Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 35, 2 September 1893 — He Hoolelo Hawaii [ARTICLE]

He Hoolelo Hawaii

MOKO.NA X. Nm u:\ AU Kaliiko. Ilookahi waie i>> aoo o na kanaka a pau ma keiap\emoku i ka wa kahiku loa. aolo Ukon i maheleia e lik<"' uie ko keia wa,a no k-.i nui ole no p.\!ia <» na kanaka mamua aku o \Vak».-;i ina, nolaila, aa maluhia ko Uikou noho ana 4 a natelau me keia poo ohana e hoomalaia iho. Mahope ioai u Wakea aa laua o P.ip i ke kaawale ani oia Ili, na kahuna, na inakaaioaaa me na kauwa, aole pela mai aKkiUhonua iuai a inumua aku pahaola a hiki ia Lailai: he hanaunamāi ia Hulihonua mai ai i WakeL he 28 mai a Wakea mai a ia Ki java. A inaloko o keia mai hanauna, ua hoomaopopoia kekah mau mea kaulana nui a lakou ma a moolelo o ka wa kahiko. ;

0 Kapawa ka mua i ia ma Waialua, Oahu, a ma oaa k i kukulu īa raai ai ke aupuni a\j[ no ko Ilawaii P«iealna. Ika wa iilleleipawa, i kukulu ia ai he aupiii alii no Maui; a I ka wa ia ua kukuiu ia ko Kauai aupuiualii 1 ke au ia Ileleipawa, ua ma\ ma ia ka la hanau, ka aina i hanam, kahi i waiho ai ka iewe a me ka Uj kahi i moku ai ka piko, kana i% hana kauhma, a me ko hooilina. waiho ai na alii maikai me ke kau lana o ko lakou mau kupapau. L"a kauiana na alii luina ino,a me ko iakou make ana, ua hoolei ia ko lakou mau kupapau mawaho ae o na alii maikai o ka noho aupuni ana. Elua aupuni i kaulana pela, o ko Oahu nei a me ko Maui, e ike ia ia ma na moololo a me na mele a ka poe kahiko.

Ua raanao ia, ma Oahu nei ka hoolaiia i i ana ona kauaka, no ka mea, maanoi ; nolio mua u? na kupuna kahiko, a loaa o Kapawa. ko kuauhau o na lil mai ka wa kahiko mai a hiki ia Kamehameha I, aole i ike ia ka moe like ana o ka mookuauhau ahi, no ka mea, i kekahi manawa ua nele kekahi poe alii nona ke aupuni i ka ole ? aua lilo ke aupuni i kekahi poe ma ka pakaha ana, a ma ke koa a ua loaa ka moa alii o kekahi poe ma ko koa, a ua hoopllipili aku iloko oka mookuauhau alii. Aka, he noanoa nae ka makuakaue, a alii paha ka makuahine, a malaila i kulike ole ai ke ano o na lii, a ua iilo kola mokupuui keia mokupuni o Hawaii nei i mau alii okoa, me ke kulike ole o na kulana kiekie o na hanauna ulii. He poe alii kapu kekahi, a he poe alii noanoa kekahi, a lie hoopilipili kekahi, a he alii lepo popolo kekaiii, e like me ka mea i manaoia no Umi a i.iloeu Mumulf o keia mau auo, ua ikeia mamua aku o Kamehameha I aole he alii hookahi, a aole uo hol i hui ia. na mokupuni a lilo malalo oke uili hookahi. Ma Hawaii, he nui na alii moi, o HauaUumui ko Hawaii kupunaalii, o Hanalaaiki koMaui,o Ua ko Kauai.

Aole like ke kiekie ona mea a pau i kapaia na aiii. O na keiki i hanau ia n» ka makuakane alii, a me ka makuahino aiii, o lakou wale no ka poe alii nui. Ina he alii nui ka makuakane a o ka makuahine paha o kekahi keiki, aole nae he alii na mea a laua i noho aku ai, aole e kapa ia mai ua keiki la he alii nui, he aiii papa no ia, uo ka mea. iie alii nui maokona makuahine wale la no, a makuakane paha, a he kekahi inoa, ina m:i o ka makuakane ia ke alii nui. Ina iie ulii n.ii k t makuukane, a he alii iki no ka makuahine, ua kapaia ka laua keiki he kaukau;:'ii.

j A'm m.t ka iiuia o ii;t aiii aiuioiiu Ka oiau.i i k.t w,\ knhiko, »ia lakou ua oiea ii pau > ka aiaa e hoo[>ouo pona. i) ka manao o k«» :ilii nui, oīa ko kan:nv«i o ke aupnnL Aole he iunakanaw:<t vhoopono-! pono ni luawaena o na nlii a me na kamika, h« hiki m> i .ilii ke pepehi aku i kā nie i :*na i uiunao ai a inake; a hiki ke hoopnkele i ka muke ke manao oia I kekahi uianaw;i, h x>i'ii aku 110 nae na oiakuainaiia i ke nlii» a nana o hooponopono mawaena o lnkou. lie lehulehu na kapu o na alii e uiake ai na kanaka i kn \va kahiko peuei: Ina e kau ke aka o ke kauaka maiuna o kc ke ahi hale moe, make ia kao*ka: aiwaiwa ioa aku hol, ke kau aku ke aka ilona o ke aUi, nolaili i moe at a kolo ai na kanaka ke aku imua o ke «lit. lua e aahu i ko ke alii kapu, uiaf ke no ia t a he uui wale aku oa kapu o na iihi aimoku a ua lilo kealii i euea mu maluna o u-i no ia i inea» Uookiekie loa ua alil, mamuU o ka hapai meeueoe o na kahuoa na > klUtu a me ua makaainaua pu no. 1 kekahi wa, ina e apiki ke aUi

nui. kipi no iui kanukei iaiti, miiiuuli o'ka paakiki i na hana kolohu, a haalele na kanaka iaia, a haawlia ke anpani ia hai. Pela ko lakou kue ana ia Owaia ? ia Hakau, Kamaiole, Lonoikamakahiki, a nui aku no na alii o ia ano. Xo na Alii Hana kolohe. O Waia ke keiki a Haloa ine Manouluae, ua oleloia, he aupuni hewa loa kona, no ka mea, ua liloola ma ka lealea, ua haalele oia i na oleloao a kona makua i ao mai ai e noho haipuie, a e malama i na mea e pono ai ke aupuni, ame ka imi ana i mea e pono ai na kanaka. Ua oleloia, ua ike ia aku kekahi poo 3no kanaka ma ka lani, aua ninau mai la ua poo nei mailoko mai o ke ao me ka leo nui moakaka penei: "Owai ke alii e lalo i pono ka noho ana, no ka mea, ua akamai oia ua imi i na mea e pono ai ka aina a me na kanaka."

Ninau hou mai la ua poo nei, owai ke alii o lalo i hewa ka noho ana?" Hai hou aku ia na kanaka, "o Waia ke alii o lalo nei i hewa ka uoho aua, no ka mea, aole ona haipule, aole ona kilo, aole ona koa, a aole ia i ike i na mea e pono ai ka aina a me na mea e oluolu ai ua kanaka, nokamea, aia kona manao nui ma ka lealea a me ka puui* waiwai, ua hookiekie maluna o na makaainana, aole oluolu, aole i malama i na olelo a kona makua. ?> Alaila, pane mal la ua poo nei, «'ae, malia no ka i hewa ai ke aupuni oia alii, ua hewa kona noho ma, alaila, nalo aku la ua poo la. \ Ua oleloia no hoi, i ka wa o ia ua hiki mai he uuai ahulau, oia ka mai i hiki mai ai i ka wa o I. mai o kela manawa, ua hiWUa ke aupuni e liinanalo kana p au ko Waia nohoalii ana.

No Hakau. he keiki oia na Liloa a me Pini a ua o feioia, he alii hewa loa ia, ft ei; I na s oia ika wahiue pukai maikai, i^ ia keua koke aku no ia e oki ike J0 ame ka Hnia. Aole ona hoolol, j o lelo ao ana hoahanau o koV uiakuakane e malama a hoolohe ia\ uaj akilj ua hoonaukiuki a me ki*\p o hilaliiJa mau ahu o Hakau ia lauk Nolaiia, kipi iho la ua mau elema\} e neij a j, aavv i i [ ;e aupuni no make 0 Hakau itt Umi. [L hooj^ a pu ia :\ku ana keia moolelo _a\ e ko Keawenuiaumi ma laua o^ elHoka i oa> ame Pakaa, ma ua md Jlllo U ui.] Oka hopena weliweli il\i ;l keia 0 kealii puui wahine, a lk kaha , ko llai lauoho maikai, a ka\ lima i Qa ikal. No PuiakL^ Oia kekahi o na lii \«oku o Hawaii ika wa j nau aku na makaainana iai'K, hooponopouo i ko lakou mau am a haawi aku no hoi lakou aka, ua palaualelo ilio aole mahiai, nolaila, i aku UL ia jna makiwinana, ua molowa au\ a aina aole na'u e malama i ka aim\ Penei ka pono, e malama A ou j ko oukou mau aina iho, a nL ma ihe ia na makaainana i ko V ou mau aina. \ Aole na<j i liuliu, ike iho makaainana i ka pono ole o ka au ia lakou ke hooponopono, hnu aku la lakou i ka aina i ua ai

la nana e malama, a pela paha i loa ai ka aina ina alii, aole nae i maopopo loa keia. Aole nae i akaka iea ko keia aiil hooluhi ana i na kanaka, aka, o ka molowa wale no, a ma ia ano, ua huipu aku ia me na lii hana hewa. No Kamaiole. O Kamaiole, oia kekahi aiii o ka mokupuni o Hawaii, hanaino aku oia i kona |)oe makaainana, a i ko lakou mau wahine. Nolaiia, huhu ioa na makaainana a me na kahuoa, a haawi ae lakou i ko aupuni no Kalapāna.

No Lonoikanaakahi ki. O kona hoopunipuni ana l na eie» makule, a huhu iaua iaia, o kooa hewa no ia, a haawi iaua i ka aina no Umiokaiani. No Luanuu. He alii maikai a haipule oia, aoie oua iike ine na aiii maluna ae, he aiii malama ia i na kanaka, a imi i mea e oluolu a» na kanaka, a maia* ma nui oia ina eiemakule a pau T a ua olelo o\A ke alii i pono k.i imho ana, aole haooaele ka aina, ade poino ka noho ana T aole kue t oluoln ka noho ana, a make oia me ke aio- . ha nui ia no kooa pono. ; No Maui-a-kalana. : l*a oleloia, oia ka mea nana iaa i aku e hele imua o ka euaenu o ka i ia, a hahai ia kona mau kakuna no kona hele wikiwiki ana, A i hoolou hoi i keia mau paeaina mai Maui a Kaula, me kamr makaa; mmne no hoi lakou e pae i Hiio ma ka waa, moku e iho )a ke aho no ka uana aoa ihope; ina ua piii pu keia mau paeaina. Uia no hoi ka mea uana i imi i ke ahi a loaa i ka Alae. {Aoie ipau.)