Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 44, 4 November 1893 — He Moolelo Hawaii. [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii.

Mahope iho, ulu ae 1* koia maoao e holo i Maui o kau* al mc K« mehameha uui ke alil o Maui, a e hoopaiahaUha aku i kooa maua hu« puui maUila. I ka 1759 paha. ua holo oia a kaua nia Maul Hīkiua, a lauakila oid, lilo mai o Kooiau, Haoa a mo Kipahulu i mau panalaau uo Hawaii. j Ma ia wa mai, kipi mai ia o Kee» auiuoku iaia, a kaua ma Pohakuo- ' inaneo, a uuhee o Keeaumoku, a pae i Maui. A malaiia no, mahope iho o ka make aua o Kamehameha Nui, kipi hmi o KalaeiUili i Waihee, a auhee Ih»u, a pae i Molokai, louh hou no ia Kahesili i Molokai, a auhee hou oia n<> ke kolu o ka uiu. n:HV;j, *i pae olulo i Hana, oia ka 17G7 pnha. Oka iau ona kukui ia kaua. A mahila, i ka 1763 ae i hannu al o Kaahumanu na Keeaumoku me Namahana nm Ponahakeone, Hana Maui. He mau kaua e ae no ka Kalaniopuu ia Kahekili, aoio nae he ianakil;i, e auhee mau ana ia Kahekili, oiai, e kokua ia ana o Kahekiii e Kahahana ka Moi o Oahu, ma kahi 0 Kumahana i wailana ia no ke pi, Ika 1773. Me Kahahana no hoi o Keaulumoku ia wa, he haku Hiele kauiana, a me Kaopulupulu ke kahuna. Ika 1775 holo hou mai o Kulaniopuu a kaua me Kaneolaelae ma Kaupo, auie oia ī Innakila, ua auhee aku ma na waa. Ma la kaua ana i komo ai o Kamehameha a me ke Kuhaupio iloko o ko aluka o na haneri ihe laumeki e lelo makawalu inai ana imua o iaua me he iuau pakaua la, aole oiaua mea i mauuhue;

aua like hoi ke kanaka i ko laua lima ke loaa aku me he auhau la ka p.iapaaina. liaila i mahalo aku ai o Kalaniopuu 1 Ua ikaika o Kamehameha. I kekahi makohiki ae, holo hou mui no o Kolanlopuu a me Kiwalao kana keiki e kaiui me Kahekili mu \W.iluku; ilaila i hoouka kAua ai na Alapa, a iuku nui ia lakou e na koa 0 Kahekili, n make kekahi mau alii ma ia kaua ana. O Inalna, o Keawehano, a me Kanehailua. Ma ia k&uu i kaulana (oa at o Pulu ko Kahekili koa maa ala hala oie. E ole o Kiwalao, nana i kii ! Ko iakou ola, a pakele. O Kakuniiua ka Inoa o ua kaua la; o Kamokuiilmaka kahi inoa. Ika 1777, holo hou o Kalaniopuu ma i ke kaua, a pae ma Kau-! po, a kuua malaila; ua kapa ia ia | kaua, o Kaiaehoahoa. A inai laiia nku a Lahainn, a kaua hou, a ihlla 1 ku ai o Kekuhaupio i ka pololu a Pua ma ka opiopu, a uhai ia ka poiolu e Kamehameha, a paa no ku maka o ka pololu peia, uola no; a hiki mai i ke au o Kauiehameha I i noho alii al.

Mai iailu aku a Lanai, kaua hou, a hee ka puukaua o Ilookio, a ua lukuiu na aiii kaua olailn, o Keiiiaa ma. O Kamokuuhl ka inoa oia kaua. Oka Kalaniopuu kaua hope ion, oia no ke kaua i kapa ta o Knmakamimi. Ma ia kauu i aloha ai o Kahekiii i na mukaainana, a iiele mai oia e kaua ia Kalaniopuu ma Hamakuloa, a hoouka kaua nui maialia, a ma ia kaua ana i ku naai ni 0 Kapena Kuke, a e noho ana o Kaianiopuu ma i Wailua Koolau, Maui, 1 ka 1778. lie nui no ko Kalaniopuu raakemake e hul na moku a pau maiaio ' ona, aoie nae i hooko ia, olelo ia uo ! kona paakiki ioa ma kona manao I iho, aole hoolohe i ko aoa ka papa kuhikuhi a na kakaolelo a me na kuhikuhi puuone ona. Y No ka make aoa o Kalanlopuu. >« A mahope iho o ko Lono make ana, ike no oia i kona ano palapalu ana; aiaila, huawioia I ke kauoha ia Kiwalaoa me Kamehameha kana mau keiki. Penei: K! Oka nohoalii ka ia oe e Kiwalaoa ka'u keikl, a ia Kamehameha hoi kou kaikaiua laia 44 ka mo'a ana oka aina." E iike ko olua noho ana, aole e iho mai ko luna e haoa ino I ko lalo, aole hoi ko iaio ia luna. Mahope iho, i ka 1782, make o Kalanlopuu ma Waiohukini, Kau, he 3 m«u makahiki mahopemai o Lono, a iiio <a Kiwaiaoa ka nohoaiii maiuna o Hawaii Komohana, a o Keawemau-

hill kuna kakaolelo a roe ke alakai aapuoL I O Keaweahoolu hoi ko Kamehameha. Mahope iho 00, klpi Iho la keknh! alii o HIIo, o Imakaloa ka iooa, a make oia. A oa makemake 0 Keaweoiaohili na K!«raiaoa e hai ke kioo make o oa alii la i ke akoa ia Kiikailimoko, a oia hol ke aoo o ka poni aoa o oa alii oia wa. Alaiia hooom ta oa kaoaka e kll I ke ko* papau o Imakaliw, a !awe mai ma Pokioi, na Kivalaoa e h»L A lohe hoi o Keaveaheoia, alaila hoooa ae Woia 1 kooa kaoaka oui o ke alo, e ukaii »ku o keli huakai, a e hoohuli i ko Ukoa maimo e Uwe uiu » i oka o Kamaea, kahi a Kesi» 1 wewheoiu e ooho aka; a i oa oo ka ae ole mai r e Uwe mal ma ka Ikaika. A I ka halaw«i aoa, aa »«» m»i lakoo me ka oluolu, a n* hooko la i ko Keaweaheulu makemake» tm

k«oa keUi&lii o hai mu* ana i ke kloo uiake. nu ko Komvvc« aheuiu makemake e h i ke ko«» a mo ka wiwo 010 o Kamehaiueh*, ho ālii o&auao no o Ke-AWeahulu, kauoha aku U olh U K;tmehß*iuek.i hol i kn mu.i, oia hol ka heiau; i ka lele e nioo pu »i me ko ku(mp«iu ma ia poa atx

I k* wanaao a«s komo aku Ia o Keawenheulu i ka mua nuo ano hukilo ia Kamehaiuehn mo ka maoao aia ola ma knlu kuono kaawale toa mal ke kino muko mtii kahi i haai al f mo ka makMuhU U i ke kino Uau koo-u o k» ">oa mnke. Aka, i ko Ke«wvi\heulu kuuio au.* aku, ua hoopahaohao )oa in oia 1 kona iko aua aku e moe pu mal ana o Kamehameha me ua kino mako nei, a ua hoouka aku oia i kona uh \ iluua oka mea make. 1 iho o Keawenheulu, «»o oo ka ka e ola'i neia mau iwi." A houl.i ;>ku oia ia Kamehame, a hai hmu U Imakaioa. A pau ka iaua hni nna, aiaiia, hoihoi ia ko kino mako iu Kiwalaoa, me ka manao 010 ua Amauia mua ia e kela m»u koluhe, a peia i kapa ia ai o AmaniHlua.

Mahopo iho, paipat nku l;v o KeawemauhiU a 1110 nnMli. a mo na puali Ih KlwalaO) o kil o kauu ia Kamehameha a 1110 na atii n pau o Kona. No ka makeoiake nui onu alii o HHo i ka pumehnna o K<nm, no la īnea i paipai ai o Keawemuuhili a me na'lii in Kiwalao. A ia pu no hoi keia manno ona i ko Kona poe alii, makemako 110 iakou o koi uku ia Kamuhumeha e kaua i ko Hiio poealii, no ka makemako i ku iei hulu Oo o Laa a me ka Ouholowai. Aka, ua kaa o nae ka KU' mua i na'lii o Hiio; nolaila, holo inni la lakou a hiki i Kau, aiaiia 1 iwo pu mai ia lakou i ke Uino kupapau o Kalaniopuu īmluna o ka waa i ioaa he kumu o helo ai i Kona.

A hiki iakou mawaho o Kapaliiua I Kona hulo mai ia o Kameeiamoku mai Honokn i Kup -lilua mui, e ike i ko kupapau o Knianiopuu maiona o ka whh; a uwe )ho ia lakou me ke kumukenao nui. IS T ina aku lu ia iUe ano o naMii a ine ko ka poe a pau o ka waa kupap <u, iio ano-e, a uiuau nku i i oin i.i iakou. I hea I'e kupapau e uaiho m? i mai ia lakou, 1 Kailua. A meopnpo īaia ke ano o ko iakou nmuai», ho kaua; he oialo no, \ ni;nao lakou peia, i nui Uuhi o Kona e lilo al ia lakou, uoiaiia i hoakea la ai ko kupapau I Kuiiua. A hoi ia o Kameoiamoku, a holo aku ia ka liuakai; a no ka nui loa o ka u-a, pae ae lakou ma Honauuau, a waiho ia ko kupa* pau o Kalaniopuu iloko o liaieokeawe.

Ia no, holo o Kameeiemoku i Kohal»i i o Kumehamehu ln, n<> kn inea (ualaila oia ia wa, aka, hikl aku oiti ua hala iho i kalii la i Kektthu, ua kii ia aku e Kekuhaupio ia ia no, hiki o Kameeiumoku i Kekaha a hui ine Kamehameha, a hnl aku la oia lna uiea apau 1 ike ai. A uu\opopo iho la ia lakou ke kaua. A kukukuka lakou no ko koua; niaiia holo nku ia lakou u kokoko im Knawaioa raa Napoopoo, a m;i Keei kekahi poe, n hui mai i t naMii kaikaiuu a pau o Kamehameha me iu, o ua Pukaua o Kamehameha o Keemoku t Keaweaheulu, Kumeelamoku a nie Kekuhapio. A lohe o Kiwulao uo Kamehameha, holo inai ta oht uiai Uoiuiuuiiu mai e halawnl me K unehatneh>t, a hui iho la laua lue ka uwe nui ana, a pau kalau» uwe ana, ininll io Kiwalao U Kamehameha, auhen oe! £ mamainuke aua kaua ia! Eia no ka makuakane o kaua ia o Keaweuiauhlli ke pue mai nei oo e kaua kakou, eiua wale ana no paha auauei kaua o u»uke. Aloha ino kaua! Ke au o Kamehameha I. | Kaua 1 Mukuohai, ; A pau ka laua hui «lolia «na, hoi aku la o Kiwalao a Hoonunau, okioki iho ia I ka aioa me kona rn«u alil, a nele iho la kekahi aiii o Koaoua II ka inou, no kona hoonauMuki a me ko kuamuamn ana k Kiwalao, no kona heio ana e ike ia Kamehameha. Alaiia, hoeueu ae la oa'lii o Hlto \ kolakou mau puali e heie i ka leie kawa; a hele toa aku ia lakou n hiki I Keomo f km iho la lakou I ka niu oUila, a wale ake la 1 ko Kamehaiueha poe katiaka a make* a oiake uo hoi kekahi poe o lakou I ko Kamehameha; a o ka hoomaka iho la no ia o ke kaua t no na la ekalu, a I ka ha, lk«tika laa ke kaua ana o oa aoao elua, oial oa aoao elua e hulkau ami na ihe, •ia o Keeaumoku kekahi pukaua o ko Kamehameha aoao e hoouka kaua mai ami me ka Ikaika t ko Ki«ratao aoao; a hlhla ftio la ola i ka pololu, a hlna iho i bIo. A hopu ibo la kekahio ko Kiwalao poe kaua lala, a moku kooa kua I ka pahoa. A hou lbo la hol kekahi l«>ia I ka Ihe, aku ob t a kaeoa Iho I», **fcu ako ta ka*o laau i ka aania ku» oalena." A lala e auume aoa mo na waianla aka et»aeh i, o» maaio kukoke loa uiai lao KiwaUo i me kooa ike oo o Keeaumnko la, ma oka olho palao ta, a kahea ae 1 kahi o kooamau koa.