ai."
"He akenui oe i keia mea he dala e kuu kaikuahine, a eia he iwakalua tausani ia'u, ke holopono keia mea."
"He oi aku na dala ma ka lima o Ruka, a ina oe e kuemi hope ole ana alaila o ko kaua lilo no keia i mau mea waiwai loa," wahi a ka wahine.
Ua kaulana loa ia kanaka o Ruka ma ke ano oia ke pookela hookahi maloko o ke aupuni o Amerika i na hana karaima he lehulehu wale, a aia hoi ma kona waihona he mau miliona dala, a oia no hoi ke kanaka akamai loa i ka hoohehee dala apuka, a hana i na bila dala baneko i hiki ole loa ke ike ia i na he bila apuka a bila maikai paha.
Mamuli hoi o kona akamai lua ole, ua hiki loa iaia ke hana i kana mau dala apuka me ka hiki ole i ka poe hana dala o ke aupuni ke ike i ke ano e, a he mau miliona o kana mau dala i lawelawe ia e na poe kalepa a me na poe mea baneko.
He wa loihi i hala ae, ua nalowale honua ua kanaka la, a ua maopopo ole hoi i kona mau hoaloha ina eia oia ke ola nei, a i ole, ua make paha. Mamuli o ke kane e Emma Kalene, ua launa mua oia me ua kanaka kaulana la, a no ia mea, ua kamailio mua aku la oia ia Hale Niwela, e hoolilo iaia ma ke ano o Ruka, i hiki ai iaia ke lawe i ua makai kiu la iloko o ka poai o ka poe haihai kanawai, a ilaila hoi oia e lohe ai a e hoomaopopo ai hoi i ka lakou mau hoolala.
Ua maopopo no i ka makai kiu he pomaikai nui ko ka aina ke holopono keia mau hana a laua, aka, ina nae e hapakue ana, alaila, he make wale no ka hopena.
He mau huaolelo kakaikahi hou kai kukaia mawaena o Emma Kalene a me ke kanaka nona ka inoa o Pa, aia hoi, ua kahea ia mai la ua Ruka ia e ka wahine, a hoolauna koke ia ae la oia me Pa. Ua hoomaka koke mai la ua kanaka maalea la nona ke kapa ana o Pa, i kona hoolauna hou me ka leo ano haahaa, aka, o na huaolelo nae, ua piha me ka maalea a me ka hoolele hauli me kona ake e hoka ke kanaka malihini, aka, ua hiki ole nae iaia ke ukali aku i ke akamai a me ka eleu kakaolelo o ka malihini.
Mahope iho o kekahi mau kamakamailio pokole ana, ua haele pu aku la ua mau kanaka la, a iho aku la ma ke alapii e iho ai a loaa aku ka papahele o kahi malalo iho o ka ilihonua.
I ko laua hoe ana aku ilalo, ua huli ino ae la ua kanka la i kapaia o Pa a me ka hikiwawe loa, ua kau mai la oia i ka pu panapana ma ke poo o Ruka, a iloko no hoi oia wa hookahi, ua hoomalamalama koke ia mai la kona mau maka me kekahi ipukukui e kekahi mea e aku.
"Aole loa o Ruka (Hale Niwela) i hoike ae i kona ano e, a i ole hoi, hikilele iki ae no keia kau pono ia ana mai o ka waha o ka pu i kona poo.
"E ike ana oe i ko makou kulana oiaio, a ina he mau hana poholalo kau, alaila, o keia iho la ke ano e loaa aku ana ia oe," wahi a Pa.
"Ke lana nei ko'u manao, aole e haalulu ana kou lima," wahi a ka paue a Ruka me he la he mau kamailio ano ole wale no kela.
"Mai hopo kou naau no ia mea oiai, he kanaha a oi na kanaka o ke ano like, no lakou na lima a me na puuwai iloko o ka pana hookahi ana ma keia wahi."
"He heluna nui loa kela no na hana ma kahi haiki, he oi loa ka maikai ina he ehiku wale no," wahi a ka pane me he la he mau hana i maa mau.
"Ahe! E ao mai ana ka oe ia makou ea?" wahi a Pa.
"E hoomaka kaua i ka kaua hana a e kapae iki ae i keia mau mea hoopau koalaala," wahi a Ruka.
Alakai hou aku la ua Pa la i kana malihini a iho hou aku la he alapii hou a hoea loa aku la laua ilalo loa.
I ko laua hoea ana aku ilalo, ike iho la ua Ruka la (Hale Niwela) ua hoopuni koke ia mai la oia e na kanaka he umi, i paa ko lakou mau maka me na palemaka, aole he huaoleloi hoopuka ia, aka, alakai loa aku la na o Pa i kana malihini, me ka hele pu ana o ke kanaka iaia ka ipukukui, a mahope aku hoi o lakou, ka poe no lakou na maka i palulu ia, a hiki wale i ko lakou hoea ana ma kekahi aoao o ua keena nui la.
I keia wa, ua hooholo ae la ko Pa mau lima ma ka paia pohaku o ua keena la, a iloko o ka wa pokole loa, ua hemo ae la he pani pohaku nui, me he la mamuli o ka mana uwila, a ia wa, ua pane mai la ua Pa la, "E komo aku ma keia ipuka."
"Ua hiki, eia au ke ukali aku nei mahope ou e ka makamaka a mai kanalua no'u," wahi a ka malihini.
"E hahai mai ia'u," i pane hou ae ai ua Pa la.
I kela wa, ua hele aku la lakou maloko aku o kekahi ala ololi loihi pouliuli, a he wa loihi ko lakou hele ana pela, ua ike aku la ua Ruka la, (makai kiu) i ka uwiuwiki mai o ka malamalama mamua pono o kahi a lakou e naku hele aku nei.
Aole hoi i liuliu ia wahi o ka hele ana aku, aia hoi, ua ike iho la ua makai kiu la, eia oia iloko o kekahi keena akea malalo loa iho o ka ili honua. Ike ae la hoi ia e waiho ana he lehulehu wale o na lako paahana wawahi pahu hao a me na lako e ae i maa mau i ka malama ia e ka poe aihue, a he nui wale hoi o na lako mea kaua, mai na pahi puhaka pokopoko a na pahi oilua loloa a me na ano pu o kela me keia, a maluna ae hoi o na mea a pau, e waiho mokaki ana ma ka papahele pohaku e ua keena la he heluna nui o na iwi-poo kanaka. Hoomaopopo pu iho la ua Ruka la, he mau buke kakau e waiho ana maluna o kekahi pakaukau, a koho koke iho la no ia aia maloko oia poe buke na moolelo o na halawai a ua poe la e malama ai. Kuhi ae la ua Pa la iaia nei e noho iho keia maluna o kekahi noho, a noho iho la keia me ke kakali malie ana no ka hoomaka ia o na hana.
Ua komo pakahi mai la ka poe kanaka no lakou na maka i paa i ka palulu ia, a mahope loa o lakou, ua komo mai la he wahine me ka paa no hoi o kona helehelena i kekahi uhi maka manoanoa.
I ko ka makai kiu ike ana mai i keia mea hope loa, ua hooholo ae la ke puanuanu ma kona mau aa-koko.
He mea oiaio, he puuwai wiwo ole ko keia makai kiu opio, aka ua maopopo lea no nae iaia, ina e hooko pono ia na hoohuoi a ua poe la, alaila, he hookahi wale no uku e loaa ana iaia he make, a e helu ia ana hoi kona poo iwaena o keia poe puniu e waiho mokaki la ma ka papahele, eia nae, ua paa kona manao ina e hoea io mai ana ia haawina, alaila, aole loa oia e ae ana e make me ka loaa ole he mau moepuu nona a ua poe powa la e poina ole ai no ke koena o ko lakou mau la ma keia ao. Aole no paha he kanaka e aku e haawi okoa ana iaia iho iloko o na lima o keia poe ahiu e like la me keia kanaka opio, ke pookela o na makai kiu o ke kulanakauhale piha kanelima o ke ao nei.
Pahola iho la ka meha maluna o ua anaina la no kekahi mau sekona, a ia wa, ua ku ae ia ke kanaka nona ka inoa o Pa, a kamailio mai la me ke ku i ke anoano a me ke kau pono ana mai o kona mau lima a i elua me na pu panapana i kulai ia na kiko i hope ma ke poo o ka mea i kapa ia o Ruka, a i ole hoi, e ka mea heluhelu o Hale Niwela ka makai kiu.
"E ke kanaka! Ua ahuwale kau noa, a nolaila, e make ana oe i keia wa ano! Ua hei oe iloko o keia upena au no i komo okoa mai nei. He mea oiaio, ua noa keia mau paia ia Ruka, aka, ia oe nae e Hale Niwela, aole loa oe e oili hou aku ana mailoko aku o keia wahi!"
Aole i pau.
O na liki a ka aoao anee alii i akina iho nei, e hoi ana o Claus Spreckles i Kapalakiko a holo loa o Wasinetona e hooikaika ai i ka uui mi i ke kuikahi hoohuiaina, ua lohe ia mai nei ua pelukua hou ae ia a hoole aole e holo i Wasinetona. Nolaila hika hou ia kumuhina a ua hoao nei.
He Moolelo Hawaii
MOKUNA X. No na Alii Kahiko.
Hookahi wale no ano o na kanaka a pau ma keia paemoku i ka wa kahiko loa, aole lakou i maheleia e like me ko keia wa, a no ka nui ole no paha o na kanaka mamua aku o Wakea ma, nolaila, ua maluhia ko lakou noho ana' a na kela a me keia poo ohana e hoomalu ia lakou iho.
Mahope mai o Wakea ma laua o Papa ke kaawale ana o na lii, na kahuna, na makaainana a me na kauwa, aole pela mai a Hulihonua mai a mamua aku paha oia a hiki ia Lailai: He 28 hanauna mai ia Hulihonua mai a ia Wake, a he 28 mai a Wakea mai a ia Kapawa.
A maloko o keia mau hanauna, ua hoomaopopoia kekahi mau mea kaulana nui a lakou ma ia moolelo o ka wa kahiko.
O Kapawa ka mua i h@lii ia ma Waialua, Oahu, a ma ona a i kukulu ia mai ai ke aupuni @ no ko Hawaii Paeaina. I ka wa ia Heleipawa, i kukulu ia ai he aupuni alii no Maui; a i ka wa ia Luanu, ua kukulu ia ko Kauai aupuni alii.
I ke au ia Heleipawa, ua malama ia ka la hanau, ka aina i hanau ai, kahi i waiho ai ka iewe a me ka a, kahi i moku ai ka piko, kana mai hana kaulana, a me ko hooilina waiho ai na alii maikai me ke kau lana o ko lakou mau kupapau.
Ua kaulana na alii hana ino, a me ko lakou make ana, ua hoolei ia ko lakou mau kupapau mawaho ae o na alii maikai o ka noho aupuni ana.
Elua aupuni i kaulana pela, o ko Oahu nei a me ko Maui, e ike ia ia ma na moolelo a me na mele a ka poe kahiko.
Ua manao ia, ma Oahu nei ka hoolaha ia ana o na kanaka, no ka mea, maanei i noho mua ai na kupuna kahiko, a loaa o Kapawa.
Ma ke kuauhau o na lii mai ka wa kahiko mai a hiki ia Kamehameha I, aole i ike ia ka moe like ana o ka mookuauhau alii, no ka mea, i kekahi manawa ua nele kekahi oe alii nona ke aupuni i ka ole, a ua lilo ke aupuni i kekahi poe ma ka pakaha ana, a ma ke koa a ua loaa ka moa alii o kekahi poe ma ke koa, a ua hoopilipili aku iloko o ka mookuauhau alii. Aka, he noanoa nae ka makuakane, a alii paha ka makuahine, a malaila i kulike ole ai ke ano o na lii, a ua lilo kela mokupuni keia mokupuni o Hawaii nei i mau alii okoa, me ke kulike ole o na kulana kiekie o na hanauna alii.
He poe alii kapu kekahi, a he poe alii noanoa kekahi, a he hoopilipili kekahi, a he alii lepo popolo kekahi, e like me ka mea i manaoia no Umi a Liloa.
Mamuli o keia mau ano, ua ikeia mamua aku o Kamehameha I aole he alii hookahi, a aole no hoi i hui ia na mokupuni a lilo malalo o ke alii hookahi. Ma Hawaii, he nui na alii moi, o Hanalaanui ko Hawaii kupunaalii, o Hanalaaiki ko Maui, o Ua ko Kauai.
Aole like ke kiekie o na mea a pau i kapaia na alii. O na keiki i hanau ia na ka makuakane alii, a me ka makuahine alii, o lakou wale no ka poe alii nui.
Ina he alii nui ka makuakane a o ka makuahine paha o kekahi keiki, aole nae he alii na mea a laua i noho aku ai, aole e kapa ia mai ua keiki la he alii nui, he alii papa no ia, no ka mea, he alii nui ma o kona makuahine wale la no, a makuakane paha, a he kukaepopolo kekahi inoa, ina ma o ka makuakane la ke alii nui.
Ina he alii nui ka makuakane, a he alii iki no ka makuahine, ua kapaia ka laua amu keiki he kaukaualii.
Aia ma ka lima o na alii aimoku ka mana i ka wa kahiko, na lakou na mea a pau o ka aina e hooponoopono. O ka manao o ke alii nui, oia ke kanawai o ke aupuni.
Aole he lunakanawai e hooponopono ai mawaena o na alii a me na kankaa, he hiki no i ke alii ke pepehi aku i ka mea ana i manao ai a make; a hiki ke hoopakele i ka make ke manao oia pela.
I kekahi manawa, hoopii aku no nae na makaainana i ke alii, a nana e hooponopono mawaena o lakou.
He lehulehu na kapu o na alii e make ai na kanaka i ka wa kahiko penei:
Ina e kau ke aka o ke kanaka maluna o ko ke alii hale moe, make ia kanaka: aiwaiwa loa aku hoi, ke kau aku ke aka iluna o ke alii, nolaila i moe ai a kolo ai na kanaka ke aku imua o ke alii.
Ina e aahu i ko ke alii kapa, make no ia, a he nui wale aku na kapu o na alii aimoku a na lilo ke alii i mea nui maluna o na kanaka, no ia mea, hookiekie loa na alii, mamuli o ka hapai memene o na kahuna na kahu a me na makaainana pu no.
I kekahi wa, ina e apiki ke alii nui, kipi no na kanaka iaia, mamuli o ka paakiki i na hana kolohe, a haalele na kanaka iaia, a haawiia ke aupuni ia hai.
Pela ko lakou kue ana ia Owaia, ia Hakau, Kamaiole, Lonoikamakahiki, a nui aku no na alii o ia ano.
No na Alii Hana kolohe.
O Waia ke keiki a Haloa me Manouluae, ua oleloia, he aupuni hewa loa kona, no ka mea, ua lilo oia ma ka lealea, ua haalele oia i na oleloao a kona makua i ao mai ai e noho haipule, a e malama i na mea e pono ai ke apuni, a me ka imi ana i mea e pono ai na kanaka.
Ua oleloia, ua ike ia aku kekahi poo ano kanaka ma ka lani, a ua ninau mai la ua poo nei mailoko mai o ke ao me ka leo nui moakaka penei:
"Owai ke alii e lalo i pono ka noho ana, no ka mea, ua akamai oia ua imi i na mea e pono ai ka aina a me na kanaka."
Ninau hou mai la ua poo nei, owai ke alii o lalo i hewa ka noho ana?"
Hai hou aku la na kanaka, "O Waia ke alii o lalo nei i hewa ka noho ana, no ka mea, aole ona haipule, aole ona kilo, aole ona koa, a aole ia i ike i na mea e pono ai ka aina a me na mea e oluolu ai na kanaka, no ka mea, aia kona manao nui ma ka lealea a me ka puni waiwai, ua hookiekie maluna o na makaainana, aole oluolu, aole e malama i na olelo a kona makua."
Alaila, pane mai la ua poo nei, "ae, malia no ka i hewa ai ke aupuni o ia alii, ua hewa kona noho ana, alaila, nalo aku la ua poo la.
Ua oleloia no hoi, i ka wa o ia ai, ua hiki mai he mai ahulau, oia no ka mai i hiki mai ai i ka wa o Kamehameha I.
A mahope mai o kela manawa, ua lawe ia ke aupuni e Hinanalo kana kieki a pau ko Waia nohoalii ana.
No Hakau.
O Hakau, he keiki oia na Liloa a me Pine, a ua oleloia, he alii hewa loa ia, Penei:
Ina @ oia i ka wahine pukai maikai, @ kena koke aku no ia e oki i ke @ a me ka lima. Aole ona hool@ i ka olelo ao a na hoahanau o @ makuakane e malama a hoolohe ia @, aka, ua hoonaukiuki a me ka hoohilahila mau aku o Hakau ia laua. Nolaila, kipi iho la ua mau elema@ nei, a haawi i ke aupuni no Um@ make o Hakau ia Umi. [E hoo@ pu ia aku ana keia moolelo a @ ko Keawenuiaumi ma laua o @ Keliiokaloa, a me Pakaa, ma na me ano nui.] O ka hopena weliweli @ keia o ke alii puni wahine, a @ i ko hai lauoho maikai, a @ lima maikai.
No Puiakani.
Oia kekahi o na lii @ moku o Hawaii i ka wa kahiko hoopii mau aku na makaainana iaia, hooponopono i ko lakou mau aina a haawi aku no hoi lakoou nana malama, aka, ua palaualelo iho oia aole mahiai, nolaila, i aku @ i na makaainana, ua molowa au @ aina aole na'u e malama i ka aina.
Penei ka pono, e malama @ i ko oukou mau aina iho, a @ ihe la na makaainana i ko @ mau aina.
Aole nae i liuliu, ike iho la @ makaainana i ka pono ole o ka @ ia lakou ke hooponopono, @ hou aku la lakou i ka aina i ua @ la nana e malama, a pela paha i lilo@ loa ai ka aina i na alii, aole nae i maopopo loa keia.
Aole nae i akaka lea ko keia alii hooluhi ana i na kanaka, aka, o ka molowa wale no, a ma ia ano, ua huipu aku ia me na lii hana hewa.
No Kamaiole.
O Kamaiole, oia kekahi alii o ka mokupuni o Hawaii, hanaino aku oia i kona poe makaainana, a i ko lakou mau wahine. Nolaila, huhu loa na makaainana a me na kahuna, a haawi ae lakou i ke aupuni no Kalapana.
No Lonoikamakahiki.
O kona hoopunipuni ana i na elemakule, a huhu laua iaia, o kona hewa no ia, a haawi laua i ka aina no Umiokalani.
No Luanuu.
He alii maikai a haipule oia, aole ona like me na alii maluna ae, he alii malama ia i na kanaka, a imi i mea oluolu ai na kanaka, a malama nui oia i na elemakule a pau, a ua olelo ia, oia ke alii i pono ka noho ana, aole haunaele ka aina, a he poino ka noho ana, aole kue, oluolu ka noho ana, a make oia me ke aloha nui ia no kona pono.
No Maui-a-kalana.
Ua oleloia, oia ka mea nana i aa aku e hele imua o ka enaena o ka la, a hahai ia kona mau kukuna no kona hele wikiwiki ana. A i hoolou hoi i keia mau paeaina mai Maui a Kaula, me kana makau; aneane no hoi lakou e pae i Hilo ma ka waa, moku e iho la ke aho no ka nana ana ihope; ina ua pili pu keia mau paeaina. Oia no hoi ka ea nana i imi i ke ahi a loaa i ka Alae.
(Aole i pau.)
NA LETA
[Aole e makou makemake lawe i ke koikoi o na hala no na manao i hoopuka ia malalo o keia poo e ko makou poe mea kakau.]
He Olelo Hooholo Kupaianaha
E MR. LUNAHOOPONOPONO; Aloha oe:
E oluolu oe e hookomo iho i ka'u wahi ukana ma kahi kaawale o kou mau keena waiho mea hou, i ike mai ai na kini makamaka o kaua mai ka la hiki ma Kumukahi, a hiki aku i ka mole olu o Lehua ma ke komohana.
Ma ka la 1 iho nei o keia mahina, i noho ai ka Aha Apana o Kona Akau nei e hoolohe i ka hoopii a David Simona kue ia Palakiko Goveia, no ke komohewa o Palakiko Goveia i olelo ia, a hoohuli mai i na pipi ana he 60 me ke kuleana ole. Oiai ua hopu ia ua mau pipi la i olelo ia e David Simona ma ke ano he luna hopu ina holoholna hele hewa a pau e hele hewa ana maluna o ka mahele aina o Kaupena (w). i make, e waiho nei ma Kahului I. A o keia David Simona i olelo ia, ua hookohu ponoi ia aku oia e Debora opio kana wahine mare i luna hopu ina holoholona hele hewa a pau maluna o ka aina o Kaupena (w). ka makuahine ponoi o keia Debora opio i olelo ia, a oia ka mana piha e hopu, a lawe aku ina holoholona hele hewa a pau iloko o ka pa aupuni, kahi a ke kanawai i hookaawale ai no ia mau holoholona aea. A ua loaa pu no hoi i keia David Simona he mana e hopu ina holoholona hele hewa a pau e hele wale ana maluna o ko Debora mau hapa aina i mahele ole ia iloko o ka mahele aina o Kapae k, a me Kipola makua i make.
Ma ka la 27 o Iulai i hala, ua hooko aku o David Simona o hopu ina pipi he 60 a Palakiko Goveia i olelo ia, aka nae, mamua e ka hiki ana i kahi a ke kanawai i kauoha ai, ua hoea mai keia Palakiko Goveia ka mea nana ka pipi, a olelo mai la. Aole oia e uku ia David Simona i hookahi keneta. Aia a ike mua oia ina palena o ko Kaupena wahi. Aole no hoi he ae o David Simona e hele e kuhikuhi i na pao ko Kaupena wahi, a mamuli o ke aumeume ana o na aoao elua me ka hahana, ua lilo mai la na pipi ia Palakiko Goveia, a ua holo aku la o David Simona a me kona mau hope paniolo e hoopii imua o J.K.Nahale, a ua hana ia ka palapala hopu, a ua hooko ia maluna o ke kino o Palakiko Goveia.
Ma ke kukulu ia ana mai o ka hihia imua o ka Aha, ua lawe ia mai ka hoike e ka aoao o ka mea hoopii oia a David Ahia, ka mea nana e hoike aku nei keia mau hunahuna materia me ka wiwo ole. A ua hoike aku au ina mea a pau imua o ka aha me ka pololei, e olelo ana au iluna o ka aina o Kaupena ka pipi kahi i hele ai a hopu ia ai, a mahope o ka pau ana o ka'u hoike ana, ua lawe ia mai la o David Simona ka mea hoopii, a ua hoike mai la oia. Maluna no o ka aina o Kaupena ka pipi i hopu ia ai, o Kukuipalua ka inoa oia wahi. Mahope o ka pau ana o kana mau olelo ike, ua lawe ia maila na hoike o ka mea hoopii ia oia o Palakiko Goveia.
Hoike mua o Fred Goveia ke kaikaina ponoi o ka mea hoopii ia, a ua hai mai eia, maluna o ka aina o @ Kipolu makua ka pipi kahi i hele ai, pela wale aku, me ka olelo aku @ua o ka Aha, ua ike ka ia David Simona a ua makau o pepehiia. Ma @ olelo a keia hoike, ua maopopo @ hoopunipuni ino a me ka @.
Mahope o ka pau ana o kaua mau olelo @, ua ku mai o Nahua, a ua hoike @ oia i na palena o ko Kaupena, @ ka aoao mauka pili pu me ko Ki@ o Aiakaalala ka palena e pale ai @ Kaupena a me ko Kipola makua. @ o ke kolu o na hoike ola o Paulo. @ mai oia, nana no i kena ia @ e hookuu mai i ka pipi iluna @ aina, aole nae i ka aina o-Kaupena, a pela wale aku.
Ua hoike ai o Palakiko ka mea hoopii ia, ua @ aku iaia na pipi i olelo ia maluna ka aina o Kaupena. Ma keia hoike @ hooia mai oia i ka pololei o ko David Simona hopu ana i na pipi. @ Nahua hoi a me Paulo, ua hoike @ no lana imua o Ka Aha no Kaupena no o Kukuipalua a me Aiakaa@. Nolaila, ua lana manao o @ mea hoopii e hoopaiia ana o Palakiko na dala he $60, e like me ke koi @ a David Simona.
Eia nae ka mea @ ua hoopanee mai ke kahu o ka @ i kana olelo hooholo a ka la 4 o @ malama, e hookuu ana i ka mea @ paiia i paa pono inu umii @ a ke kanawai. Malalo o na wahi @ ike ano ole a Fred Goveia ke @ ponoi o ka mea hoopii ia.
Nolaila, ua hoohalahala hou mea hoopii oia o David Simona imua o ke kiure ma ke kau o Okatoba e hiki mai ana, o ka @ Hamuku J.K. Nahale ka loio o ka mea hoopii ia, a o H.P.K. Malulani, ka loio o David Simona, ka mea hoopii.
Me keia mau wahi mea hou ke pahola aku nei au imua o ka lehulehu, a na oukou e kaupaona mai.
Me na keiki oniu hua ko'u Adios.
DAVID AHIA. Kapaiaalaea, Aug. 23, 1893.
Ua Hala o Hanuwela.
Maka auwina la o ka Poaono nei, Aug. 26, ma ke kahua hoomaamaa kiki pu mawaho o Kalia, ua ku o Hanuwela i kekahi poka ulia wale i manao ole ia e lele pololei aku ana ma kona wahi e noho ana.
He mau mahina lehulehu i hala ae nei, ua maa keia keiki i ka hana ana malaila malalo o na haole, a nana e malama i na hemahema a pau o kahi e kiki pu ai, a ina ua pau ke one o ka pahu, he mea maa mau iaia, e hai e aku oia i na luna nui o ka hui i kahi hemahema.
Mamuli o keia poino ulia wale a make ai o Hanuwela, nolaila, ua wae ae ka Hope Ilamuku i kiure koronela, no lakou na inoa malalo iho:
A. McGurn, W.H. Tell, J.K. Iosepa, J.K. Naone. J.P. Kuoha.
Ua noonoo pono ia keia hihia ano nui imua o lakou, a mamuli o ka ike a na hoike e hooiaio mai ana i na kumu i make ai o Hanuwela, ua maopopo i ka poe kiure koronelo, ua make o Hanuwela i kekahi poka ulia wale mamuli o kona hemahema a malama ole iaia.
He Hawaii Make Manaonao ma ka Aina e.
La Grange, Stanislans Co., California, Aug. 7, 1893.
MR. LUNAHOOPONOPONO; Aloha oe:
La Grange, Stanislans Co., California Augate 7, 1893. -He nuhou ka'u e hoouna aku nei ia oe, a nau e kau iho ma kahi kaawale o kau nupepa, a nana ia e lawe hele aku mai ka la puka ma Kumukahi a ka welona a ka la i Lehua.
Ma ka la 7 o Augate iho nei, a ma ia kakahiaka, ki aku la o C. Hans, he kanaka Bolabala i kaua pu waha-iua me ka lu ma ka pepeiao hema o Hary Kailikole he kanaka Hawaii, oiai oia e hooponopono ana iaia iho a hele i ka hale kuai e kuai i mau mea a i na laua, a ma ia manawa no i ku mai ai i luna, aka, ua makaukau mua keia Bolabala me ke koi liilii a oki mawaena o ke poo a haule pahu aku la i ka papahele malalo o kona rumi moe me ka hele ana mai o ko loko iwaho. A i ka make ana, uhi aku la oia he pililakeke ma kona poo, pani i na puka o ka hale a hele aku la he ekolu mile a halawai aku la me kekahi ohana, a koi aku la i na keiki o keia haole e lawe iaia i Sonor, olelo na keiki e hele i ka makai a nana e lawe ia oe ilaila, aole nae i hele i kahi o ka makai, aka hele aku la he wahi okoa ekolu la, ia wa oia i hiki ai i kahi o ka makai a na ka makai i lawe iaia a hiki i Sonora, kahi keia e hookolokolo ia ai na hewa nui, ilaila e pakele ai, ilaila e paa ai i ka hao, ilaila no e li ia ai.
A ma kekahi la ae oia ka Poalima, hiki mai ana na haole mai Sonora mai ma kahi o ka mea i make, he 25 mile mailaila mai a hiki i ko makou wahi nei a he hookahi mile mai ko makou wahi aku a hiki i kahi o ka mea i make. O ka poe i hiki mai, o ka luna nui, o ka loio o ke county, o ke kauka a me kekahi poe e ae. Ia manawa no i holo mai ai o Jema e hai mai ia makou i kelu lono manaonao i hana ia maluna o ko makou hoaaloha me ko makou manao ke noho maikai mai nei laua, eia ka, ua hala ka uhane i ka aoao mau o ka honua! Aloha wale.
I ko makou hiki ana aku i kahi o ka mea i make a kiei aku la au ma ka puka elua haole e noho ana ma na aoao, o ka iuna i hoouna ia mai ai a me ke kauka, ua ino ke kino a ke ohi la nei na lu a malama ia, o ke koi, ua paa pu i ke koko o laua a i elua, e lawe ia ana i Sonora no ka la hookolokolo e hiki mai ana.
A mahope iho olaila, ua hoohiki ia au imua o ka luna i hoouna la mai ai e hai me ka pololei mai ka hoomaka ana o ko laua noho pu ana a i ka make ana. Pela no Nahora, ua hoohiki ia, o ka'u mau olelo i hai ai o kana no ia i kamailio ai.
E J.U. Kawainui, e wiki aku oe e hai i ka lohe ia H.P. Kaaiahua kona kaikaina ponoi, ka wahine a me na keiki a laua i ko lakou wahi noho i Kualoa, Kapahuulu, Koolaupoko, Oahu.
EMMA CONNOR.