Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 45, 11 November 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

£! e akaheie, e maiama anei i niho! manao ae ia oia no kona mas(e, ua walania ioa ko Keeaumoku manao, a puana ae la, ka! o niho ka ka mea manao nui! apie ka he aloha i kahi huiu makāa i koe: A ike o Kamanawa i ko Keeaumoku popiiikia iioko o ka uluaoa ana o ke kaua, maha pono mai ia 0 Kamahoe, a pa o Kiwaiao i ka pohaku, a hina mai la o Kiwalao ma kahi kokoke ioa ia Keeaumoku, a hooikaika ae ia oia, a ioaa o Kiwalao, a moka ka a-I, a nohae pu ka opu o Kiwaiao, no ka mea y ua paa na iima o Keeaumoku i ka mikini lima iei o manu, he niho mano 1 hwuoho ia a paa pono ka poho o ka iima. A make iho ia o Kiwalao, a auhee aku na'lii e ae a me na puali kaua o ko Kiwalao aoao. A mahuka aku o Keoua ma ka waa, a nohoaiii oia no Kau ame Puna. O Keawemauhili hoi, ua mahuka aku ia ma ka mauna, a iilo oia i alii no Hiio. O Kona, o Kohaia ame Hamakua no Kamehameha. Kaua 2 Kauawaa, m. h. 1783. Ia makahiki no, kipi o Kanekoa kekahi aiii o Hiio ia Keawemauhili, a hee o Kanekoa, a niahuka, a noho me Keoua i Kau. Aole i liuiiu, kipi hou o Kanekoa ia Keoua, ho hoahanau no Kanekou e hele ana io Kamehameha la, a ke ae la ia, a wehe ae la i kona malo, a hele aku ia ia i o Kamehameha ia ma Kona me ke koa aai.

A ike o Kamehameha ia Kahai e hele mai ana pela i ona la ua hoo« piha loa ia kona puuwai i ke aloha no Kahai, ma o Kanekoa la. Nolaila, kuka pu ae la o Kamehameha me kona mau kuhina no ka pono ke hele aku e kaua ma Hilo, a ua pono ia ia lakou. Ona kuhina ona, 0 Keaweaheulu, o Keeaumoku, Kameeiamoku a me Kamanawa, o ltikou no ko Kamehameha I mau hoa olelo ma kela a me keia mau mea nui e pono ai ke Aupuni. Aua mau mai no ia ano i ka lakou mau mamo, a i na mamo a Kamehameha. A makaukau lakou no ke kaua, pii aku la lakou ma ka mauna, a he nui ka uaawa o ka mauna, a nui no hoi ka poino o ka huakai kaua, aka, aole no i kuemi hope lakou, a hoouka ia ke kaua me ko Hilo a me ko Puna, a me ko Kau poe; aole no nae 1 hee o Keawemauhiii ma ia kaua ana. A hoi aku la o Kamehameha ma a Laupahoehoe, a malaila kekahi lieiau nui a kauiana, o Haako'a ka inoa, a hoi loa aku no Kona. Oia o Laupahoehoe mua.

A mahope iho, i ka 1784, make o Kekuhaupio ma Napoopoo, Kona Hema. I kekahi makahiki ae, ulu ae ko Kamehameha manao e hele i ke kaapuoi e ike i na makaainana, alalla hele aku la o Kamehameha a noho ma Laupahoehoe. I na ia o huakai e hoolulu ana ma ia whhi, ua loaa ia ia wa i holomalu aku ai i kahi po a pae ma Puna i Keaau. Iko lakeu hookokoke ana aku o pae ma kahi awa i maa ole i ka pae maiihiui ia, ua ike koke ia mai ia ke Alii, a hooho mai la kekahi kanaka, "ei o Paiea kela, aia ke noho mai ia i ka pola o ka waa, }} a hoomaka koke aku ia na kanaka e hoio no ka maka'u, iloko o ka ulu haia. I ka pae ana, ua uhai koke aku Ia ke Alii, aole me ka manao e hana ino aku ia lakou, aka, o koua ake e halawai a kukakuka pu aku me lakou, aole nae na kanaka i maliu mai. Ma keia uhai ana, n a poholo iho la kekahi wawae ona i ka mawae pohaku, & paa loa, a ua kaawaie ioa oia mai kona poe hoewaa aku. I ka ike ana mai o kuhi kanoka lawa-i-a ua paa ke Alii, nihi ae la oia maloko o ka paia haia, a mahope pono mai, uhau iho la i kana hoe maluna pono o ke poo o Kaxnehameha, a hilihili aku la ke kihe'a ana a ke koko iiuna o ka pa-ala.

Mahope iho, hlki mai la ko lakou poe, a hemo ae ia ke alii, a hoi aku la i ka waa. Hoauau ia iho ke poo 0 ke alil, a papa mai !a oia i oa hoe waa, peaei: I hoi auaoel kakou a hiki ea, a i ninau mai auauei na'lii 1 ko kakoa wahi i hele ai, a me ke kumu o kuu eha ana, mai noho oukou a hal. A hoi aku 1a lakou, a maiiaiia aku a iillo, a ike oia I na koa o Kihekili he nui waie i hoouua mol ai oo ke kokoa ia Keawemaubili f a iilo ia i kumu hewa no Kahekili ia Kamehameha. A maopo po iaia ke kumu o ko Keawemauhiii ma hee oie iaia ma ke kaua o Kauaawa. I ke ao aua ae a ke aiii i hoio maiu ai, ua haohao uei ua'Ui oo kooa naiowaie ana. A i ko iakon hoi ana aku f ike mai la naHU ua eha ke alii, oiuau hoohuaUuaUu aka la oa'lii i kekahi wahi kaoaka hoewaa me ka hooweUweii, a hoike aku la oia. Mahope iho o ka hahai ao* a ua wahl kao&ka nei» ua hooboki iho la na*Hl, a me Keaweahola

ma e e kli e luku a hoool ole i ua wuhi nel, a hiki iaka o Laa, no ka ino i hana ia mai m&iaoa o Kamehameha. I Kooa lohe aoa i keia oleio hooholo, ua hoao ola e hololl ae 1 ka olelo hooholo a n&'Ui, aole uae e hikl, paakiki loa iakou e kii e luku i ko ia wahi a pau me ke koe o)e o keaahi. A ike o Kamehameha i ka nooohua loa o na'lii, oi|i ka manawa oaa i puao» ae ai i kela oaau hua<Heio gula e poina ole ai 1 na haumana o pau o Hawali nei, i ka puaua AUi aua ae. "Mamalahoa Kanawai! E hele ka elemakua a moe i ke ala! E heia ka luahine a moe i ke ala!! heie ke keiki a moe i ke ala!!! A lohe na T iii i keia leo, ua pau wale ko lakou manao; no ka mea, ua ike lakou i ka oi ana oke aioha o ke alii i ka poe nana oia i haua ino uiai. A mahope iho hoi ioa aku lakou i Kona, ma Kailua. Oia ka Laupahoehoe elua.

Kaua 3 ko Pauiwai o lao. I ka m. u. 1790, holo aku o Kamehauieha i Maui e hookuu aku i ka hoopai i liana ia uiai ai © Kahekili aua i ike ai ma Hilo. I Oahu o Kahekili ia wa, oiai ua pio o Kahahana ka Moi o Oahu iaia, a holo pio i kauahele uie kana wahine. Oka o mua ana ia oka wanaua a Kaopulupulu kona kaula maluna ona. 0 Kalanikupul£ ka Moi o Maui, ka Kahekili keiki. A holo o Kainehameha ma a pae i Maui, n luku nui ia ko Hana, oia ke kuua i kapaia, o Kaelilua. A nee aku la ke kaua ma Koolau a hiki i llamakualoa, maluila i lux>kuemi iki ia ai na puaii o Kamehameha eko Maui mau keiki maa aia, aka, no ka pakela koa a me ka ikaika o Kumehamehu, ua luku nui loa ia ko Maui ma ke kahawai o Kapiki ma Hulehaku, a ma ia launa ana, ke mau la no ka meheu kapuai wawae o Kamehameha ma ke aio o kekahi puu a hiki mai i keia ia i kapaiu o Kapuai. O kapuai o Kamehameha. A ma Lilikoi, ua oi ioa ae ka ikaika o ko Maui, no ka mea, ua hui mai la na puali o Kaianikupule he mau la, ua auhee ko Maui. A hoi aku ko Hawaii a hoomeana ma Pala, Hamakuapoko, ahe mau ia ka hoomaha ana. 1 kekahi la, ua hoouna aku la o Kamehameha i na puali iuka i ai na lakou, a holo aku kekahi eiele kiu mama o Kalanikupule a hal aku e kii e kaua ia wa i make o Kamehameha. A ike o Kamekameha i ka ula oke one o Kahului, manao oia he kaua, a hoouHa awiwi oia i na kanaka ona e hoi mai, a maopopo iaia ke kokoke hiki e mai, alaila, hana maaiea iho la o Kanaehameha ma ka hoaahu anaaku i na wahine i ka ahuula, a hewa i ka wai ua mea he lehulehu o na kanaka o Hawaii, a emi hope ko Maui a hoomoana i Waiamoi.

A hoea mai ia na kanaka a pau, a hoomaka iho la ka nee ana oko Hawaii mau puaii, a hoouka ia ke kaua ma Kapukauiua, a auhee aku ko Maui ma ia po. Aao ae, ua hoouka mai na puaii maa aia o Maui me ka ikaika mai na puu one mai. A pae hou mai na waa kaua o Hawaii a piha pu ke one o Kahului a hiki i Kalaeiliili, ma Waihee, a makai mai o Puuhele a me Kamakailima kekahi. A ike o Kaianikupuie i ka nni o na waa kauao Kamehameha, em aku la lakou iioko o Kapela ma lao, a hoouka i ke kaua maa aia me ka ikaika iko Hawaii mailuna mai o na puu kaua, a emi hope na puaii kaua o Kamehameha, aiaila, kahea ae ia oia me ka ieo nui hoonaue puuwai, i ka puana aiii ana ae, «•linua e na pokii, a inu i ka wai awaawa? " A hui na puaii kaua i ka pili o Kakae, a luku nui ia ko Maui e Kamehameha, a paa ka wai o lao i na kino make ona kanaka. A auhee aku ia ka poe i koe ame Kalanikupule, a holo aka oia I Oahu. Ua kapaia keia kaua o Kepaniwal a me Kauwaupali. A mahope iho, holo ako o Kamehameha i Moiokai, a noho ma KaunakakaU Ua kapaia, o Kaunakakai mua, kana eha Koapapaa.