Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 47, 25 November 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

A ao ae la, ike iho la na haole ua aihue ia ka waapa, a ua make pu paha me ko kiai, aiaila, holo nui aku la lakou iuka me ka lako i na mea kaua, aua liuli lakou me ka ninau ana i na kanaka, aole he wahi hiona no ka loaa, aua hana ino wale aku la lakou i na kanaka ma ke ki ana i ka pu, a ua nui ka poe i make wale ia iakou, mo ka maopopo pono ole o ka hewa. A ua hopu la kekahi mau kanaka elua, a iawe ia i ka moku e hoopaa ai, no Honuaula kekahi, a no Olowaiu kekahi.

A ua kaua mai ko Honuaulu poe ina haole. Ama īa kaua ana, ua mako waio lioi kokahi kanaka no Walluku mai, i helo i llonuaulu i ka piepiele i-n, aki ia ena haoie i ka pu, & make iho la oia, o Keoho kona inoa.

Ua manao ia, na kekahi o na kanaka i hoopaa ia ai ma ka moku i hai ī ka mea nana i aihue i ka waa. pa, ©ia ke kanaka o Olowalu, no ka mea, o lakou pu kai holo mai me Kaapuiki ma, aole nae oia i holo pu īa po e aihue ai.

A pau ke kaua ana, ua holo mai la ua moku la a ku ma Olowalu i ke ahiahl.

Ma ke kakahiaka ae f kau mai la o Kaloia ike kanawai, e papa ana aole auwaa e hoio i ka moku a puu na la ekolu, oka mea e kue ana 1 ua kanawai nei, oka uku hoopai e puhl ia o ia i ke ahi, ua kapaia ua kanawai la o ka mauu mae.

Ua kapa 'io iho la no ia maa ia a paa ekolu. Ai ka eha oka ls, noa ae ia ke kanawa), alaila, hoio aku ia oa auwaa he nui ioa i ka moka me na mea kuai. No Lahaina mai kekahi, no Lanai ame Kaanapaii mai kekahi, a piha pa o iaio o ka moka ina auwaa he mau kaaa ka nai, me ko iakoa moeuhane mua oie eia ka make no lakoa ke hoomakaakaa ia nei e na haole o ka moka.

1 na aawaa e akoakoa ana a puni ka moka, e nana aka ana hoi I k e kaai, hoio mai ia kekahi kanaka o Oeakakane ta inoa, a pii aka ia oi a ilana o ka moka, a ku iho ia ma ka paiekai me kmna maa mea kaai, a aa ki ia mai ia oia ika po e ka haoie a make ioa iho ia, aiaiia aa ki ia ihe ia na pa oua moka ia I na Hiifira o iana o oa aawaa, a paa loa iho ia &a kanaka Ika make, a aa naio aka ia ko lakou maa kino a paa io* iloko oka opa oka moana, a he kakaikahi ioa ka poe i pae aka iuka me na ola mahonehune.

Ma ka Oiohana hoike, oiai oia kekahi ma ua moku la, ua ike maopopo ioa oia he nui loa ka poo i make. A mahope iho o keia, hoio aku la ua moku la t aiaiia, hoio aku ia na auwaa he nui ma ke kahua o ka poino i hana hiiahila ole ia me ka puuw&i eleele a aloha ole, a e ula pu mai ana ke kai ike koko ona kanaka. I hoolou maoli ia kekahi poe kino make me ka makau 1 loaa al, a 1 kekahi la ae, pae aku la na kino make he lehulehu wale iuka, a ahu mokaki iho ia i kahakai, hu ae la ka loio, oia ka 1010 pahu, He wahi iiaaa ekaeka loa no koia i hana ia ma Haw&ii nei e kekahi iahui naauao, i like loa no me ka Kapena Kuke, me ka hookolokoio mur oie ana ika hewa, e poina oie ai ma ko Hawaii nei mooieio. A o keia hoi ka hopena aka mea hookahi i hana hewa ai, oka lilo ana ona ola makamae oka poe hewa ole i luahi uo ka hewa aka mea hookahi i hana ai me kona oiioii kuhihewa i kona pomaikai i ka ia i loaa ai iaia ka waiwai aihue.

Aka, aia no i ka la nui hookolokolo e halawai ana ke Kapena Mitcalf o ua Elenola la me ka j>oe ī make iaia, na ka iunakanawai kiekie loa e hoomaopopo mai i ka pono a me ka hewa oia hana.

Iloio aku ia ua moku ia ma Hawaii a halawai pu oia me kahi moku kiakahi uuku.

Maiaiia ka hele ana o Olohana mauka, a hiki oia i o Kamehameha ia, a hookipa ia oia me ka makemake nui o Kamehameha iaia no ke keokeo o ka ili, oia o John Youngf. A i kona makemake ana o hoi i ka moku, aole e hiki, ua aua loa ia e Kamehameha.

E ia kekahi kunra o ko Kamohamehii paa ana ia Olohana, no ka men, ma ia ltt no ua pio kahi moku kiakahi ia Kameeiamoku, aua ike hoi o Olohana i» mau mea i hana ia me ka iko 010 mai o ke kapena o ka Elenola. Manao o Kamehameha o hai aku o Olohaua i keia mea i hana ia a poina hoi. A ua malama loa o Kamehameha iala me ka lokomaikai. Ka pepehi ana o Kameeiamoku i na haole o ka moku kiakahi Okaka koo o Isaac Davis. 0 ko Kameoiamoku hoomaau ko kumu i hoopio ai oia i kela wahi moku penei: 1 ko ku ana mai o kekahi moku haoie he mau la i hala ae, ua holo aku oia ma ka waa, a pii aku la iluna o ka moku, iaia o nanoa ana i ka nana, hahau ia mai la koua kua o kekahi haolo i ko kaula, a mako loa ia oia i ka eha.

Hol awiwl aku iaoia iiuna o kona waa, no ka mea, ua Iko oia aoio o hiki īaia ko popohi aku Ika haolo nana t hanaino mai iaia, oiai he nai ioa na huolo, a ho hookahi walo no ia amo kona mau hoe waa okolu. Alaiia hoohiki iho la oia, o ka moku haolo mua loa a'u o iko hou aku nnn, o mako ana oia ia f u. A iko aku la iakou i ka pea o ua moku nei o pii aua iiuna, a holo aku ia.

I Iho la ofa, ioa e bala hou ia oo keia ia inalaila oku al, o make no oukoa ia'u o keoa poo haolo iuo.

laia ma Kaupaiohu, Kohala, ua ike aku la oia iua wahi moku kiakahi nei, «laiia, hoomanao ae la oia no kana oieio, a o kii e pepehl.

la wa, ua kena ae fa oia i kona mau kanaka e kii e pepehi 1 ka moku haole. A hapai !a ae la na waa, a holo io aku ia o Keeaumoku me na auwaa kaua, a pili i ka moku.

E ia na inoa o kekahi poe i holo aku me Keeaumoku, Mauki, Kaaiwa, Kaahiko, ilanohlli, Naiuhi, Ahuole a me Pee, a he mau poe e ae kekahi he nui wale. Ahe mau hoahanau no ke alii, o Kaiaakoa, Maaoukoa, Kaoaha a me Kekaokaiaoi, na lakou no i pepehi I na haoie.

* He elima haole, a o ke alii moku I aono- He eha inau haoie i make I ioa a me ke alii moku pu, a pakeie | mahunehune ae ia ke oia o kekahi j haole mai ko iakou mau liina ae, | oia o (Xsaac 04via) Aikake. A lawe | pa ia ioka, a 1110 ia Kamehameha, aoa Ulo e Olohana a me Aikake i | maa haoie panaheie na Kamehameha. Anoiaaa mai kainea oia i makna Kiaaina o na HooeHHpiiiiUūLl,

ka Mea Mahaloia Nahaoielua. Ua maUma pu !a no hol ka moku e Kaniehameha, a ua papa ia na kauaea aole o kii o wawahi i kekahi wahi oka moku a lawe walo i ke« kahi mea a hlki ika wa e kli i«i mai ai o &a haole. KO KAMHHAMEHA 1101 ANA r HAWAII. I ka m. h. 1812, koi aku o Kamehameha i Hawaii; he *J K'a uui o kona mau makahiki i noho ai ma Oahu. Maluna o na moku haolo ko lakou hoi ana; he 3 moku i hoihoi ai ia ia a me koua aialo a pau. 01'iuihepa, Laholoa a me Keoua na inoa o ua mau moku la, a ma na moku liilii e ae, a ma na auwaa kekahi poe.

11010 aku o Karaehatnoha a ku i Lahaina; a mailaila aku a ku ī Kawaihae; a mailaila aku a ku i Kealakekua.

Ua kapa ia ka inoa oia huakai aumoana ana i hoi ai, o Kaniaukaui. Alaila, holo hou o Kamehameha i Molokai mai Keaiakekua mai, a mai Molokai mai. ku hou i Lahaina. A noho iki ia mau la e ai i ka waiwai a Keeaumoku, no ka puu ana i auliau ai i ko Maui poe. A hala ia mau la, alaila, hoi loa aku oia i llawaii, a ku ma Kealakekua, a mailaila mai a Kahaluu, Kona Akau. E nana aku ma kela Kope mua i kahi i koo, e pili ana i ka mahi ana ia Kuahewa. •' A ma koia aoao ao kahi i koe aku iiia kela kopo mua. Ko Vanekouva ku ana raai. I ka la 8 o Maraki, 1792, hlki mai la o Vanokouvu i Iht\v:ih nei akn ma Kealakekua. lle M mau makahiki ia mahopo taai oko Lono Kapona Kuko. Aolo nao i kuu ka heleuma, ua kalowa wale no. Holo aku kekahi poo ika moku, uua ninau mai la o Vanekouwa ia Kala- ' niopuu, aua hai aku la kekahl po<> iala, ua mako ola, o Kauiolmmohu ko aiii nul i keia wa. 110 elua mau moku o Vauokouva i holo raai ai, o I)lsoovery a me Chatham, mal BeriUula mal laua. A mailaila nku no Oahu, a ma ka la r> o Maraki, ku laua ma/Waikiki, a mahae^"iho"la"kViaua mau alahole. Aole t pau.