Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 41, 14 October 1893 — Page 1

Page PDF (1.93 MB)

This text was transcribed by:  Jasmine Santos
This work is dedicated to:  To My Daughter: Aryanna 'Alohilani Aguiar

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XXXII.           HELU 41.                   HONOLULU, POAONO, OKATOBA 14, 1893.                NA HELU A PAU, 2463

 

Koolaha Loio.

 

W. R. Kakela, @@io a he Kokua ma ke Kanawai. 

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA. 

2370

 

Nellie M. Lowrey,

NOTARI no ka LEHULEHU

A HE

LUNA HOOIAIO PALAPALA A ME NA PALAPALA HOOKIKI.

@@e@a Hana me W. P. Kakela, LOIO, ma ka@@@ak@ o ka Hale Le@a, Honolulu.  2370

 

J. S. SMITHIES (KA MILA,) @OTALI no ka LEHULEHU A H@

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala.  Hawaii. 2378-1

 

ANTONE ROSA,

(AKONI.)

Loio a he Kokua @@a ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

Keena Hana ma Alanu            Kaahumanu.

2370.

 

@. T. WATERHOUSE,

(WALAKAH@@KI.)

@al@@@@@ o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO,

Na Lako Hana Mahiko,

@ PELA A@@ HE NUI WALE.

@@nui Moiwahine, - - Honoluulu.

2396-q

 

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU

            E loaa no ma ka UWAPO O PAKAKA, Ho-@@@@@u, make ku@ukuai makepono loa, no ka @@@aikai o ka lehulehu e makemakeana e ku @@@ hale.  E kipa @@@ a e ike kumak@

2396-q

 

WILDER & CO., (WAILA MA.

@@@ Kuai Papa a me na Lako ku@@lu hale o na ano a pau, a me @@ mea @ @e a pau e pono ai o @@ hale.

@@@ o Manui Moiwahine @e Papa.

@@@@-q

 

E. @. HITCHCOCK,

@AIKUE @IKIKOKI.)

Loio a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai.

@ @H@A NO NA BILA @@E ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.   2870

 

JAMES M. MONSARRAT,

(MAUNAKEA.

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

@@@@ @ no na Palapala Kuai, Palapala @@@@@@@, a me na Palapala Pili Kana@@@ @@ @@ @@ @@@@@ Hawaii.  Da@@ no ka @@@ @ @@@@ @@ @@ Waiwai Pa@.@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

 

J. HOPP & CO.,

Na Poe Hana ma na Lako

@@@@ Moe, Na Uluna Pulu, Ete

Noho no ka H@@limoi@m@ an@@@@

@@@@ @@@@ me ke ku@@@@@@ @@@ @@@@@@

 

KAUKA LEONE KENG TON.

(L. AKINA.)

E@KEA@ANKI NA ANO LAH@@ A PAU E noho ana ma ke Aupuni Hawaii, mai na kane, wahine a me na keiki; i lo@@ i na ma'i o kela a me kela ano, e na@e mai i ko'u keena hana a na'u e hoopau aku i na ehaeha a ka ma'i ma@@na o oukou e na makamaka, he hiki ia'u ke lapaau i na ano ma'i a pau: ma'i iloko a ka opu, hu'i ke kiuo, aki iloko o ka iwi eha o ke @@ ma'i wahi@e, a pela aku.  Mai ho@lolohe aku e na hoa, a he hiki ia'u ke l@p@@n i ka ma i hookaawai@ ohana.  Hele mai hookahi, hele mai elua, hele mai no a pau loa: he oluolu ka auhau, ke hui me ia ma na kukai olelo ana; ua makuakau au o pulama mai @ @@ kono ana mai mai na Mokupuni mai, me ka eleu me hikiwa@e loa, he @@kamaka a he hoaloha maikai @@kou @ na @lawaii oiaio.

DR. L. AKINA,

            @elu @0, Hul@a o na Ala@ui Kamika. @ @@@ Holele Honolulu.          @@@@

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

ELAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoale ana ma ko makou BANAKO Malama Dala m@lelo o kela mau kumu:

            @@@ e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Hane@i, o uku no makou i ka uku@@@@e ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, @ai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho la ke dala hoomoe i ekolu mahina, a @@@@@@@hola paha ke dala a hala na malama @@@@@ wa e hooponopono ia ai na helu.  Aole uk@ pane@ @ helu ia maluna o na dala ha@@@ no na ia elua paha o ka mahina.

            @oie uku panee e aku la i na dala e lawe la ana maloko o ekolu mahina mai ka wa@@@ o ka @@@@@ la ana mai.

            He @@ la mamua @@ o ka unuhi ana aku o ke@@hi kanaka i kana man dala, @ hoike @ mai i @@ BANAKO, a e luwe pu ia mai k@ buke dala i ka wa e kikoo ai.

            Aole dala @ uk@ ia, aia wale no ma ke kikoo ka mea @ana i hoomoe mai i ke dala me ka lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

            I Ka la mua o Sepatemaba o keia a me kela makahiki @ hooponopono is ai na helu o na @@@ a pau, a o na @ku pane@ i uku @ie ia ma @@na o na p@@ dala a pa@ e waiho ana me ke kikoo ole ia o helu ia ma ke aoao o ka mea @@moe dala wai i hale @@ malama ekolu, @ @@ ia wa aku e hui ia me ke kum p@@ @@@

            O @@ p@@ dala heomoe mai ma@@@@, elima @@@@@@@@ @we ia no mamu@@@ o @@@@@@ ana.

            E hamama ana k@ Banako ma na la a pau o @@ @@@@@ ko@ na la @abeti a me na la Ku@@@@.

 

Honolulu, Inc.  BIHOPA MA.

 

KA EUEU WIWO OLE O

NU IOKA

A POLE, O KA

Makai Kiu Hale

Niwela.

 

MOKUNA XVIII.

MA IA kakahiaka ae, ua kelepona aku la ua R@lia la i ke keena poo @ ka Oihana Makai e ho@na mai ma kona wahi i ka makai kiu o@ loa o ka makaukau ma ka hookolo ana i na weheu pohihihi.  Ia wa koke no, ua pane ia mai la o@a, e hoea aku ana ke keoniamana oi loa a ke aupuni i ike ai ma ka hora elua oia auina la.  Ua kauoha koke ia ae la o Hale Niwela maloko no hoi o ke kelepona mai ke poo mai o ka oihana, e hele aku ma kahi noho o ua Ra@a.  Ma ia a@ina la, ua hpe@ aku la ua kiu la, a ua hookipa ia aku la ia e ke kauwa ma ke ke@n@ kakau o ka On a hale.

            Hoea aku la oia imua o ka mea hale.  he kanaka a@@ nanaina maikai o Ralia; a ua hookipa mai ia i ke kanaka malihini me ka oluolu.

            He oiaio, ua hao ua Hale la iaia iho a paihi, aka, ua, hoanoe iki no nae iaia mai kona ano maoli ae.

            I kela wa, ua wehewehe aku la ua on a mea hale @a i ke ano o na mea i hana ia.  A i ka lohe ana o ka makai kiu, ua ku ae @a ia, a hele aku la e nana i kahi o ka pahu hao, a he mau minute loihi kona ku nana ana m@ i@ wahi.  E noii ana kona mau maka i na mea a pau.

            Ia wa, ua huli ae la ia a nonoi @ku la i ka oluolu o ka mea hale e kahea ia aku kana wahine.

            I ka hoea ana mai o ka wahine, ua hoakaka mai la oia mai ka mua a ka hope; a i ka pau ana, ua pane m@@ la ia:

            "He meaino maoli no hoi ka hoomaopopo ana iho eia oe ke noho nei iloko o kekahi hale i noho pu ia e kekahi poe aihue." 

            "Ae, he mea oiaio kela, aka, e hai aku nae au ia oe, aole loa i hana ia kela aihue e kekahi o k@ @lua poe kauwa," wahi a ka makai kiu.

            "He hiki ole ia'u ke manao aku na kekahi poe e aku i hana kela hewa, oiai, aole i maopopo i kela poe ko'u ano.  Nolaila, ke manao paa nei au na kekahi poe i kamaaina i ko'u ano i hana kela hewa." 

            "Ma ke ano o kau i hoakaka mai nei ia'u, ua waiho hou oe i kela pahu hao nui, mahope iho o kou ki ana a paa, a ho-o i ke ki iloko o ka eke o kou aahu, nolaila, mahea auanei e lo@a ai i kekahi o kau mau kauwa kela ki, olai aia no ia oe ke@a ki a hiki wale i ko hoi hou ana mai i kahi o ka pahu, akahi no oe a ike aku e waiho mai ana no ua ki la ma ka waha o ka pahu?"

            "Ina pela, nawai anei i hana?"

            "Oia ka mea e huli aku ai."

            "Pehea hoi oe e o@e@o nei aole na kekahi o na kauwa i hana?"

            "Ina na kekahi kauwa ao@e loa ia e waiho i ke ki ma ka waha o ka puka ki o kela holowaa; a aole no hoi he mea launa pu me na kauwa me oe iloko o ke keena hulahula e manao ia aku ai, ua lawe malu mai kekahi o lakou i ke ki mai kou mau aahu mai, au hoi e @ahu ana."

            "Alaila, nawai @a ka i hana kela mea?"  "aole anei au malihin au e hoomanao nei, ua apo mai paha kona lima i k@@ kino, a i ole ua kuikui lima pu paha me oe mamua ae o ka hoomaka ana o ka hual-hula?"

            Noonoo loihi iho la ua lede la, a i kona e-a ana ae, ua pane mai la oia: "He wahine wale no."

            "Owai ia wahine@"

            "He mea hiki ole ia'u ke hoke aku i kona inoa, no ka mea, aia ola maluna ae o ka manao wale ana aku no kekahi mea oia ano."  Wahi a ka lede me ke ano hoomakuekue nui ana iho o kona mau kuemaka."

            "E ka lede maikai.  he makemake an@@ oe e lo@@ ko mau mea gu@@?"

            "O ko'u makemake ia."

            "@@@ pela, he mea maikai e hoike mai oe i ka inoa o kela lede."

            "Aole loa e hiki ia'u ke manao aku i kekahi o ko'u mau hoaloha maikai e like me ia ke kuhi ia aku he aihue."

            "Ina he hoaloha oiaio ia nou, a@aila, aole ia e aihue iki ana i ke-kahi mea mai oe aku."

            Pane koke mai la ke kane.  "Aole he mea ino no kakou wale nei no ke kuka ae no ia mea, heah a auane hoi ka mea e hewa ai o ka hoopuka wa@e ae no i knoa inoa."

            " O Mrs. Awe@a kona inoa, a he hoaloha maikai loa o@a no'u," wahi a ua wahine @a."

            "Ae, o Mrs. Awera kona inoa. E ninau aku ana au ia oe i kekahi me."

            I ko manawa e kahiko ana i kou mau aahu ma@oko o kou keena, aole anei i kono @ku ua Mrs. Awera la iloko o laila no kekahi mau minute pokole a oili hou mai no?"

            Ia wa, ua haikea koke ae la na papalina o ua wahine la a pane mai la oia:

            "Peha @a oe i ike ai @ kela mea?"

            Minoaka iho la ka makai kiu, a pane aku la:

            "Heaha kana i kamailio aku ai i kela manawa?"

            "He makemake au e hai mai oe i ka'u ninau.  Pehea la oe i maopopo ai ia oe kela mea?" wahi a ua wahine ia.

            "Ina he oiaio ka'u i olelo aku nei ia oe ua komo io no o Mrs. Awera iloko o kou keena i kou wa e komo lole ana, alila, e hoike mai oe ma @a ae ana, a i ole e hoo@e mai oe," wahi a ka makai kiu.

            "Ke hoomanao io nei no au, ua komo io ae o Mrs. Awera iloko o kuu keena, aka, o ka mea kupanah@ loa nae, aole loa a@ i hoike iki i kela mea i kekahi kanaka ola @hane; a pehea @a oe i ike ai, oia ka'u e hao-hao loa nei."

            "Eia wale no ko'@ makemake, e hoouna oe ia'u me ko@ hoaloha, i ike maka ai au iaia."

            Ua ae aku @a ka lede, a ia wa ua hoike moakaka aku la ia i ka makai kiu no ke ano o ke kulana o ua lede la.  He lede waiwai nui ua Mrs. Awera la, a he wahine kanemake @ae.  Ua Hoe@ @awi oia ma keia ku-lanakauhale iloko o na mahina elua i hala ae, a na hoolimalima ae hoi i kekahi on a h@lo maikai loa. He ma@@ini oia i na a pau, aka, mamuli @ae o kona kulana kuonoonoo, ua hoolauna koke ia oia me na @@@ wai-wai a pau.  O Mrs. Ralia @@e ka mea i punihei nui loa i ua wahine kanemake opio la.  Ua nui hoi kona kaulana no ka u-i a me ka maikai.

            Aia hoi ma kekahi @a ae, ua hoike mai la o Mr. Ralia, e malama ia ana kekahi anaina hoolauna ma kahi o Mrs. Awera i ka makai kiu.  "Mai-kai kela, alaila, e hoolauna aku oe ia'u me ia.  A e hoanoe au ia'u iho ma ke ano he keonimana waiwai, a he hoaloha kahiko hoi nou," wahi a ka maka kiu.  Pehea auanei e pono ai, oiai he ano makemake ole loa kuu wahine a manao wa@e ia aku kela Mrs. Awera he mea aihue?" wahi a Ralia.

            "Aole no e hiki ana i ko wahine ke ike mai, o ka makai kiu keia e hele pu ana me ia i kahi o ua hoa loha la on a, ana hoi e kuhihewa nui loa nei."  He hiki no ka ia oe ke hana pela?"  "Ae."  "Ea! ke manao loa  nei au, aole io no na kela lede i aihue na mea gula o kuu wahine, aka i me nae hoi e pau a@ o ko'u kuhihewa e hooko ana au elike me kau e nonoi mai nei." 

Aole i pau.

 

            Ua poholo iloko o ke kai i ka la Sabati aku nei, ma kai o kuapa o ka pa o Kakaako, o George Maka@o, ka hookele kaa lawe mea ai o ka Hale-kuai Lako mea Ai o H. May o keia kulanakauhale.  Ua hele oia me ka manao e auau, a ua wehe i kona mau aahu pilikino.  Eia nae ua puhi e ia aku la kona paple, a no-laila ua lele aku oia iloko o ke kai e kil i ka pipale.  I@ia i au ai a loa@ ka papale, huli mai l@ e hoi, eia nae ua piholo iho la la a nalowale, aole i lo@a iki.  Ua manao ia ua @n@@ oi@ i ka umii i kela wa, @ oi@ ke kumu o kona make, o ka naiowale loa ana hoi o ke kino make ka mea haohao

 

He Moolelo Hawaii

 

MOKUNA XI.

            O ke kauwa a ko Oahu poe, ua oleloia ua huikau i ka wa i make ai o Kahahana ke alii ka Mo@, a l@l@ ke aupuni ia Kahekili, ko Maui a@@@ i k@ 1782, a lilo hou is Kamehameha I.  I ka 1791, i ko Hawaii alii, a hiki i ka wa i hiolo ai na kapu akua i ke aupuni ainoa.

            O ke aupuni ainoa ka mea nana i hookuu na kauwa, a peehuna lako@ i ko lakou hilahila, a hiki ole ke holoa ia ku lakou koko paumaele, a he alii nae na mamo i ke ao i k@ke ia ia mau la, ua hui aku a hui mai ke koko o na lii a me na kauwa, pela @a mea i oleloia no Oahu.

            Na Kapu o na Lii a me ke akua.  I ka wa kahiko, henui na kapu o ke alii, ala ma n@ lima o na lii ka nui o ke kapu, a ua maheleia ke kapu ma ke kulana o ke lii, pela no ka pili pono ana o ke kapu o kela a me meia alii.  Aole ma ka inoa moi aku @i ka moku ka ino kapu alii keikie, aole no hoi e @awe wale i ke kapu alii ke lilo oia i Mo@aimoku, ke ole e lo@a he kumu nana e haawi i ua kapu kiekie nei.

            O Kaaaamaluihi ke kumu kahiko o ke kapu kiekie puhi ka@ako, a ma @a kanawai o ke kai hehee a me ka iuwalumai.  O kualonoehu ka mea nana i k@ i ua kapu nei; ao@e e lawe lawe wale ae kekahi alii kapu a alii niau pio a alii naha, he kapu no ke loaa, a he anoho no ke kapu e loaa, a he anoho no ke kapu e loaa. 

            I ko Kualii, Kunuiakea, Kuikealaikauaokalani, iaia loaa mai ke kapu moe, ke kapu puhi kanaka, ke kai hehee a me ka @uwalumai, i ka wa e hap@ ana o Kualii iloko o ka opu o Mahuluanuiokalani, aia a loaa ke kulan kiekie i kela a me keia alii, he mau pio, he pio, he naha, he wohi, he kuh@ulua, he alii papa a me ke ano o kela a me keia alii, alaila, ua maopopo na kanawai alii a me na kapu e pili ana.  A o ke alii @iaupio a me ke alii pio, a me ke alii na@a, ua like pu ke kapu ni-au pio me ke kapu naha, a o ke ka-pu pio ua pakela ae ia maluna a laua a o ke kapu wohi a l@e kuhaulua, aia ma@alo-o ko laua mau kapuai.

            O ke kanawai o na kapu o ka ohana lii @@aupio, me ke kapu pio a me ke kapu naha, he kapu puahiahi ia ke ae i ko lakou nei kapu

            He kapu ka hale aole e p@iia e ke kanaka, a alii malalo mai o ko la-kou k@pu, aole e kau ke aka i ka hale, a o ka hele pu pana o kekahi o@@, @ alii kuhau@ua p@ha, a alii papa paha. Aole @o e pakele kaka-@ alii no kona alii ana ke ae kona aka @@lu @a o ke alii @i@u pio, a alii pio, a alii naha, ua pau na lii a ua pau na ka@aka i ka @ake ke pili i ka moena, i ke kapa, i ka u@u@@, a ia mea aku ia mea aku.

            Nolaila, ma@uli o ka nui hewa-hewa loa o ko lakou mau kapu, ua pono ole ia lakou ke hele i ke ao; a@a a po, alaila, oia iho la ko @akou @anawa kupono e hele mai ai a huip@ me na li@ a me na makaaina-na, a hookupu ka ai, ka p@aa, @a WaiWai o kela a me keia ano.  O ke-kahi poe alii kapu, ua huna no la-kou i k@ lakou @a@ kapu, ke hele ma na Wahi ike ole ia o ke kuaaina, a hele @a ke ano makaainana; i han @a lii kapu pela, o pau na makaainana i ka make i na kapu, a me na kanawai laa no ka make.

            O k@ hapa nui o na makaainana o na ku@aama, aole i ike i na li@ kapu; a i ko lakou hele ana ilaila, na hoo-unauna ia e na makaainana i ka lawaia, ka mahiai, a pela aku: a ua kapa ia i@a inoa kuaai@a.

            Ua nui loa ke kapu o na lii, a e like no me ke k@lana kiekie loa o na lii, pela no ke kapu ana i ka ino kiekie he akua.

            O ke kapu Akua.

            O ke kapu oi loa aku ia o ka ika-ika loa m@mua o ke kapu a li, aka, ua like me ke kapu niaupio a me ke kapu pio, aole e hoali i ke A@@@ ke@a mau kapu, ke pili i na kauawai laa o keia mau alii.  Aole e a@a@a @e i ke akua, aia a ike na ilamuku a me ka poe @wiku@woo, ua laa i na mea kapu, o ka hopu no ia a paa i ke kaula, a haawi i ka il@muku puhi a o ka pau no ia i ke puhi ia i ke ahi me ka hoali ole @@ i ke akua, a i ole hopu@a a lumai ia iloko o ka wai a me ke kai, me ka a@a@a ole ae i ke akua.

            A in a he kanaka make i na kapu akua, a i hoole ua poe alii nei aole e make, a ua ola i@o la, o lakou ka poe hiki e wene i na kapu akua, a o lakou ka poe i kapa@a ai he ola ma ka ho@ua nei.

            A in a he kapu heiau, o na lii wa-hine o ke@a kapu niau pio a me pio ke komo, a ai i ka maia, niu puaa, a pela aku, koe na li@ e ae.

            Aole he kaikamahine hookahi a Kamehameha I.  e komo ilaila, he elua wa@e no mau aliiwahine pio i ikeia iloko o kona au, @@a o Kalani0k@uiokikilu a me Nalanipiopio.

            Na moku hiki moa mai ma Ha-waii nei, a me kekahi mau mea ano nui ma ia wa mai. 

            Na ka moolelo a ka poe kahiko, i ke au ia Kahoukapu, ua ili kekahi moku ma keia pa@aina ia wa, a ike ia kekahi ma kai lilo loa aku, aole i ku mai.  No ka ike ole o ko Hawaii nei i ka palapala, nolaila, aole i paa pno na mea kahiku; ua @@@ kape-kep@ke no ma ka naau o kekahi poe, aole nae i paa pono.  O ka 16 hana-@@@ o Kehoukapu mai a Kapawa mai; nolaila, ua manao wale kekahi poe noonoo pono, o@a ka wa mawa-ena o ka M. H. 1530 a me 1600.  A ma ia wa no hoi o P@ao hiki mai i Hawaii nei ma Kohala. 

            A mahope io, i @@ M. H. 1555, ua manao ia ua loaa keia pae aina ia Kapena Ju@n de G@ytan; mai Sepa@ia @ei oia ma kona alahele e holo ana i Mo@@@@@'s, a ua hapaia keia pae aina e ia ma ka ino Paui-olo, o Los Majois, Penei i maopopo ai.

            I ka 1741, a@eane he 1@6 mau makahiki ma ia hope mai, pio iho la kekahi moku Manila o Galeona ka inoa ia Kapena Anesona o ka mokukaua Beritania; oiai, he wa kaua no ia mawaena o Sepania a me Beritania.  A no@aila, loaa iho la ma kona palapala anamoana he aina i like na lalita i manao ia me ko Hawaii nei, a i kapaia, Los Lajos, e Kapena Juan de Caytan. 

            A mahope iho, i ka M.H. 1620 paha, i ke a@o Keliiokaloa ke keiki a Umi, hiki mai la he moku hou, o Kaua@@loha ka inoa i ka kanaka kapa ana aku.  O Kukanaloa ka ha-ole nona ua moku la, a me kona kaikuahine pu no ma ua moku la.  A i ko lakou holo ana mai, i@@ iho la ua moku la ma Pale i Keei, Kona Hema, a nahaha loa iho la@.  Au aku la laua a pae i uka, a ua make paha ka nui o lakou; aole i maopopo.

            I ko laua pae ana i uka, ike aku la laua i ko naholo mai o na kanaka he lehulehu wale i o laua @a.

            Nui loa iho la ko laua makau, no ko laua manao ana e pepehi ia ana paha laua, a no ke ano e hoi kekahi o ko onei kanaka ma ka nana aku.  E kulo@ loa I@o la laua ilalo, a kapu ia ia wahi o Kulou a hiki i keia @a. 

            A ike na kanaka ia laua, koi aku la me ke kuhi ana e hoi e uka; a i@i laua he poe lokomaikai, a pau ko laua makau, a hoi lako i kauhale, a hoopiha maikai loa ia.  A hoao @@a e ai i na mea i haawi ia mai, ke kalo, ka poe, ka maia, a nui aku; a ua mahalo nui laua ma ia hope iho i ke kaukemio o ka poi kalo, ka @ikomiko o ka poi uala, k@ mokae-kae o ka poi ulu, a pela aku.

            A ua hooi loa ia ae ko laua ma-halo no ka oluolu o kanaka o keia lahui.  A mahope iho, ua noho wa-hine aku o Kukana@ua a ua lilo ia i kupuna no kekahi poe alii, a me na makaainana no hoi.

Ko Kapena Kuke hiki mua ana

            @ ka malama o Ianuari, M. @. 1778 @@oea mai ia o Kapena Kuke i N@@@au; a ma ka la 14 oia malama no, i ka po, ku ko@a moku ma Waimea i Kauai.

            O Kaneo@eo a me Keawe na lii o Kauai ia wa, o Kahekili ke alii o Maui a me Oahu, o Kalaniopuu ke alii o Hawii.

            I ke ao ana ae oia po a Kapena Kuke i ku mai ai, ike aku la na kanaka i keia mea kamahao, a ka-nana loa lakou me ka uwa ana, a kupinai ae la ko lakou leo i ka lewa; oi@@, o ka mua ia o ko lakou ike ana.

            I ae la kekahi i kekahi, "Heaha la hoi kela mea nui manamana?"  I mai la hoi k@hi poe, "he u@ulaau paha ia na Kumokuhaili i hoonee ae nei i kai."  A nui loa ae la ke pioloke ana o na kanaka.

            @aila, keua ae ia ke alii i na ka-naka e holo ma na waa, e nana pono i ke ano onua me kamahao @a.

            Holo aku la lakou a pili ma ka moku, ike aku la lakou i ka hao e pili ana ma ka moku, olioli iho la i@kou i ka nui o ka hao; no ka mea, ua ike lakou mamua i ka hao, @ai na laua pae mai, a he @@k@ nae ia, a he nui aku kela.

            A pi@ aku la lakou iluna o ka moku, a ike aku la @ ka poe o luna, ua keokeo ka @ae, ua alohilohi ua @aka, ua a@ualu ka ili, a ua kihikihi ke poo, a he namu ka olelo; a ua hoo-kahaha loa ia lakou i ka ike ana i keia ano e o na kanaka o ka moku.  Ua manao lakou i ka @ole, o ka ili no ia o ka haole, no ka p@@pu loa o ke kino, a i ka papale hoi, he hou kahi no ia me ke poo.  A manaoio no lakou, he poe ili alualu, a he poo kihikihi ko ka moku poe.  Alaila, manao iho la lakou, he wahine wale no kanaka, no ka like o ke poo mo ko ka wahine ia wa.

            A ike iho la no hoi lakou ua nui loa ka hao maluna, makaheli iho la lakou; aole no nae lakou i hoopa aku a lawe i kekahi mea o ka moku, aole no hoi i kue mai ko ka moku poe ia lakou.

            A hoi aku @a lakou a hai aku la i na lii i na mea a lokou i ike ai, a me ka nui o ka hao.  A lohe ae @a kekahi koa o ke alii, Kapupuu ka inoa, i ae la ia.  "Ina pela, e kii aku au @ hao i kela mau waiwai, no ka mea, o ko'u aina no la o ka hao wale aku, (Mai @@@@ mai ka ino o k@ hao (@@@) I loa ai ma ka olelo Hawaii, a ae mai la na lii.  Alaila holo aku la ua koa nei a pii i ka moku, a hao io aku la oia i ka hao o ka moku me ke kan@lua ole; a papa ma la ko ka moku poe, aole on a hoolohe aku, a ki ia mai ia oia i ka pu, a make iho la.  Auhee aku la ka auwaa i uka, a hai aku ia, @ua make o Kapupuu i ka waiki."

            Ma ia pa ana iho, ki mai la ka pu o ka moku, apuehu ae la ke ahi ilu-na, manao iho la lakou he poe akua wale no na kanaka o ka moku, a kapa aku la lakou i ke ahi i helelei iho o Lonomakua ia, k@ia o Kapena Kuk@ o Lono.  Manao iho la na ka-naka e kii ekaua no ka make ana o Kapupuu, i mai la o Kamakahe@ei kekahi alii wahine, ko K@imualii makuahine aole kakou e k@ua aku, ko ka mea, o ko kakou akua no ka hoi ia; e hool@@lu aku ka pono, i oluolu mai ke akua.

            Alaila, haawi aku @a o Kamakahe-lei i kana kaikamahine pon@i i wa-hine na Kapena Kuke, o Lelem@ hoalani ua kaikahina la oia ko Kai-mualii mua, a moe iho la no hoi na haole e ae me na wahine he nui o Kauai ma ka haawi ana aku i ke kino no ka hao, kakaki, a pela aku.

 

He Leta Mai Butaritari Mai.

 

            Rev. O.P. Emekona, luna ka-kau leta o ka Papa Hawaii, aloha oe.  Ke ku nei ka manu-wa Beritania i keia la a'u e kakau nei ia oe ma Butaritari nei.  me kuu manao e kau ana keia wahi leta maluna on a ma ke ala o Sidney.  Nolaila, eia mai ka nuhou o keia mau la ke panee ia aku nei.

            Ua kaapuni iho nei o Wal-kup, me kona wahi mokuahi "H. Binam@" i ka paeaina ho-lookoa o Gilibati.  ua kipa aku oia ma na mokupuni a pau mai ka akau a ka hema.  me ke koe ole o kekahi mokupuni i na malama i hala ae nei a hoo-hiki hou ianei.  ma ka mahina iho nei o Mei.  ola maikai ka moku a holopono na hana.

            Iune 25. ku ka Hoku Ao ma Butaritari, a e ku ana no o H. Binamu ma ke awa nei.  o ko-na hoi ana mai no ia mai ke kaapuni mai i ka mokupuni o Makin mai.  O ke alii An Te-mate Tebureimoa kekahi me kona ohana, a me na kanaka lehulehu i kokua @@ ma keia huakai euanelio.  O Rev Nua a me Rev Kanoa, ko laua ohana ma keia huakai pu.  Ua hai aku no au ia oe i ka nawali-wali o ka'u wahine.  oia ke ku-mu o ko'u hele pu oleana.

            Iune 27.  Haalele mai ka Ho-kuao ia Butaritari no Kusaie a me Kalolaina.  Ruk.  a hiki hou @anei ma Okatoba paha.

            Iune 28, haalele mai o H. Binamu ia Butaritari no Bana-ba.  Nawaro a me Kusaie. a hoi hou i ka paeaina Gilibati nei.

            E hoihoi mai ana o Walkup i kana mau kumu i hoonoho ai ma ka mokupuni o Nawaro no ke kumu, aole makemake o na mana Geremania e noho poo nei ma Jaluit.  Paeaina Ma kala.  e ao ia kela poe e noho ana i ka pouli, ma na mea o ka malamalama karistiano,  make-make lakou i ka pouli o kana-ka.  Mai kekahi kumu Gilibati i noho malaila, oia keia, ao aku nei na kumu penei:  he la kapu ka la Sabati, o ko ke Akua la ia, e waiho i na hana kino a pau loa.  Eia hoi ka ke kanikela e noho la malaila:

            "Ina malama oukou i ka la Sabati, pono no: aka, in a hele oukou i ka lawaia i ai na ou-kou, ua pono no"  Ao aku nei na kumu, "e, e haalele oukou i ka hula, a me na hana lealea a pau.  Eia hoi ka ka mana au-puni, in a oukou e haalele i ka hula, maikai no: aka, in ou-kou e makemake i ka hula, po-no no ke hula," a pela aku.

            Eia kekahi, ua kau kanawai ia ua kahunapule, e kaupalena ana i na kihapai hana o kela a me keia kumu, penei:

            Aole ia ae ia ke kumu o ke-kahi wahi e hele aku ma ke-kahi wahi e haiolelo ai.  Aia wale no ma kahi ana i noho ai malaila wale no oia e lawela-we ai i kana hana.

            Ua hoopaaia kekahi kumu Gilibati i ka halepaahao An Tabnia kona inoa no ka hele ana aku e haiolelo ma kekahi kulanakauhale e aku, no na pule elua ka paa ana.  kaulana o Geremania i ke aupuni naau-ao, aka, o kona hooponopono aupuni ma kona mau panalaau he hoopouli maopopo loa.

            Iualai 20, ku mai ka manuwa Beritania maanei, me kona mau luna nui no ka hoopono-pono aupuni Beritania.  O kela kiaaina e noho nei ma Biti, oia maluna o keia moku, ua pau loa keia paeaina aia malalo o kana hoomalu ana, he kanaka haahaa oia me ke akahai, olu-olu, a he makemake i ka pono a he puuwai i piha me ke alo-ha i na kanaka Gilibati, he makemake i ka kakou mau hana hoo@aauao karistiano a me ke alakai maikai i @a uha-ne o kanaka i ke ola ma o Kristo la, a he makemake oia e holomua ka naauao ma na kula a pau o ka paeaina Kili-bati, a eia iho kekahi o kana mau hooponopono ana:  @ Ua papa loa ia ke kii ana o na ka-@aka i ka waiwai o na haole ma ke ano aie.  O lilo auanei ka aina o oukou i ka haole, aole ko oukou he aina maoli e like me Hawaii, aka,  he wahi kualapa one wale no, a i ko oukou aie ana a nui.  e pololi auanei oukou, a e make hoi na keiki a oukou, ua lilo ka niu ko oukou ia e ola ai.  2 Aole kuai hou aku i ka aina me na haole, ua papa loa ia na kana-ka.  3 E hoounaia na keiki a pau iloko o na kula misionari o kakou maanei, a e hoopaiia ka makua hoouna ole i ke kula i kana keiki.  4 Ua hoopau loa ia ka lealea hula a me na lealea no a pau, ka pepa pili waiwai a me nahana ino a pau, a o ke alii hoopaakiki ma-laila, e lawe ia aku oia i Fiji.  5 E hoopau loa ia ke kukulu ana i na hale rama a me na hale inu bia ma ka paeaina Gilibati ke hiki aku i ka la mua o Ianuari, 1894.  6 O na hana karaima a pa e hana ia ana e kekahi kanaka a haole paha, e lawe ia ma Fiji, a he he hookahi kaukaualii no Ta-rawa e lawe ia ana i Fiji o Tel-kamaiti kona inoa.  7 Aole haole kalepa e kuai aku i ka pu, a me ke giana pauda i na kanaka.  He nui wale na olelo waiwai mai kona waha mai Piha hauoli ko'u naau no keia hooponopono aupuni mailuna mai.  O na hooponopono au-puni keia mai ka Moiwahine Victoria mai ka Haku o ka lani i kana mau kauwa maanei. 

R. MAKA.

 

Ahu Kup@nah@ i na Luna Aupuni Maui

 

            Wailuku, Sept. 30 -- Ua pau i keia la ka hope inakai nui o Maui.  Aole i lohe ia ke pani ma kona wahi.

            Waawaa na lae o ka poe hana bia o Wailuku nei.  Na ka on a i hailuku i ka Poakahi, a na ke kanawai i lapaau aku i ka Poalua ae ma ka pa $20.

            Kahe awai ke si@a, a oia mau no ka pulu i ka ua o ka bosi oka oihana hoomalu.

            He aha hulahula ka ka aoao anee alii ma Puunene i ka po P@aha aku nei.  Nui ne olelo pahenehene i haukawewe ia ma ia po no kela lono palau-alelo e koho balota ana ka la-hui no ke aupuni i makemake ia ai.  Ua lilo i mea hoolana no na luna aupuni hoopalai-maka, pau ka makau a ua ka-mailio akea e wahakole ai ma na alanui.  Ua lilo ke kamai-lio akea hoonaikola i ke aupuni Kuikawa ana a na luna aupuni maanei, i mea e alaka hewa ai i ka noonoo o ka poe lolo palupalu.  [Ina pela ka oiaio, alaila ke koi nei mako@ i ke aup@@i e hoopau awiwi i keia mau luna aupuni kipikipi.  E wiki!  L. H.]

 

            I ka Poaono aku nei, ua kahiko mai na moku pea J. C. Pfluger a me Paul Isenberg i ko laua mau kia me na have waihooluu like ole mai ke kea ihu a hue@o i hope, no ka hanohano o J. F. h@@kfeld i hoi mai ai ma ka Australia o ka Poaono nei no.  Kuhihewa iho la nae na anee alii no ka hohoi @o ia ae o ke alii ia mau hoowehiwehi; no ke @ ka olioli a lewalewa na @lela