Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 49, 9 December 1893 — Page 1

Page PDF (1.99 MB)

This text was transcribed by:  Diane Poche
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXXII,  HELU 49.  HONOLULU, POAONO, DEKEMABA 9, 1893.  NA HELU A PAU, 2471.

Hoolaha Loio.

NELLIE M. LOWREY,

NOTARI no ka LEHULEHU

---A HE---

LUNA HOOIAIO PALAPALA A ME NA

PALAPALA HOOHIKI.

Keena Hana me W. R. Kakela, LOIO, ma ka aoao makai o ka Hale Leta, Honolulu.

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LAHULEHU

---A HE---

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala, Hawaii.

W R. KAKELA.

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

ANTONE ROSA,

(AKONI.)

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

Keena Hana ma Alanui Kaahumanu.

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU

E loaa no ma ka UWAPO O PAKAKA, Honolulu, make kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu e makemake ana e ku kulu hale.  E kipa mai a e ike kumaka.

WILDER & CO. (WAILA MA.

Mea kuai papa a me na Lako kukulu hale na ano a pau, a me na mea a pau e pono ai o ka hale.

Kihi  o Alanui Moiwahine me Papu.

E G. HITCHCOCK,

(AIKUE HIKIKOKI)

Loio a Kokua ma na mea a pau

e pili ana ma ke Kanawai.

E OHIIA NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.

JAMES M. MONSARRAT,

(MAUNAKEA.

Loio a he Kokua ma na mea a pau

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

E hana ia no na Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanawai e ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

Keena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai, alanui Kalepa.

J. HOPP & CO.,

Na Poe Hana ma na Lako

Hale o na ano a pau !

Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.

Noho no ka Hoolimalima ana, ua

Lako Hale me ke kumuhuai emi.

Honolulu.

J. T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO,

Na Lako Hana Mahiko,

A PELA AKU ME NUI WALE,

Alanui Moiwahine, Honolulu

SING WO CO.

HELU 43     :     :     ALANUI NUUANU

Aia ma keia Halekuai, e loaa ai na lole maikai o na lede a me na keonimana, a pela no ko na kamalii a me ko na wahine mau mea hoohiehie.

Ke kono aku nei makou ia oukou e kipa

kilohi i ka nani o Aipo.

SING WO CO.

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

E LAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoaie ana ma ko makou BANAKO Malama dala malalo o keia mau kumu :

Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka uku panee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a ua waiho ia paha ke dalao a ha-a na malama ekolu i ka wa e hoeponopono ia ai na helu. 

Aole uku panee e uku ia i na dala e lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka wa aku o ka noomoe ia ana mai.

He 30 la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i ka BANAKO, a e lawe pu ia mai ka buke dala i ka wa e kikoo ai.

Aole dala e uku io aia, wale no ma ke kikoo a ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me ka lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

I ka la mua o Sepatemeba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku-panee i uku ole ia maluna o na puu dala a pau e waiho ana me ke kikoo oie ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma la wa aku e hui ia me ke kumupaa mua.

O na puu dala haomoe mai maluna o elima haneri dala, e lawe ia no mamuli o ka aelike pu ana.

E hamama ana ka Banako ma na la a pau o ka hebedoma, koe na la Sabati a me na la kulaia.

BIHOPA MA.

Honolulu, Ian.

PANE A KAKINA-

IA GRESHAM.

PALE IA KA HOIKE

HOINO A BLOUNT

ME KE OOOLEA.

WASINETONA, Nov. 23.---Ua hoopuka ae o L. A. Kakina, ko Hawaii Elele Kuhina i keia ahiahi, i kekahi palapala pane moakaka, penei ke ano nui:

Mahope o ko Kakina hoole ana, aohe wahi hoike pili aupuni iki i ke Keena Oihana Elele Kuhina Hawaii ma Wasinetona no ko Blount hoopuka ana i kana hoike, a ua hoopuka hoi i kekahi olelo ma kekahi hapa o kela hoike i hoopuka ia he mau olelo hoino mai iaia a me kona poe hoa maloko o ke Aupuni Kuikawa, he poe hemahema ma ka olelo oiaio, ma ka hooko i na olelopaa, ma ke ano hookanaka, a ua hoopii mai no hoi ia lakou no ke apuka a me ka epa wale.

Ua kuhikuhi mua mai o Kakina i ko Blount ano e ma ka hoopilipili ana i kana hoike.  ua hoike mai o Blount, o Kakina he poo alakai oia ma ka hookahuli apuini ana, aole nae i ninaninau iki mai iaia no kela hana, aole hoi i haawi mai iaia i kekahi manawa e haku ai i hoike e pili ana i kela mea.  pela no hoi kana hana i ka poe alakai e ae i hapai pu ma keia hookahuli aupuni.  O na olelo ike a Blount, he mau palapala hoohiki ia lakou i hoomakaukau ia, a he mau haina e pane ana i na ninau alakai a Blount i ninau aku ai ma na kamakamailio malu ana.  Aole hoi i haawi iki ia na ninau hoohuahualau ana, pale ana a me ka wehewehe ana.

Mahope o ko Kakina hoike manao mahalo no ke ano o Wundenberg, ua hai mai oia, he hiki iaia ke lawe mai i na hoike maopopo loa, aole i kokua iki mai na koa moku Amerika i ka hookahuli ia Liliuokalani, aole hoi e okoa ana ka hopena o ia hookahuli ana ina paha aohe koa moku malaila, a ua kaawale loa la he tausani mile mai Honolulu aku.

Alaila, hoike mai la o Kakina i keia mau kumu, penei:

1.  Aole i imi iki ke komite e huna i ka lakou mau hana i manao a i imi ai i lohe ole ke aupuni.

2.  O ka Aha Kuhina a me ka poe kokua mahope o ka Moiwahine, ua pau i ka pilihua, helelei loa, a ua hoohuoi aku kekahi i kekahi, a ua hele loa maoli i ka mea nana e alakai.

3.  O ke Komite Malama Maluhia a me ka poe kokua mahope o lakou ua lokahi ka manao, ua lakou loa lakou i ka pualikaua e hooko ai i ka manao, ua ike maopopo lea lakou i ka hana i manao ia, ua hele lakou imua e hooko i keia hana me ka noonoo naauao, akahele,m ka hoomakaulii a me ka manao paa.  ua ae like mai na mea a pau loa, aohe mea hoole, na ka Moiwahine i hookumu mua i ka hookahuli aupuni ma ke awakea Poaono, ma kona hoao ana e kukala i kumukanawai hou.  Ua hapai koke ia ia manawa ka hoomakaukau ana e kue aku iaia ma ke ano kaua.  A o na pualikoa Amerika, ua hoolele ia i u@ ma ka hora 5 o ke ahiahi Poakahi, Ianuari 16.

I mea e kokua ai i kela olelo kumu mua, ua hoike mai o kakina nana no i hoakaka ponoi aku ia Peterson laua o Colburn i ka manao paa o ke Komite Malama Maluhia e hoopau i ka Moiwahine, ma ka hora 6 kakahiaka nui o ka la 15 o Ianuaria.  Alaila, ua hoike aku o Kakina i na hana e ukali mai ana, me ke kuhikuhi liilii i kana mau hana ponoi a me ke kamailio ana me ka Ilamuku a me kekahi poe e ae.

I mea e kokua ai i ka elua o na manao kukulu, ua wehewehe o Kakina i ka moolelo o ka mokuahana ana maloko o ka Aha Kuhina o ka Moiwahine, he ekolu la mamua iho o ka hookahuli ia ana.  Ua hoike mai i ke ano nui o kona ike ana a me kona kamailio ana me na iaia o ia aha.  Penei hoi kekahi olelo:

Ua hoike mai o John Colburn, @ia ma kekahi halawai malu o ko lakou aoao ma ka po Poalima, ua olelo mai kekahi iaia o ka Aha Hooko, o Kalanua (Kaluna paha) ka inoa, ina e hiki iaia ke kukulu paa i ke Kumukanawai hou, alaila he hauoli kona i ka make, ina e make mua na haole elima iaia.  Ua wela loa ka inaina o ka Moiwahine i kona Aha Kuhina no ko lakou hoole ana i ke kukala Kumukanawai hou, a ua hoahewa ino aku ia lakou ma ke akea no la mea.  I ko ka Moiwahine wa i haiolelo mai ai ua haule pu kona manao e kukala aku i ke Kumukanawai hou, ua haiolelo mai kekahi mau lala elua o ka mana hooko, he mau anee alii laua, imua o ke anaina kanaka.  O kekahi o laua ma na anuu o ka nohoalii kahi i ku ai, a o kekahi ma na anuu lanai mawaho.  Ua hoahewa aku laua i ka Aha Kuhina he kumakaia, a ua olelo hoi he makemake laua e hookahe koko.

O kekahi o laua ua hoahewa ino loa aku i ka Moiwahine.  Iloko o ka manawa okoa mawaena o ke awakea Poaono, la 14, a hiki i ka auina la Poalua, la 17, ka wa i kukala ia ai ke Aupuni Kuikawa, ua nele loa ka Aha Kuhina o ka Moiwahine i ka papa hana e lawelawe ai, a o ka holo wale iho no i o a ianei a puni ke kulanakauhale e ninaninau ai i na elele o na aina e a me na haole kamaaina, e ui ana heaha la ka mea pono e hana ai, e noi hoomano ana i ke Kuhina Amerika e kokua mai me na pualikoa Amerika e kue aku i ke Komite Malama Maluhia, a ua koi aku no hoi lakou i ka Moiwahine a loaa mai ke kuahaua e hoole loa ana aole e hoao hou e hoopau i kekahi kumukanawai, a lakou i awiwi nui ai e pa'i i kela kuahaua akea a hoolaha akea ma na alanui, e hoao ana e hoomaaalili i ka inaina o na makaainana a e hoopau wale i ka halawai makaainana nui i kahea ia.

Ma ke kokua ana i ka ekolu o na kumu, ua wehewehe o Kakina i ka moolelo o na hana o ka hookahuli aupuni o 1887 a me 1889.  ua makau loa ka Moi i na haole, a ua ae wale mai i ko lakou mau manao a pau i koi ai.  Ma ka elua o na wa hookahuli aupuni, ua kaua maoli aku na haole i ka poe kipi.  Pau ka hapalua hora, hee loa na kipi, 7 make, 12 i eha.  Aole i eha kekahi o ka poe kokua i ke aupuni.  he mea mau ka lanakila wale o na haole ikaika.

Nolaila, he lapuwale ka olelo ae aohe mana a ikaika o ke Aupuni Kuikawa i kinohi, a aole hoi he mea hiki i ka poe i hui e hoolala i keia aupuni ke lanakila maluna o kekahi hookahuli aupuni ma Hawaii.  Aohe pono ia'u maanei e wehewehe liilii i ka paio hahana ana mawaena o ka Moiwahine a me ka Ahaolelo Kau Kanawai no na malama ehiku mamua iho o Ianuari, aole hoi e hoike aku i ka inaina wela loa o na makaainana no ka hui pu o ka Moiwahine ma ke akea me na poai o ka poe opiuma a me ka loteri.  Ua hehi wale ia na pono kalaiaina o na kanaka, a ua hoopuiwa ia ko lakou mau noonoo pono.  Hookahi wale no hana i koe o ka hoao e hoopau i ke kumukanawai, a e hoonele i na haole a pau i ka pono koho balota, alaila ua hele ke kue a lilo i mana ikaika e hiki ole ai ke pale ia.  I pane no kela olelo hoohenehene he poe malihini na kanaka ma keia hana hookahuli aupuni, he pono ia'u e olelo aku he mana koho ko kela poe, a e hoopau ana kela kumukanawai hou i kela pono.  O kekahi hapa o na haole ua hanau ma kela aiua, a o ka hapa nui i koe ua noho loihi malaila a lilo kela wahi i home no lakou, a he mau waiwai hoi ko lakou malaila.  Na kela poe haole i hooulu na pomaikai o kela ainba ma na hana aupuni, ma ke kalepa ana, ma ka mahiai ana, a ma ka malama ana i ka waiwai.  Na lakou no hoi i hoolilo ia Hawaii i aupuni malamalama.  O ia ano hookahi no lakou me ka poe koikoi i keia wa o na huina kanaka holomua loa ma Amerika Huipuia.  Aole he ano malihini lakou ia Hawaii he poe no i komo loa maloko o na pono a pau o kela aupuni.

Ka Mokukaua Iapana Naniwa

I ka hora 8 o ke kakahiaka Poaono i hala, ua komo mai maloko nei o ke awa o Honolulu, ka mokukaua Iapana pena keokeo Naniwa, Kapena Togo, he 16 na la holo mai Iokosuka Iapana mai, a i ka elua o kona makaikai ana mai la Honolulu nei i keia makahiki.  Mahope o ke kuu ana o kona heleuma, ua kipu aloha mai oia i ka hae o ke aupuni, a ua kukai aku ko Kakaako batari.  eia na aliimoku malalo iho:

Captain - H. Togo.

Commander - I. Ishii.

First Lieutenant - A. Matsumoto (Kougo).

Gunnery Lieutenant - K. Hirose.

Torpedo Lieutenant - S. Ohana.

Chief Navigaotr - Y. Shoji.

Third Lieutenant - J. Masato.

Fourth Lieutenant - K. Wadagaki.

Chief Engineer - N. Yamamoto.

Chief Surgeon - J. Ishikawa.

Chief Paymaster - R. Takenouchi.

First Engineer - H. Lakamoto.

Surgeon - K. Jawara.

Sub-Lieutenant - T. Mizoguchi, K. Hirowatari, S. Shi@uta, J. Luzuki, U. Matsumura, J. Yamaguchi, H. Isu@hya.

Assistant-Engineers - T She, K. Sakai.

Assistant-Paymasters - G. Hirai, S. Uno.

Midshipmen - H. Kato, K. Mimura, T. Okubo, Y. Chiwata, T. Takano, K. Nagao, T. Hashiguchi, T. Waragaya, K. Muko, K. Fujikawa, M. Nakamura.

Ua hiki mai ma ka mokuahi "Oceanic" o ka Poakahi nei, ke Kanikela nui o Hawaii ma Iapana Hon. R. W. Irwin, a eia oia ke noho nei mawaena o kakou.

[graphic:  2-Column engraving. Portrait.  "REAR ADMIRAL OSCAR F. STANTON.  Oscar F. Stanton, who was in command of Uncle Sam's fleet at Rio Janairo and who saluted Admiral Mello, commander of the Brazilian rebels, has been recalled by the navy department.  His act practically placed the United States in the attitude of having recognized the insurgents, and met with disfavor at Washington."]

O ke kii maluna ae, oia no ke kii o Ria Adimarala Oscar F. Stanton o ke aumokukaua o Amerika Huipuia ma Rio de janeiro, a i kapaeia mai kona kulana aliimoku kiekie ae no ka ike ana aku ia Adimarala Mello, ka mea e noho alakai nei maluna o ke aumokukaua kipi o Berazila.  O kana hana ana pela, ua kukulu ae oia ia Amerika Huipuia ma ke kulana ua ike aku i ka poe kipi, a ua halawai me na manao hoihoi ole ia e ko Wasinetona.

Ua hoouna aku ke Aupuni o Amerika Huipuia i kona mihi no ka hewa a kona aliimoku kiekie i hana ai, a ua apo mai ke aupuni o Berazila a hookipa aku la me ka hoopau a hoonalowale i na mae a pau.

Ma na lono nupepa hope mai nei, i ikeia iho ai ua hoouna palapala ae ka Peresidena o Berazila i ko Amerika Huipuia e noi ana, aole e hoopai oolea @ aole hoi e lawe i ko keia Adimarala hookohu.

He Moolelo Hawaii

NA OLELO A'O A VANEKOUWA IA

KAMEHAMEHA.

A ike iho la o Vanekouwa, ua mahuahua iki ae na pu kau-poohiwi a Kamehameha, aole nae he nui na mea kiai pono iaia i ka po a me ke ao no hoi; a no ka maa mau no paha o ko Hawaii nei poe alii mai ka wa kahiko loa mai; i hookahi no kanaka nana e kiai ke alii i ka po, i kapaia ke "kiai po."

No ia ano, ua ike o Vanekouwa i ko Kamehameha hemahema ma ia mea, alaila, ao mai la oia ia Kamehameha; i mai la.  "E malama oe i mau papa koa kiai nou, a e moe kekahi papa i ka po, a e ala kekahi papa e kiai mai ia oe, a pela no i ke ao.  A pela no e malama ai ia oe i na la a pau o kou ola ana.

Ae mai la o Kamehameha ia mau olelo; a a'o iho la o Vanekouwa i na kanaka o Kamehameha i ka paikau.  a ike mai no hoi o Vanekouwa he alii haipula o Kamehameha, i hou mai la oia.  "Aia ke akua oiaio maluna ma ka lani, ina i makemake oe e haipule ea, e hoi au a Beritania a na'u no e noi aku i ke alii e haawi mai i kahuna nau, a i hiki m ai ua kahuna la ea, e ai noa oe, aole e pono ke ai kapu, he mea hoopunipuni ia.  aole akua ma ka honua nei, aia no ke Akua ma ka lani."

A'o hou mai la o Vanekouwa ia Kamehameha.  Mai hoonoho @e i ka haole i hawaii nei, i elua wale no haole e noho, o Olohana a me Aikake, aka, o ka nui o ka haole, he mea opu ino, he poe kanaka huhu wale, he poe hoomakaulii aina, aole e pono ka haole ke noho mai ma ko oukou paeaina nei, o hihia auanei oukou.

A ike ae la na alii a me na kanaka, ua ao oluolu mai o Vanekouwa, ua like me he makamaka maoli la, oluolu na kanaka a me na alii iaia.  A no kana ao ana mai ia Kamehameha me ka oluolu, no ia mea, i aku la o Kamehameha ia Vanekouwa.  E hoi aku oe a i ke alii o Beritania, e malama mai i keia aina o kakou.

Aole i manao o Kamehameha e haawi maoli aku. aka, ma ke kokua wale mai no kona haawi ana aku la Hawaii nei.

O Lehua ka inoa o ke kanaka Hawaii nana i mahele ka olelo mawaena o Vanekouwa a me Kamehameha, he kanaka holokahiki oia.  A he mau la mahope iho, holo aku la o Vanekouwa a ku ma Kauai, a malaila aku holo loa no ke alo haliu i Waihanau, Beritania.  O ka pau ana la o ko Vanekouwa maalo hou ana mai ma keia paeaina.

KA MOKU I KU MAI MAHOPE O

VANEKOUWA.

Ma ia manawa mai, ua nui loa na moku i ku mai ma Hawaii nei.  He moku kuai kekahi, he mau moku imi aina kekahi, he mau moku kalepa kekahi, aka, o ka nui o na moku i ku mai, oia no na moku okohola.  No Amerika mai ka nui o na moku, a mai Beritania, Farani, Rusia, Perusia a me Iapana mai, a no na aina e mai kekahi.

Ma Honolulu, Lahaina, Hilo, Kawaihae, Kealakekua, Kauai, na wahi ku mau ia e na moku ia mau la; a mahope mai ma na wahi e ae.

Ma keia mau moku i holo mai ai na kanaka o kela a me keia ano helehelena.  Aka, ina e mahele ia lakou e like me ke ano o ko lakou naau, he elua wale no poe kanaka.  O kekahi poe kanaka.  O kekahi poe, ua hoolohe lakou i ka ke Akua mau kauoha, a o kekahi poe, aole i malama i ke Akua.

Pela no hoi na waiwai i loaa mai ma na moku.  He mau maikai kekahi, a o kekahi, he mau mea e poino ai.

O na waiwai nui loa i loaa mai, oia no ka hao, ka aila, a me na mea like, na mea hoi i kuonoono ai ka noho ana o na kanaka.  O na mea make, a me na mea e poino ai, oia no ka rama, gini, barani, ka baka, a me na mea hoohihia he nui loa, oia no na mea lealea he nui wale.

KO KAMEHAMEHA I, HOOPONOPONO

ANA I KONA AUPUNI.

Mahope iho o ke kaua ana o Kamehameha me Namakeha ma Kaipalaoa, Hilo, alaila, maopopo ia ia, aole ona enemi i koe, a aia malalo ona na moku a pau o keia pae aina, koe nae o Kauai.  Aole no hoi he mea nui ia ia ka manao ana e kii koke aku ia Kauai, koe nae, ke kii ia aku ua Kowalipehu la e iniki e ke keiki kaili la

Alaila, noho alii iho la o Kamehameha maluna o keia pae aina, a hooponopono iho la i mea e pono ai na alii a me na maka ainana.

Penei kana hooponopono ana i kona aupuni:  Oia hookahi wale no ke alii nui maluna o ka aina, a o kona mau kuhina a me na alii a pau malalo iho ona; a ua koho aku o Kamehameha i kekahi poe kanaka akamai i ke kakaolelo a me ke kaakaua i mau hoaolelo nona.

Na lakou no e imi mamua i ko Kamehameha mau manao; a ike lakou i ka pono, alaila, kii mai kekahi iaia, a hele aku e halawai me ua mau kuhina nei ona.  A ina ua pono ia i ko ke alii manao, alaila, holo ia ahaolelo ana a lakou.

Eia na inoa o kona aha kuhina ia wa.  O Keaweaheulu, o Keeaumoku, o Kameeiamoku a me Kamanawa.

Eia hoi na kakaolelo:  O Kai, Kapalaoa, kaaloa a me Kauakahiakahooia.  O lakou ko Kamehameha poe hoa e imi pu ai i kela a me keia mea e pono ai @e aupuni.

A kauoha mai la o Kamehameha i kona mau kuhina, e kuahaua ia ma na wahi a pau o kona Paeaina kela kanawai gula o ka malu ana i makia ai ma Laupahoehoe, i ka puana alii ana ae, "Mamalahoa Kanawai!  E hele ka elemakule a moe i ke ala!  E hele ka luahine a moe i ke ala!! E hele ke keiki a moe i ke ala!!!"

O kela ke kumukanawai a Kamehameha i makia ai i kona Aupuni Moi ana i @ ai, a i kukulu ai ma keia mau pukoa nani o kela Moana Pakipika, a i kapaia, Ke Aupuni Hawaii.  Aole kaua, aole pepehi kanaka, aole i ka elemakule, aole i ka luahine, aole i ke keikikane, aole i ke kaikamahine, aole i ke kama kane, aole i ke kama wahine, a pela aku.  A ua noho maluhia iho la o Kamehameha ma Hawaii.

I ka M. H. 1798, kalai iho la oia a me na alii i na waa Peleleu he nui la, i mau waa no lakou e holo ai i Oahu.  He elua mau makahiki i hanaia ai, alaila, holo aku o Kamehameha ma ka waa Peleleu e nana i kona aupuni.

I ka M. H. 1801, holo mai o Kamehameha ma a pae ma Kawaihae, a noho liuliu iki no malaila.

I ka 1802 ae, haalele ia Kawaihae a hiki ka Peleleu i Lahaina, a noho malaila no hookahi makahiki.  A malaila ma ia makahiki no, make iho la kekahi kuhina ona, o Kameeiamoku ka inoa; a minamina nui o Kamehameha ia Pukaua ikaika oua ma na kaua ana a pau ana i Na-i ai i ke Aupuni.  O ka makuakane ia o Hoapilikane a me Kepookalani; a o ke kaikaina hoi o Keeaumoku a Keawepoepoe ma o ka makuakane la.

I ka M. H. 1803, hiki loa ka Peleleu i Oahu.  A i ka 1804 ae, loohia iho la oia i ka mai ahulau i kapaia He Okuu.  He mai luku ikaika loa ia, i ka wa e loaa ai ke kanaka i keia mai, o ka make no ia, e noho ana no ke kanaka iluna ua make nae.  He lehulehu oia ano poe i loaa i ua ano mai la.  A ua pau loa na kuhina o Kamehameha, na alii a me na makaainana i ka luku ia, a pakele mai la oia.

Alaila, lilo ae la na keiki a kona mau kuhina i panihakahaka no lakou. Aole nae i like loa ko lakou makaukau me ko na makua o lakou ma ka olelo ana.  A mahope iho, maopopo ka pono o ko Kamehameha malama ana i kona aupuni.

Eia ka mea e maopopo ai, ua malama oia i na alii, aole pai aku i ko lakou mau aina.  Ua malama nui ia lakou i ka ai a me ka ia, ke kapa, ka malo, ka pa-u, a me na mea e ae no a pau e pono ai lakou, i kela a me keia manawa.

A pela no oia i malama aku ai i kela kanaka a me keia kanaka ona.  I na koa, na kukini, na hoewaa, na kahuna kalaiwaa, na lawaiai, kahuna, i na kaula, na kilo, na kuhikuhi puuone, na kakaolelo, a me na poe ike ha@ a pau; aole oia i koho aku i ka poe ike hana ole no kona @alii.

Pela no i kana mau wahine, ua hoonoho aku i mau koa kiai no lakou pakahi.  Ua hoolako pu hoi i kela a me keia mea e pono ai ka hemahema o na mea a pau ma kona alo:  imi no hoi ia i mea e pono ai na makaainana.

I kahi wa, holo no oia i ka lawaia, a haawi aku no i na alii a me na kanaka ona.  Ina e mahiai oia, haawaku no i ka ai na lakou.

Aole oia i imi, a hana i kahi mea e hookaumaha wale aku ai i na makaainana; aole i aie wale aku, a lawe wale mai hoi i ka na poe kuai mai na moku kalepa mai; aole oia i auhau nui i ke kaia i ka mea loaa ole ma ka aina maluna o na makai ainana; aole uku o na kanaka ke kau maluna o kona mau moku; aole i oki i ke kai o ka aina, a me uka, a poepoe ke ahupuaa iwaena.

Aole no hoi oia i auhau aku ma ka noii ana, a pau ka moa, ke koloa, ka pelehu, aole no hoi oia i hooluhi wale aku i na makaainana ma ka hana ana i mau la paahao nona e like me ke au mamua aku, a mahope mai nei.  Ma ke kaukahi kana hana ana, aole ma ka lauwili.

A noho no ia ma Oahu i na makahiki eiwa, anoho na aina a pau me ka maluhia mamuli o ka pono o kana hooponopono ana i kona aupuni.  Wahi a ka olelo ia, "Ua malu ke kula, aohe pueo nana e k@u."

Make o Kanihonui ma Oahu ia Kamehameha i ka M. H. 1809, no kona pu'e ana ia Kaahumanu; na Luheluhe i hai aku ia Kamehameha.

I ka M. H. 1810 ae, holo mai o Kaimualii, ka Moi o Kauai, i Oahu, a hui laua me Kamehameha ma ka nuku o Mamala; a haawi mai o Kamualii ia Kauai no Kamehameha, aka ua haawi aku no o Kamehameha iaia ka aina, a oia no ka Moi o Kauai a pau kona mau la.  A hoi aku no o Kaimualii me ka maluhia i Kauai.

A ma ia ua hoohuila na mokupuni a pau lao malalo o ka mana o Kamehameha, a nohoalii iho la ke ano eehia o ka malu mai Hawaii a Niihau; a makia paa loa ia ke aupuni ia Kamehameha I., ka liona na'i aupuni o ka Pakipika.

He kanaka akamai o Kamehameha, he noonoo, he lokomaikai a me ke ahonui, aole oia i imi i poe koa inu rama nona, aole no i ike ia kona ona ana i ka rama.  Ua malama nui oia iaia iho a me kona aupuni, a me na mea a pau e pili ana i ka aina no ka pomaikai o kana poe keiki.  Penei e maopopo ai :

I ka 7 o ko Kamehameha mau makahiki ma Oahu, hai mai la na haolo iaia o ka wahio ala (@ahi) ka mea e waiwai ai na kanaka a me na alii.

Alaila, kena ae la o Kamehameha i kekahi alii ona e pii i uka o na kuahiwai o Oahu e huli ai i na laau ala iliahi.

Aole i pau.

Wehe i ka pili Hooko ia loko

MR LUNAHOOPONOPONO:

Aloha oe:---

E oluolu mai kou ahonui e hookomo iho ma ka hi kaawale o kou kino holo okoa, he puolo maimaka ka'u e panee aku nei i kou pakaukau, a nau ia e ahai mama aku ma na ale hulilua o ka moana; i ike mai ai kona mau kini mai ka la hiki ma Kumukahi a hiki i ka mole olu o Lehua.  O Mrs. Lucy K. Kalaweola ua hala, ua hanau ia oia ma Laaloa, Kona Akau, Hawaii, iloko o ka mahina o Okatoba 7, 1872.  O ka nui o kona mau la o ka noho alii ana maluna o na mea a pau a ke Akua i hana ai ma ka honua nei, he 21 makahiki me 17 la, a haalele mai oia i keia ola ana.  A ia kona ohana a me kona mau kini he lehulehu wale ke noho mai la i Hawaii nui o Keawe, he mau kupuna, he mau makua a he mau pokii nona ma ke kino; me kona mau hoa i holoholo pu ai i ka wa kamalii, a nona au e hoomanao ae nei i keia.  "Hapuu ko'u kino no Honokohau."

Nolaila, ke komo pu aku nei makou iloko o ke kaumaha me ka luuluu ma keia aoao o ka muliwai eleele o ka lokoino, na pili ia e makou na makua me na keiki i na lae maka-a hauliuli o ka aina a me na makani mawehe lau niu o ke one oiwi.  Mahope mai, ua hele oia me kona mau makua, oia hoi o J. B. Kahaleole a me Hanna K. Kahaoleole, a hele a noho ma Wailuku, Maui:  malaila oia i hoonaauao mua ia ai ma ka olelo Beritania.  Ua noho oia me ka oluolu, me ke akahi a me ka hoolohe pono i ka leo o ke kumu nana oia i a'o, a ua lilo kana mau hana maikai i kia hoomanao na kana kumu.  Ua noho hoi a kupa i ka malu @, pau ka noho ana i na wai like eha; ua hoi hou i ke one hanau, aole iliuliu, ua hele hou no me kona mau makua a noho ma Kohala, malaila oia i hoolawa ia ai i na mea hoonaauao, ua ike ia kona makaukau ma na ano a pau, a na lawa ia ike ke hoohana ia.  Ua alo ia eia ke anu o ka ua a me ka makani kaulana he Apaapa.  Pau ka noho ana ilaila, ua hoi hou i ka aina makuahine; he mau makahiki ka noho pu ana me ka ohana, ua kahea ia kona mau makua e hoi i ke Kula Kahunapule, a ua hele pu no a noho ma Honolulu no na makahiki ekolu.  Ua kamaaina oia i na haipule o ka ua Kukalahale; he nui a lehulehu kona mau hoaloha malaila.  I ka pau ana o na makahiki i olelo ia ae la maluna, ua kahea ia kona makuakane i Kahunapule no Hanapepe i  Kauai, ua hele pu no me kona mau makua ilaila.  Malaila lakou i noho ai a hiki i ka wa i loaa ai kana kane.  I kona noho pu ana me kana alii kane, he oluolu oia, he akahai, he haahaa ma na ano a pau, a ua lilo kana mau hana maikai i mea hoomanao na kana kane, pela o Solomona i olelo ai, "O ka wahine noho pono, he papalealii ia na kana kane," he nui kona minamina ia e na kamaaina o keia wahi malalo o kana mau hana maikai a maemae, ua pili paa ko lakou aloha iaia.  Ua alo ia eia ke anu me ke koekoe, na hoomanawanui ia hoi eia na kahawai, na alu na puu kinikini, he mea walohia no ka ohana i ka nana ana ae aole ia, ua hele kohana aku oia ma kela aoao, a ua lawa kana mau hana pono ma keia ao, i kuleana nona ma ka Home Lani.  Nolaila, ke noho nei makou me ka u a me ke kaumaha; pela au i hoomanao ai i ka olelo a ka Haku, "Mai hookaumaha ia ko oukou naau."  Nolaila, e kau aku ko kakou mau maka iluna i ka mea nana e hoomama mai ia kakou.

J. W. K. LELEIWI.

Hanapepe, Kauai, Novemaba 25, 1893.